«Ούτε περιμένω ούτε ζητάω να πιστέψει κανείς την άγρια αλλά και απλή αυτή ιστορία που ετοιμάζομαι να γράψω. Θα 'μουνα πραγματικά τρελός αν περίμενα κάτι τέτοιο για μια υπόθεση για την οποία οι ίδιες μου οι αισθήσεις αρνούνται τις ίδιες τους τις μαρτυρίες. Ομως, τρελός δεν είμαι σίγουρα -ούτε βέβαια ονειρεύομαι. Αλλά μιας και αύριο πεθαίνω θα 'θελα σήμερα να ξαλαφρώσω την ψυχή μου»...
Μ' αυτές τις φράσεις ξεκινά μια από τις πιο διάσημες κι εμβληματικές ιστορίες του Εντγκαρ Αλαν Πόε «Ο μαύρος γάτος», από την συλλογή «Διηγήματα» που κυκλοφόρησε από τον «Πατάκη», σε μετάφραση Μαρίας Κατή.
Στο «Μαύρο γάτο» ένας βυθισμένος στην παράνοια αφηγητής εξομολογείται το φρικιαστικό έγκλημα που έχει διαπράξει, σκαλίζοντας μια από τις «πρωτόγονες παρορμήσεις της καρδιάς του ανθρώπου», το πνεύμα της διαστροφής.
«Η φιλοσοφία», γράφει ο Πόε, «δεν ασχολείται με το πνεύμα αυτό». Ομως, «ποιος δεν έχει συλλάβει τον εαυτό του, εκατοντάδες φορές, να κάνει ευτελείς ή ηλίθιες ενέργειες για κανέναν άλλο λόγο παρά γιατί ξέρει ότι δεν θα έπρεπε να τις κάνει; Μήπως δεν έχουμε μια αδιάκοπη κλίση, όσο και να προσπαθεί να μας βοηθήσει η κρίση μας, να παραβιάζουμε αυτό που λέγεται νόμος μόνο και μόνο γιατί το νιώθουμε ότι είναι νόμος;».
Πριν από την εποχή του
Αυτό το πνεύμα έχει κυριεύσει και τον ήρωα της ιστορίας του, αυτό τον ωθεί να μισήσει και να εξολοθρεύσει τον αγαπημένο «μαύρο γάτο» του, τον Πλούτο. Ενώ στη συνέχεια, σε μιαν ανάλογη κρίση παροξυσμού, θα καρφώσει ένα τσεκούρι στο κεφάλι της γυναίκας του και θα εντοιχίσει το πτώμα της στο κελάρι, ανύποπτος ότι στον ίδιο τοίχο έχει θάψει από απροσεξία έναν άλλο γάτο, τα νιαουρίσματα του οποίου, τελευταία στιγμή, θα φανερώσουν το έγκλημά του στις αρχές.
Διακόσια χρόνια συμπληρώνονται φέτος από τη γέννηση του Πόε (1809-1848), του πρώτου αμερικανού συγγραφέα που, χάρη κυρίως στον Μποντλέρ, κατέκτησε διεθνή αναγνώριση.
Ενός ιδιοφυούς, δυστυχισμένου και παραδομένου στα πάθος του ποτού ανθρώπου που, ως ποιητής, πεζογράφος και κριτικός προηγήθηκε της εποχής του και από το αινιγματικό σύμπαν του αναδύθηκαν νέα αφηγηματικά είδη, όπως της αστυνομικής λογοτεχνίας, της λογοτεχνίας του τρόμου και του φανταστικού.
Δεύτερο από τα τρία παιδιά ενός ζεύγους πλανόδιων ηθοποιών, κι ορφανός πριν καλά καλά συμπληρώσει τα δύο του χρόνια, ο Πόε ανατράφηκε από την οικογένεια ενός ευκατάστατου, σκοτσέζικης καταγωγής καπνεμπόρου, με τον οποίο έμελλε να συγκρουστεί σφοδρά.
Ξεκίνησε σπουδές στο Πανεπιστήμιο της Βιρτζίνιας, χωρίς όμως να τις ολοκληρώσει, και το 1827, όταν κατετάγη εθελοντικά στον αμερικανικό στρατό, δημοσίευσε και την πρώτη του συλλογή «Ο Ταμερλάνος και άλλα ποιήματα». Το 1840 θα δει το φως και η πρώτη του συλλογή αφηγημάτων, όπου και η θρυλική «Πτώση του οίκου των Ασερ», και θ' ακολουθήσει μια φρενιτιώδης παραγωγή πεζογραφημάτων που θα εκπλήξουν με την ποικιλία τους.
Οπως σημειώνει η Κατερίνα Σχινά, προλογίζοντας τα «Διηγήματα», ο Πόε «πειραματίστηκε στην προ-επιστημονική φαντασία, έγραψε πολυεπίπεδες σάτιρες και τελειοποίησε το γοτθικό αφήγημα φρίκης, τρόμου και μυστηρίου, όχι μονάχα επινοώντας ιστορίες με έντονη παρουσία του τερατώδους και του απόκοσμου, αλλά κυρίως αποδίδοντας τον εσωτερικό μονόλογο διαταραγμένων ηρώων και δραματοποιώντας σε πολλαπλά επίπεδα τον πνευματικό και ψυχικό αναβρασμό».
Κοντά στην επανάσταση
Στην ελληνική αγορά η επέτειος συνέπεσε με την έκδοση του «Ουλαλούμ και άλλα ποιήματα» σε νέα μετάφραση από τον ποιητή Γιώργο Μπλάνα (εκδ. Ηλέκτρα), του «Ποιητική θεωρία και τέχνη» (εκδ. Τυφλόμυγα) καθώς και δύο συλλογών με διηγήματά του.
Στην έκδοση του «Πατάκη» ο «Μαύρος γάτος» πλαισιώνεται από τα «Μερικές κουβέντες με μια μούμια», «Χειρόγραφο σ' ένα μπουκάλι» και «Τρεις Κυριακές σε μια βδομάδα».
Ο «Μαύρος γάτος», όμως, δίνει τίτλο και στην εικονογραφημένη συλλογή που μόλις κυκλοφόρησε από το «Οξύ», μαζί με τα διηγήματα «Ο λάκκος και το εκκρεμές» και «Η πρόωρη ταφή», σε απόδοση της Ζέφης Κόλλια και με ζωγραφιές του φετινού υποψήφιου για το βραβείο Αντερσεν Λούις Σκαφάτι.
Σύμφωνα με τα στοιχεία της Biblionet, της βάσης δεδομένων του Εθνικού Κέντρου Βιβλίου, μέσα στην τελευταία τριακονταετία είδαν το φως 35 εκδόσεις του Πόε, γεγονός που φανερώνει την απήχηση του έργου του κι εδώ. Ας σημειωθεί ότι το 1826, ενθουσιασμένος από τον αγώνα για την ελληνική ανεξαρτησία, ο αμερικανός δημιουργός είχε επιδιώξει να λάβει μέρος εθελοντικά σ' αυτόν, αλλά η αποστολή στην οποία θα λάμβανε μέρος τελικά δεν πραγματοποιήθηκε...
Ο Εντγκαρ Αλαν Πόε είχε την τύχη να μεταφραστεί στη γλώσσα μας χωρίς μεγάλη καθυστέρηση, αρχής γενομένης το 1877 από τον Εμμανουήλ Ροΐδη. Η πρόσληψη του έργου του στην Ελλάδα, από τα τέλη του 19ου αιώνα ώς τα μέσα του 20ού, αποτελεί, άλλωστε, και το θέμα μιας μελέτης που ετοιμάζει η φιλόλογος Χριστίνα Ντουνιά.
Ανάμεσα στους εισηγητές του θα συναντήσουμε τον Περικλή Γιαννόπουλο, έναν επιφανή εκπρόσωπο του ελληνικού αισθητισμού, που το 1896 μετέφρασε το «Κοράκι», όπως και τον Κοσμά Πολίτη, ενώ γόνιμες υπήρξαν οι επιρροές που άσκησε ο Πόε τόσο στον πρώιμο Κόντογλου όσο και στον πρώιμο Καζαντζάκη.
«Την εποχή του μεσοπολέμου και των νεοσυμβολιστών», λέει η Χριστίνα Ντουνιά, «από τον Λαπαθιώτη και τον Ουράνη ώς την Πολυδούρη και τον Καρυωτάκη είναι άφθονοι εκείνοι που στο πρόσωπό του αναγνώρισαν τον Αγιο Καταραμένο, ο οποίος, φέροντας το στίγμα του βασανισμένου, ζει μια ζωή που τον εξοντώνει σωματικά αλλά τον εξυψώνει καλλιτεχνικά».
Η Χριστίνα Ντουνιά ανιχνεύει επίσης τη σχέση του Πόε με τον Σκαρίμπα, αλλά και με τον Σεφέρη και τον Λορεντζάτο, που «ενδιαφέρονται λιγότερο για το βίο του ποιητή και περισσότερο για τη θεωρητική ματιά του πάνω στην τέχνη». Διερευνά επίσης την επίδραση που άσκησε στους έλληνες υπερρεαλιστές Εγγονόπουλο και Εμπειρίκο. Ωστόσο, «από τη δεκαετία του '40 κι έπειτα, βλέπουμε μια ανάσχεση του ενδιαφέροντος γι' αυτόν», λέει η ίδια, «δεδομένου ότι με τον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο και την Κατοχή, η ελληνική λογοτεχνία στρέφεται σε πολύ διαφορετικά μονοπάτια -εθνικά, πατριωτικά, κοινωνικά.
Ο Πόε, όμως, επανέρχεται ισχυρά από τη δεκαετία του '80, όχι μόνο στην Ελλάδα αλλά σ' ολόκληρο τον κόσμο, αποτελώντας ένα από τα σημαντικότερα σημεία αναφοράς της νεολαιίστικης κουλτούρας».
Είδωλο του Μάικλ Τζάκσον
Να 'ναι άραγε τυχαίο που ο πρόσφατα χαμένος Μάικλ Τζάκσον ονειρευόταν να υποδυθεί τον Πόε στη μεγάλη οθόνη; Αν σκεφτούμε την ιδιόμορφη σεξουαλικά περίπτωση και των δυο τους, όχι και τόσο. Οσο προσηλωμένος ήταν σεξουαλικά στην παιδική του ηλικία ο δημιουργός του «Thriller», άλλο τόσο ήταν κι ο συγγραφέας-ίνδαλμά του, έστω και για διαφορετικούς λόγους.
Οπως είχε επισημάνει από το 1932 η Μαρία Βοναπάρτη, ο Πόε είχε μια πλήρη σεξουαλική αναστολή: ήταν καταδικασμένος ν' αγαπάει παθητικά γυναίκες με σημάδια της αρρώστιας ή του θανάτου της αγαπημένης του μητέρας, τόσο στα έργα της φαντασίας του όσο και στην ίδια του τη ζωή. *
Βαρβάρα Τερζάκη
Άρθρο Σταυρούλας Παπασπύρου - εφ. Ελευθεροτυπία, 09-08-2009
20/10/09
Χιλιάδες παιδιά χωρίς ταυτότητα
Σε αδιέξοδο βρίσκεται η πολιτεία στο θέμα των λεγόμενων «μεταναστών δεύτερης γενιάς» αδυνατώντας να δώσει λύση και μετατρέποντας χιλιάδες παιδιά σε «φαντάσματα» του ελληνικού κράτους. Πρόκειται για παιδιά μεταναστών, που παρά το γεγονός ότι γεννήθηκαν στην Ελλάδα ή ήρθαν σε μικρή ηλικία, δεν έχουν κανένα νομιμοποιητικό έγγραφο παραμονής και όταν ενηλικιώνονται μετατρέπονται αυτόματα σε μετανάστες. «Δεν είμαστε μετανάστες. Δεν έχουμε γνωρίσει άλλη χώρα εκτός από την Ελλάδα, μεγαλώσαμε και σπουδάσαμε εδώ, μαζί με τα παιδιά των Ελλήνων. Πολλοί από μας δεν έχουν πάει ούτε μια φορά στη χώρα των γονιών μας ούτε γνωρίζουμε τη γλώσσα τους», λένε τα ίδια τα παιδιά.
Το πρόβλημα ζητά πιεστικά λύση χρόνο με τον χρόνο καθώς ενηλικιώνονται όλο και περισσότερα από αυτά τα παιδιά. Φέτος, μάλιστα, κλείνουμε 18 χρόνια από το 1991, τη χρονιά που ξεκίνησε το μεγάλο κύμα μετανάστευσης προς την Ελλάδα από τη γειτονική Αλβανία και τις πρώην σοβιετικές χώρες στη συνέχεια. «Κάθε χρόνο, όσο θα μεγαλώνουν τα παιδιά των μεταναστών που ήρθαν στην Ελλάδα την προηγούμενη δεκαετία, το πρόβλημα θα γίνεται όλο και εντονότερο» τονίζει ο κ. Δημ. Χριστόπουλος, πρόεδρος της Ελληνικής Ενωσης για τα Δικαιώματα του Ανθρώπου.
Στο κενό η ρύθμιση
Η πολυαναμενόμενη ρύθμιση του υπουργείου Εσωτερικών (Παρ. 7, Αρθ. 40 του Ν. 3731/ 2008), που δίνει τη δυνατότητα σε παιδιά μεταναστών να υπαχθούν στο καθεστώς του επί μακρόν διαμένοντος, έπεσε στο κενό. Ενδεικτικά μέχρι σήμερα για όλη την Αττική έχουν υποβληθεί μόλις... τρεις αιτήσεις υπαγωγής στη συγκεκριμένη ρύθμιση. Λόγος της αποτυχίας θεωρούνται οι αυστηρές προϋποθέσεις: να είναι νόμιμοι και οι δύο γονείς την περίοδο που υποβάλλεται η αίτηση (όταν το παιδί κλείνει τα 18 του χρόνια), να έχει ολοκληρώσει την 9ετή υποχρεωτική εκπαίδευση αλλά και το παράβολο 900 ευρώ. Από τη ρύθμιση εξαιρούνται όσα παιδιά έχουν ήδη ενηλικιωθεί αλλά και τα παιδιά που δεν γεννήθηκαν εδώ αλλά ήρθαν σε μικρή ηλικία.
«Εκτός από το αίσθημα αδικίας, την ανασφάλεια και όλα τα άλλα προβλήματα αυτά τα παιδιά αντιμετωπίζουν πρόβλημα στην αγορά εργασίας. Δεν μπορούν να ασκήσουν αυτό που σπούδασαν, ιδίως όταν πρόκειται για κλειστό επάγγελμα, και αναγκάζονται να κάνουν πρόχειρες δουλειές. Συμβαίνει κάποιο παιδί να έχει τελειώσει Αρχιτεκτονική και η μόνη δυνατότητα που έχει είναι να εργαστεί ως βοηθός σε αντίστοιχο γραφείο. Παρά το ότι έχει τις ίδιες σπουδές και κάνει ακριβώς τα ίδια πράγματα με τους άλλους συναδέλφους του, δεν θα είναι ποτέ ίσος και θα πληρώνεται λιγότερο» περιγράφει η Σόνια Μητραλιά συντονίστρια της καμπάνιας «Οχι στον ρατσισμό από την κούνια» (http://www.kounia.org).
Σύμφωνα με τα επίσημα στοιχεία, στη χώρα μας ζουν 86.528 παιδιά νόμιμων μεταναστών (από 0-18 ετών). Ωστόσο, αν συνυπολογίσουμε και τα παιδιά μη νόμιμων μεταναστών, εκείνα που ήρθαν στην Ελλάδα μικρά ή αυτά που έχουν ενηλικιωθεί, τότε το πρόβλημα της «δεύτερης γενιάς» αφορά πάνω από 220.000 άτομα. Ενδεικτικά, τη σχολική χρονιά 2006-07 υπήρξαν 109.482 «αλλοδαποί» μαθητές σε ελληνικά σχολειά.
«Αόρατοι Ελληνες»
«Ο όρος μετανάστες δεύτερης γενιάς δεν είναι σωστός γιατί αυτά τα παιδιά δεν υπήρξαν ποτέ μετανάστες. Εζησαν εδώ όλη τη ζωή τους, είναι η μόνη πατρίδα που γνώρισαν. Τα προβλήματα που αντιμετωπίζουν όμως είναι περισσότερα από εκείνα των γονιών τους. Σήμερα, εάν ένα παιδί μετανάστη που ζει στην Ελλάδα μετά τα 18 του χρόνια δεν αρχίζει να εργάζεται και να κολλάει ένσημα, θεωρείται παράνομο και μπορεί να συλληφθεί και να φυλακιστεί ανά πάσα στιγμή», σχολιάζει ο Αχμέτ Μοαβία, συντονιστής του Ελληνικού Φόρουμ Μεταναστών. Οι «μετανάστες δεύτερης γενιάς» δεν έχουν πιστοποιητικό αλλά μόνο ληξιαρχική πράξη γέννησης, «η οποία έχει χρησιμότητα μόνο για τη Στατιστική Υπηρεσία. Κατά τα άλλα, αυτά τα παιδιά δεν είναι καταγεγραμμένα πουθενά. Εγώ τους ονομάζω αόρατους Ελληνες», συμπληρώνει ο κ. Μοαβία.
Ενα μόνο παιδί έχει καταφέρει μέχρι σήμερα να πάρει πιστοποιητικό γέννησης, και αυτό «συμβολικά». Πρόκειται για τη μικρούλα Κούκουα, οι γονείς της οποίας κατάγονται από την Γκάνα και η οποία ενεγράφη στο Δημοτολόγιο του Δήμου Καισαριανής κατά τη διάρκεια συμβολικής εκδήλωσης που έκανε ο δήμος πριν από δύο μήνες με σκοπό την ευαισθητοποίηση της κοινής γνώμης στο θέμα. «Δυστυχώς δεν υπάρχει ακόμα κάποια επίσημη ανταπόκριση. Ζητήσαμε από το υπ. Εσωτερικών να δοθεί κάποια λύση γι' αυτά τα παιδιά αλλά και τη συνδρομή της ΚΕΔΚΕ. Η ΚΕΔΚΕ μας απάντησε ότι εξετάζει το θέμα, το υπ. Εσωτερικών δεν μας έχει απαντήσει ακόμα» ανέφερε στην «Κ» ο δήμαρχος Καισαριανής κ. Σπύρος Τζόκας.
Τι ισχύει στην Ε.Ε.
Γαλλία. Τα παιδιά αποκτούν την υπηκοότητα αυτόματα με την ενηλικίωσή τους.
Γερμανία. Αν έστω κι ο ένας γονέας διαμένει στη χώρα οκτώ χρόνια με άδεια αόριστης διάρκειας, τα παιδιά θεωρούνται Γερμανοί με τη γέννησή τους.
Βέλγιο. Προϋπόθεση οι γονείς να διαμένουν στη χώρα τουλάχιστον πέντε χρόνια πριν από τη γέννηση του παιδιού.
Ισπανία. Τα παιδιά αποκτούν την υπηκοότητα αν οι γονείς ζούσαν στη χώρα τουλάχιστον ένα χρόνο πριν υποβάλουν την αίτηση για πολιτογράφηση.
Ιταλία. Πολιτογραφούνται Ιταλοί αφού συμπληρώσουν τα 18.
Μ. Βρετανία. Αν ο ένας τουλάχιστον γονέας έχει αόριστη διάρκεια διαμονής, το παιδί γίνεται αυτόματα Βρετανός πολίτης. Επίσης αν το παιδί ζήσει ώς τα 10 του χρόνια στη χώρα, έχει το δικαίωμα να πολιτογραφηθεί.
Bαρβάρα Τερζάκη
Άρθρο Κώστα Ονισένκο - εφ. Καθημερινή, 02-08-2009
Το πρόβλημα ζητά πιεστικά λύση χρόνο με τον χρόνο καθώς ενηλικιώνονται όλο και περισσότερα από αυτά τα παιδιά. Φέτος, μάλιστα, κλείνουμε 18 χρόνια από το 1991, τη χρονιά που ξεκίνησε το μεγάλο κύμα μετανάστευσης προς την Ελλάδα από τη γειτονική Αλβανία και τις πρώην σοβιετικές χώρες στη συνέχεια. «Κάθε χρόνο, όσο θα μεγαλώνουν τα παιδιά των μεταναστών που ήρθαν στην Ελλάδα την προηγούμενη δεκαετία, το πρόβλημα θα γίνεται όλο και εντονότερο» τονίζει ο κ. Δημ. Χριστόπουλος, πρόεδρος της Ελληνικής Ενωσης για τα Δικαιώματα του Ανθρώπου.
Στο κενό η ρύθμιση
Η πολυαναμενόμενη ρύθμιση του υπουργείου Εσωτερικών (Παρ. 7, Αρθ. 40 του Ν. 3731/ 2008), που δίνει τη δυνατότητα σε παιδιά μεταναστών να υπαχθούν στο καθεστώς του επί μακρόν διαμένοντος, έπεσε στο κενό. Ενδεικτικά μέχρι σήμερα για όλη την Αττική έχουν υποβληθεί μόλις... τρεις αιτήσεις υπαγωγής στη συγκεκριμένη ρύθμιση. Λόγος της αποτυχίας θεωρούνται οι αυστηρές προϋποθέσεις: να είναι νόμιμοι και οι δύο γονείς την περίοδο που υποβάλλεται η αίτηση (όταν το παιδί κλείνει τα 18 του χρόνια), να έχει ολοκληρώσει την 9ετή υποχρεωτική εκπαίδευση αλλά και το παράβολο 900 ευρώ. Από τη ρύθμιση εξαιρούνται όσα παιδιά έχουν ήδη ενηλικιωθεί αλλά και τα παιδιά που δεν γεννήθηκαν εδώ αλλά ήρθαν σε μικρή ηλικία.
«Εκτός από το αίσθημα αδικίας, την ανασφάλεια και όλα τα άλλα προβλήματα αυτά τα παιδιά αντιμετωπίζουν πρόβλημα στην αγορά εργασίας. Δεν μπορούν να ασκήσουν αυτό που σπούδασαν, ιδίως όταν πρόκειται για κλειστό επάγγελμα, και αναγκάζονται να κάνουν πρόχειρες δουλειές. Συμβαίνει κάποιο παιδί να έχει τελειώσει Αρχιτεκτονική και η μόνη δυνατότητα που έχει είναι να εργαστεί ως βοηθός σε αντίστοιχο γραφείο. Παρά το ότι έχει τις ίδιες σπουδές και κάνει ακριβώς τα ίδια πράγματα με τους άλλους συναδέλφους του, δεν θα είναι ποτέ ίσος και θα πληρώνεται λιγότερο» περιγράφει η Σόνια Μητραλιά συντονίστρια της καμπάνιας «Οχι στον ρατσισμό από την κούνια» (http://www.kounia.org).
Σύμφωνα με τα επίσημα στοιχεία, στη χώρα μας ζουν 86.528 παιδιά νόμιμων μεταναστών (από 0-18 ετών). Ωστόσο, αν συνυπολογίσουμε και τα παιδιά μη νόμιμων μεταναστών, εκείνα που ήρθαν στην Ελλάδα μικρά ή αυτά που έχουν ενηλικιωθεί, τότε το πρόβλημα της «δεύτερης γενιάς» αφορά πάνω από 220.000 άτομα. Ενδεικτικά, τη σχολική χρονιά 2006-07 υπήρξαν 109.482 «αλλοδαποί» μαθητές σε ελληνικά σχολειά.
«Αόρατοι Ελληνες»
«Ο όρος μετανάστες δεύτερης γενιάς δεν είναι σωστός γιατί αυτά τα παιδιά δεν υπήρξαν ποτέ μετανάστες. Εζησαν εδώ όλη τη ζωή τους, είναι η μόνη πατρίδα που γνώρισαν. Τα προβλήματα που αντιμετωπίζουν όμως είναι περισσότερα από εκείνα των γονιών τους. Σήμερα, εάν ένα παιδί μετανάστη που ζει στην Ελλάδα μετά τα 18 του χρόνια δεν αρχίζει να εργάζεται και να κολλάει ένσημα, θεωρείται παράνομο και μπορεί να συλληφθεί και να φυλακιστεί ανά πάσα στιγμή», σχολιάζει ο Αχμέτ Μοαβία, συντονιστής του Ελληνικού Φόρουμ Μεταναστών. Οι «μετανάστες δεύτερης γενιάς» δεν έχουν πιστοποιητικό αλλά μόνο ληξιαρχική πράξη γέννησης, «η οποία έχει χρησιμότητα μόνο για τη Στατιστική Υπηρεσία. Κατά τα άλλα, αυτά τα παιδιά δεν είναι καταγεγραμμένα πουθενά. Εγώ τους ονομάζω αόρατους Ελληνες», συμπληρώνει ο κ. Μοαβία.
Ενα μόνο παιδί έχει καταφέρει μέχρι σήμερα να πάρει πιστοποιητικό γέννησης, και αυτό «συμβολικά». Πρόκειται για τη μικρούλα Κούκουα, οι γονείς της οποίας κατάγονται από την Γκάνα και η οποία ενεγράφη στο Δημοτολόγιο του Δήμου Καισαριανής κατά τη διάρκεια συμβολικής εκδήλωσης που έκανε ο δήμος πριν από δύο μήνες με σκοπό την ευαισθητοποίηση της κοινής γνώμης στο θέμα. «Δυστυχώς δεν υπάρχει ακόμα κάποια επίσημη ανταπόκριση. Ζητήσαμε από το υπ. Εσωτερικών να δοθεί κάποια λύση γι' αυτά τα παιδιά αλλά και τη συνδρομή της ΚΕΔΚΕ. Η ΚΕΔΚΕ μας απάντησε ότι εξετάζει το θέμα, το υπ. Εσωτερικών δεν μας έχει απαντήσει ακόμα» ανέφερε στην «Κ» ο δήμαρχος Καισαριανής κ. Σπύρος Τζόκας.
Τι ισχύει στην Ε.Ε.
Γαλλία. Τα παιδιά αποκτούν την υπηκοότητα αυτόματα με την ενηλικίωσή τους.
Γερμανία. Αν έστω κι ο ένας γονέας διαμένει στη χώρα οκτώ χρόνια με άδεια αόριστης διάρκειας, τα παιδιά θεωρούνται Γερμανοί με τη γέννησή τους.
Βέλγιο. Προϋπόθεση οι γονείς να διαμένουν στη χώρα τουλάχιστον πέντε χρόνια πριν από τη γέννηση του παιδιού.
Ισπανία. Τα παιδιά αποκτούν την υπηκοότητα αν οι γονείς ζούσαν στη χώρα τουλάχιστον ένα χρόνο πριν υποβάλουν την αίτηση για πολιτογράφηση.
Ιταλία. Πολιτογραφούνται Ιταλοί αφού συμπληρώσουν τα 18.
Μ. Βρετανία. Αν ο ένας τουλάχιστον γονέας έχει αόριστη διάρκεια διαμονής, το παιδί γίνεται αυτόματα Βρετανός πολίτης. Επίσης αν το παιδί ζήσει ώς τα 10 του χρόνια στη χώρα, έχει το δικαίωμα να πολιτογραφηθεί.
Bαρβάρα Τερζάκη
Άρθρο Κώστα Ονισένκο - εφ. Καθημερινή, 02-08-2009
19/10/09
Ημιυπαίθριος ο βίος εν Ελλάδι
Mάθαμε από παλιά να λέμε, και με κάποιο καμάρι είναι η αλήθεια, πως ο βίος εν Ελλάδι είναι υπαίθριος, επαναλαμβάνοντας τη σχετική διαπίστωση - πίστη του Περικλή Γιαννόπουλου. Αλλά στον έναν αιώνα (τουλάχιστον) που διέρρευσε από τότε, έχουν αλλάξει τα πάντα, και έχουν αλλάξει ριζικά. Δεν είναι ίδια πια η Ελλάδα, σαν τόπος, άρα και σαν τρόπος διέγερσης των αισθήσεων και πρόκλησης αισθημάτων. Η ανοιχτοσύνη της (η ανοιχτοσύνη της φύσης της εννοώ) υποχώρησε ραγδαία, οι ορίζοντές της στένεψαν εμποδισμένοι από κτίρια που υψώνονται παντού, νόμιμα και παράνομα, η ύπαιθρός της, νησιωτική και ορεινή, κατατμήθηκε, περιφράχθηκε, οικοδομήθηκε, λεηλατήθηκε, ο ουρανός της χαμήλωσε σκιασμένος από τοξικά νέφη, τα δώρα του ήλιου γυρνούν ώρες ώρες σε κατάρα. Η ύπαιθρος, λέξη που μνημονεύει την αίθρη, τον καθαρό και γαλανό ουρανό, κατακλύσθηκε από αναρίθμητες μικρές Αθήνες, αγχωμένα και αγχωτικά οικοδομικά απομιμήματα της πρωτεύουσας, που όπως κι αυτή, εκτείνονται και υψώνονται άτακτα και άτσαλα, δίχως ρυθμό και σέβας προς τη φύση που κάποτε τα περιέβαλλε, σπαταλώντας το χώμα, τα ποτάμια, τα βουνά, τις λίμνες, τη θάλασσα· η εξοχή τείνει να γίνει ανάμνηση.Από τον υπαίθριο βίο υποχωρήσαμε εδώ και χρόνια πολλά σε κάτι σαν το πικ νικ ή τις διήμερες και τριήμερες φυγές προς όλο και περισσότερο απομακρυσμένες και όλο και σαφέστερα εξομοιωμένες γενέτειρες. Κι έχουν απομείνει μόνο κάποιες τελετές αναπαράστασης (του Πάσχα και των διακοπών, ας πούμε), για να ερεθίζουν τη νοσταλγία και να συντηρούν, όσο το μπορούν, την ψευδαίσθηση του υπαίθριου και του ανοιχτού, του έξω. Ωστε θα μπορούσε να ειπωθεί ότι, σήμερα πια, ο βίος εν Ελλάδι είναι ημιυπαίθριος. Με την προσθήκη μάλιστα ότι κι αυτούς τους ημιυπαίθριους χώρους που συνηθίσαμε να αφήνουμε στα αστικά μας διαμερίσματα, τους περικλείουμε πια, για να κερδίσουμε άλλα δέκα ή τριάντα τετραγωνικά στεγασμένου χώρου. Για τους φτωχούς αυτού του τόπου, ο βίος υπήρξε κάποτε ημιυπόγειος, όταν μετακινήθηκαν από την επαρχία στην Αθήνα, εσωτερικοί μετανάστες, κυνηγώντας τη μοίρα τους ή κυνηγημένοι από τη μοίρα τους· αλλά τα ημιυπόγεια προορίζονται πλέον για τους εξωτερικούς μετανάστες. Το καινούργιο σήμα κατατεθέν ήταν οι ημιυπαίθριοι.Παραδόξως, τα λεξικά μας, ακόμα και τα πλέον σύγχρονα, αδικώντας τον επινοητικότατο κοινό νου, δεν φιλοξενούν το λήμμα «ημιυπαίθριος», ενώ περιέχουν φυσικά το «ημιυπόγειος». Ισως να εμπόδισε τη συμπερίληψη της λέξης η δυσκολία ορισμού της. Η λέξη πάντως υπάρχει από χρόνια, κι όχι μόνο στους κύκλους των μηχανικών και των πολεοδόμων, και κυρίως υπάρχει η πραγματικότητα, απτή και ορατή. Τώρα βέβαια, και μετά την κοινοβουλευτική «τακτοποίηση» των ημιυπαίθριων χώρων, θα υποχρεωθούν και οι λεξικογράφοι να εμπλουτίσουν τους τόμους τους, και να υποσημειώσουν εκεί ότι η λέξη οφείλει πολλά στον κ. Γεώργιο Σουφλιά, ο οποίος άλλωστε εμφανίστηκε στη Βουλή και σαν δεινός γλωσσολόγος (αρκεί η εξουσία για να σε κάνει πολυμαθή και πολυτεχνίτη, μια αυθεντία), επιμένοντας ότι άλλο είναι η «τακτοποίηση» και άλλο η «νομιμοποίηση». Πάντως καταλληλότερος από τον εν λόγω υπουργό για την τακτοποίηση ή τη νομιμοποίηση των αυθαίρετων ημιυπαίθριων δεν θα μπορούσε να υπάρξει: είναι γνωστές και οι δικές του αυθαίρετες επεμβάσεις στο σπίτι του, τακτοποιηθείσες ή νομιμοποιηθείσες διά προστίμου.Ο κ. Σουφλιάς του ΥΠΕΧΩΔΕ, λοιπόν, από κοινού με τον κ. Παπαθανασίου της Οικονομίας, αποφάσισαν να εφαρμόσουν το σχέδιο «πληρώστε για να νομίσετε ότι θα το σώσετε και για να νομίσετε επίσης ότι δεν θα ξαναπληρώσετε». Θα πείτε, από τη στιγμή που νομιμοποιείται (και μάλιστα δίχως πρόστιμο, αλλά με συμβολικό αντίτιμο την ψήφο) η μια γενιά αυθαιρέτων μετά την άλλη, σε όρη και νησιά, συχνά μάλιστα με τις ευλογίες της Ναοδομίας (άλλη ελληνική πατέντα κι αυτή), είναι κρίμα και άδικο να εκκρεμούν στο κενό (σε ένα «ημι» μεταξύ στεγασμένου και υπαιθρίου, μεταξύ ύπαρξης και μη ύπαρξης) λίγα τετραγωνικά κλεισμένα πρόχειρα με γυαλί και αλουμίνιο. Οχι βέβαια ότι η κυβέρνηση συμμερίστηκε ξαφνικά το στεγαστικό άγχος των ανθρώπων· τον οβολό τους χρειάστηκε απλώς, για να τον ρίξει στον άπατο κρατικό κορβανά, διά του οποίου υποτίθεται ότι λαμβάνει σάρκα και οστά η εντούτοις άφαντη «κοινωνική πολιτική», ένα «πλάσμα» περισσότερο δυσεύρετο και από τον μυθικό Πήγασο. Κουτοπόνηρα έδρασε η κυβέρνηση, ανταποκρινόμενη έτσι, με την προσθήκη αρκετού κυνισμού και μάλιστα εκβιαστικού, στην κουτοπονηριά των ημιυπαιθριούχων, εκείνο το πατροπαράδοτο «έλα μωρέ, ποιος θα με δει εδώ στο στενουδάκι ανάμεσα στους ακάλυπτους, αν δεν με καρφώσουν;», το οποίο συμπληρώνεται και επικουρείται από το επίσης παραδοσιακό και τάχα αντιεξουσιαστικό «και γιατί δεν πάνε να γκρεμίσουν τα καραμπινάτα αυθαίρετα των μεγάλων και πρώτα πρώτα τα δικά τους;».Η λέξη «ημιυπαίθριος» πάντως, και η συναφής πρακτική είναι συμβολοβριθής. Συλλαμβάνει και αποδίδει με ενάργεια όχι τόσο την περιβόητη φυλετική μας πολυμηχανία όσο την κάποια τάση μας να κινούμαστε και να πολιτευόμαστε σε ένα μετέχμιο, σε μια ενδιάμεση περιοχή μεταξύ της ημινομιμότητας και της ημιπαρανομίας, είτε για τους ημιυπαίθριους πρόκειται και τα κάθε λογής αυθαίρετα είτε γενικά για τις σχέσεις μας με την εφορία ή οποιαδήποτε άλλη μορφή του κράτους. Αυτός ο ημινόμιμος - ημιπαράνομος βίος μάς προσφέρει τη (μικρο)χαρά ότι τα καταφέρνουμε και ξεγελάμε την Εξουσία και τους δεσποτικούς κανόνες της, τη χαρά ότι «εμείς δεν είμαστε πρόβατα», όπως οι άλλοι, εμείς είμαστε τύποι ξύπνιοι, επιτήδειοι. Σε τούτο το εθιμικό αντάρτικό μας, που είναι βέβαια κίβδηλο, ένα εγωτικό, αντικοινωνικό φαντασιοκόπημα, η μοναδική νομιμότητα που αποσπούμε, κίβδηλη και αυτή, προέρχεται από την ημιπαρανομία του διπλανού μας: κρατάμε εμείς κλειστό το δεξί μας μάτι στη δική του ζαβολιά για να κρατήσει αυτός κλειστό το δικό του αριστερό όταν ενεργοποιείται η δική μας καπατσοσύνη, και από κοινού βέβαια καταγγέλλουμε δριμύτατα τη διαφθορά· και δεν συνειδητοποιούμε ή δεν παραδεχόμαστε ότι η δική μας μικρή και χαμηλή διαφθορά νομιμοποιεί με τον τρόπο της τη μεγάλη Διαφθορά, της ανοίγει χώρο για να υπάρξει και να επιβληθεί (χώρο κοινωνικό, πολιτικό, πνευματικό και ηθικό), και της προσφέρει απλόχερα άλλοθι. Τέτοια ιδιωτικά μικροαντάρτικα, αλληλοεχθρευόμενα (οι συμμαχίες, οι λυκοφιλίες μάλλον, καταρρέουν με το πρώτο κάρφωμα) και αυτολατρευτικά, δεν συνιστούν απειλή για καμιά εξουσία· το αντίθετο, αποτελούν ένα καλό λάδι για να λιπαίνει τη μηχανή της δικής της αυθαιρεσίας, της δικής της ανομικής και αντικοινωνικής συμπεριφοράς. Ευτυχώς, δεν έπαψαν ποτέ να υπάρχουν τα «πρόβατα» και τα «κορόιδα», όσοι πάνε με το σταυρό στο χέρι ακόμα και αν τυχαίνει να είναι άθρησκοι· αυτοί, οι βαρύτατα λοιδορούμενοι από χαμηλούς και υψηλούς καταφερτζήδες, υπήρξαν ανέκαθεν το άλας της γης.
Βαρβάρα Τερζάκη
Άρθρο Παντελή Μπουκάλα - εφ. Καθημερινή, 19-07-2009
Βαρβάρα Τερζάκη
Άρθρο Παντελή Μπουκάλα - εφ. Καθημερινή, 19-07-2009
Χούλιγκαν με ράσα;
Στην Αλεξάνδρεια οι χριστιανοί ζηλωτές, ανάμεσα στο 415 και το 420 μ.Χ., κατέστρεψαν το Σαράπειο και έγδαραν τη νεοπλατωνική φιλόσοφο Υπατία, παρακινούμενοι από τον επίσκοπο Κλήμη.
Η Μονή Αστερίου, που εικάζεται πως είναι χτισμένη, όπως πολλοί χριστιανικοί τόποι λατρείας, επάνω στα ερείπια αρχαίου κτίσματος, της Σχολής του Διόδωρου. Ο Ιουλιανός προσπάθησε να σώσει τον ναό του Απόλλωνα στη Δάφνη, έξω από την Αντιόχεια, ζηλωτές επίσης τον κατέκαυσαν. Στην Παλαιόπολη της Κέρκυρας ο επίσκοπος Ιοδιανός με περηφάνια έλεγε πως διέλυσε τα ιερά των εθνικών προκειμένου να οικοδομηθεί μια παλαιοχριστιανική βασιλική.
Τα σχέδια του Κάρεϊ είναι αδιάψευστοι μάρτυρες για το τι έγιναν τα αγάλματα στο ανατολικό αέτωμα του Παρθενώνα προκειμένου να εξασφαλιστεί περισσότερο φως στην αψίδα της βασιλικής που χτίστηκε στην «καρδιά» του. Ομως και πολλά άλλα μνημεία «δάνεισαν» το οικοδομικό υλικό τους σε βυζαντινά κτίσματα. Αλλοτε με λεηλασίες και κλοπές, άλλοτε απλώς χρησιμοποιώντας το ήδη κατεστραμμένο υλικό. Ετσι βλέπουμε ενσωματωμένα κιονόκρανα και θωράκια σε ναούς. Οπως οι μαρμαροποδιές και οι κιονίσκοι στη Ρωσική Εκκλησία της οδού Φιλελλήνων.
Οι μαυροφορεμένοι που σφυροκοπούν τον γλυπτό διάκοσμο του Παρθενώνα στο επίμαχο απόσπασμα που περικόπηκε από την ταινία του Κώστα Γαβρά η οποία προβάλλεται στο Νέο Μουσείο της Ακρόπολης, δεν ήταν οι μόνοι βέβηλοι. Η περικοπή της σκηνής ξύπνησε πάλι τον επαρχιωτισμό μας, διασύροντάς μας στο εξωτερικό μετά από έναν μήνα επαίνων. Ανακίνησε όμως και τις συζητήσεις για το τι πραγματικά συνέβη εκείνη την εποχή στον Παρθενώνα αλλά και σε άλλα μνημεία. Αν πρέπει να αποσιωπούνται οι βανδαλισμοί των χριστιανών και πρέπει να αναφερόμαστε μόνο στις σωτήριες συνήθειές τους για την κληρονομιά μας. Οπως συνέβη με τον ναό του Ηφαίστου στο Θησείο, που τον μετέτρεψαν σε εκκλησία του Αγίου Γεωργίου.
Αυτή είναι η μια όψη της Ιστορίας. Η άλλη, όπως έχει επισημάνει ο Μανώλης Κορρές και άλλοι διακεκριμένοι επιστήμονες, είναι διαφορετική. Χριστιανοί πελεκούσαν άγρια τις μετόπες του Παρθενώνα της βόρειας και της δυτικής πλευράς. Εκτός από την 32η, που θεωρήθηκε ότι απεικονίζει σκηνή του Ευαγγελισμού της Θεοτόκου!
Το ερώτημα που προκύπτει είναι αν ήσαν γενικώς οι χριστιανοί υπαίτιοι για την καταστροφή των μνημείων του αρχαίου κόσμου γύρω από τη λεκάνη της Μεσογείου. Το θέσαμε στον διευθυντή του Βυζαντινού και Χριστιανικού Μουσείου Δημήτρη Κωνστάντιο, στον καθηγητή βυζαντινολογίας του Πανεπιστημίου της Λευκωσίας Παναγιώτη Αγαπητό και στην αρχαιολόγο και αναπληρώτρια καθηγήτρια του Πολυτεχνείου Κρήτης Φανή Μαλλούχου.
«Δεν μπορούμε να αποφανθούμε ότι οι Βυζαντινοί κατέστρεψαν την αρχαία πολιτιστική κληρονομιά, με όρους του 21ου αιώνα» επισημαίνει ο Δ. Κωνστάντιος. «Μην ξεχνάμε άλλωστε πως δεν υπήρχε τότε κανένα πλαίσιο προστασίας. Βεβαίως όταν η χριστιανική θρησκεία, κυρίως μετά τον τέταρτο αιώνα, γινόταν η επίσημη θρησκεία του κράτους, συνέβησαν και ακρότητες.
»Για ό,τι αφορά ωστόσο τον Παρθενώνα, στράφηκαν κυρίως κατά των γυμνών γλυπτών, ενώ άλλα τα ενέταξαν στη θρησκεία τους. Επίσης εκχριστιάνισαν και άλλα γλυπτά που δεν ανταποκρίνονταν στη χριστιανική αντίληψη. Εκθέτουμε μια Μέδουσα στο Βυζαντινό Μουσείο την οποία δεν μπορούσαν να δεχτούν ως είχε. Και έτσι στο πίσω μέρος της σκάλισαν έναν σταυρό. Γενικότερα όμως η μετάβαση από την παλιά στη νέα θρησκεία έγινε ομαλά. Το φαινόμενο βέβαια είναι παγκόσμιο. Δεν υπάρχει θρησκεία που να θέλει να κυριαρχήσει και να μην έχει και τους ζηλωτές της».
«Παλαιότερα πιστεύαμε πως οι καταστροφές εκ μέρους των φανατικών, κυρίως στην Ανατολή ήσαν τεράστιες» συνεχίζει η Φ. Μαλούχου. «Πηγή ήταν το «Περί ιερών» του Λιβάνιου, ενός ρήτορα από την Αντιόχεια. Τώρα ξέρουμε πως τα γεγονότα δεν συνέβησαν σε τόσο μεγάλη κλίμακα».
Αναφερόμενος στην περίοδο από τον Μεγάλο Κωνσταντίνο μέχρι τον Ιουστινιανό (300 - 500 μ.Χ., πρώιμη βυζαντινή περίοδο), ο Π. Αγαπητός υπογραμμίζει πως η Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία περνάει τότε από την ξεκάθαρα ειδωλολατρική, θεσμικά και κρατικά προσδιορισμένη, κουλτούρα της, με τον αυτοκράτορα ως θεό, στη χριστιανική της εκδοχή, με τον αυτοκράτορα ως ένθεο ή διά θεού, τον εκπρόσωπο δηλαδή του θεού στην επίγειο βασιλεία.
Παρουσιάζεται δε και το εξής φαινόμενο: Ο αυτοκράτορας διά του νομοθετικού έργου του στοχεύει από τη μια μεριά να επισημοποιήσει τη χριστιανική θρησκεία και από την άλλη να προστατεύσει τους αρχαίους ναούς και τα τεμένη. Υπάρχουν νόμοι του Κωνσταντίνου και των διαδόχων του που απαγορεύουν την καταστροφή των αρχαίων ναών.
«Δεν το ερμηνεύω ως φιλοτεχνία ή ως πιθανή ταύτιση με τη δική μας αρχαιολογική αντίληψη αλλά ως τμήμα μιας ευρύτερης πολιτικής που αφορούσε τη διαχείριση των έργων τέχνης ως οικονομικού κεφαλαίου» λέει ο ίδιος. «Είτε επρόκειτο για τα μεγάλα χάλκινα αγάλματα ή για τα αναθήματα στους ναούς ή και για την ακίνητη περιουσία την οποία διέθεταν τα τεμένη. Προστατεύοντας τα, το κράτος τα κρατάει υπό τη διαχείρισή του και δεν τα παραδίδει στη χριστιανική εκκλησία. Σε περιπτώσεις δε όπως οι καταστροφές από τον όχλο με την παρότρυνση του Κλήμη, εστάλησαν στρατιωτικές δυνάμεις για να προστατεύσουν ανθρώπους και κτίρια. Αυτό που για μας σήμερα αποτελεί μνημείο για εκείνους δεν είχε αυτόν τον χαρακτήρα».
Καταστροφή από άνάγκη
Υπήρχαν άλλωστε και οι δυσκολίες της προσπόρισης πρωτογενούς υλικού για την κατασκευή ενός κτιρίου. Τα έργα στην Ακρόπολη ολοκληρώθηκαν περίπου σε ογδόντα χρόνια πάνω στις πλάτες δεκάδων χιλιάδων δούλων που εργάστηκαν στα λατομεία της Πεντέλης και στα ορυχεία ασημιού στο Λαύριο. Στο Βυζάντιο, αντιθέτως, όπου είχε αρχίσει να καταργείται ο θεσμός της δουλείας, κάποιος έπρεπε να πληρώσει τους εργάτες για να μεταφέρουν τις πέτρες. Κι έτσι, όταν το κράτος μπορούσε να τις βρει φτηνά, σε περιπτώσεις ερειπωμένων πόλεων, χρησιμοποιούσε το υλικό από όλα τα γκρεμισμένα κτίρια, συμπεριλαμβανομένων των ειδωλολατρικών ναών και των εκκλησιών, για να ανοικοδομήσει, για παράδειγμα, τα προστατευτικά τείχη. Αρα η καταστροφή δεν ήταν αυτοσκοπός τότε αλλά γινόταν από ανάγκη.
«Και ακόμα», επισημαίνει ο Π. Αγαπητός, «συχνά, όταν μια παλαιοχριστιανική βασιλική καταστρεφόταν ολόκληρη ή μέρος της από έναν σεισμό, δεν αποκαθίστατο, όπως θα συνέβαινε σήμερα, αλλά με το υπάρχον υλικό χτιζόταν μια άλλη, μικρότερη εκκλησία, που αντικατόπτριζε τις αισθητικές αντιλήψεις και τις κοινωνικές ανάγκες της εποχής».
«Βέβαια πρέπει να λάβουμε υπόψη μας πως τα αρχαία ιερά είχαν ήδη εκπέσει. Πάρα πολλά εξ αυτών πάνω στα οποία έκτιζαν τις παλαιοχριστιανικές βασιλικές δεν ήταν πια σε λειτουργία. Τον 4ο αιώνα άλλωστε είχε γεμίσει η ρωμαϊκή αυτοκρατορία με ανατολικές θρησκείες. Δεν ήταν ελκτική πλέον η αρχαία θρησκεία, ασχέτως αν στην Αθήνα ήταν ακόμα ισχυρή» λέει ο Δ. Κωστάντιος και προσθέτει: «Σήμερα ακόμα, στις εκκλησίες αλλά και στα σπίτια της Πλάκας, λογικά υπάρχουν ενσωματωμένα κομμάτια από την Ακρόπολη. Οι άνθρωποι δεν την είχαν κάποτε σε τόσο μεγάλη εκτίμηση, δεν ήξεραν καν πως υπήρχε ένας γλύπτης ονόματι Φειδίας. Λιθολογούσαν την Ακρόπολη και άλλα ιερά από ανάγκη για κατασκευαστικά υλικά».
Η Φ. Μαλλούχου συμπληρώνει: «Η Ακρόπολη ήταν προστατευόμενο μνημείο ήδη από το 1835, επί εφόρου αρχαιοτήτων Λούντβιχ Ροτ. Για να τη δει κάποιος, έπρεπε να βγάλει εισιτήριο. Μετά τον Ροτ ανέλαβε ο Κυριάκος Πιττάκης, ο οποίος συγκέντρωσε στο μνημείο υλικό από διαφορετικά μημεία της Αθήνας προκειμένου να διαφυλαχθούν. Πουλούσαν δε ειδικά τα άμορφα κομμάτια μαρμάρου για την κατασκευή των κατοικιών της οθωνικής περιόδου. Ετυχε στα έργα για την επισκευή του Αρσακείου, όταν το κτίριο καθαρίστηκε από τους σοβάδες, να αποκαλυφθούν και τμήματα μαρμάρου με παραστάσεις, που ειδικό συνεργείο από την Ακρόπολη τα μετέφερε εκεί».
Το μνημείο που άντεξε
Για ό,τι αφορά τον Παρθενώνα, ολοκληρώνει ο Π. Αγαπητός, «αναλογικά δεν υπέστη σημαντικές καταστροφές, τουλάχιστον ως τον βομβαρδισμό του από τον Μοροζίνι. Το μνημείο άντεξε επί αιώνες, έπαιξε δε ρόλο σ' αυτό και η μετατροπή του σε ορθόδοξη και φράγκικη εκκλησία, όπως και σε τζαμί. Πράγματι, οι μετόπες είναι χτυπημένες με σφυρί, αλλά μπορεί αυτό να έχει να κάνει και με την προσπάθεια να ανοιχτούν παράθυρα ώστε να επιτραπεί η διοχέτευση του φωτός στη βυζαντινή προσαρμοζόμενη εκκλησία.
»Αν ήθελαν να καταστρέψουν τον Παρθενώνα που έχει την ιδιαιτερότητα να είναι ορατός από παντού, το απλούστερο πράγμα θα ήταν να τον κατεδαφίσουν. Ομως αυτό δεν συνέφερε κανέναν. Και δεν βρίσκουμε τίποτα τεκμηριωμένο στις πηγές ή τουλάχιστον δεν έχουν γράψει τίποτα περί βανδαλισμών κατά των ναών αλλά και της ίδιας τους της περιουσίας ο Πρόκλος, ο Μαρίνος και οι άλλοι νεοπλατωνικοί φιλόσοφοι, που έφυγαν από την Αθήνα μετά το διάταγμα του Ιουστινιανού το 529 για το κλείσιμο των σχολών. Εκτός κι αν όλα, βέβαια, συνέβησαν αργότερα».
Βαρβάρα Τερζάκη
Άρθρο Χρήστου Σιάφκου - εφ. Ελευθεροτυπία, 09-08-2009
Η Μονή Αστερίου, που εικάζεται πως είναι χτισμένη, όπως πολλοί χριστιανικοί τόποι λατρείας, επάνω στα ερείπια αρχαίου κτίσματος, της Σχολής του Διόδωρου. Ο Ιουλιανός προσπάθησε να σώσει τον ναό του Απόλλωνα στη Δάφνη, έξω από την Αντιόχεια, ζηλωτές επίσης τον κατέκαυσαν. Στην Παλαιόπολη της Κέρκυρας ο επίσκοπος Ιοδιανός με περηφάνια έλεγε πως διέλυσε τα ιερά των εθνικών προκειμένου να οικοδομηθεί μια παλαιοχριστιανική βασιλική.
Τα σχέδια του Κάρεϊ είναι αδιάψευστοι μάρτυρες για το τι έγιναν τα αγάλματα στο ανατολικό αέτωμα του Παρθενώνα προκειμένου να εξασφαλιστεί περισσότερο φως στην αψίδα της βασιλικής που χτίστηκε στην «καρδιά» του. Ομως και πολλά άλλα μνημεία «δάνεισαν» το οικοδομικό υλικό τους σε βυζαντινά κτίσματα. Αλλοτε με λεηλασίες και κλοπές, άλλοτε απλώς χρησιμοποιώντας το ήδη κατεστραμμένο υλικό. Ετσι βλέπουμε ενσωματωμένα κιονόκρανα και θωράκια σε ναούς. Οπως οι μαρμαροποδιές και οι κιονίσκοι στη Ρωσική Εκκλησία της οδού Φιλελλήνων.
Οι μαυροφορεμένοι που σφυροκοπούν τον γλυπτό διάκοσμο του Παρθενώνα στο επίμαχο απόσπασμα που περικόπηκε από την ταινία του Κώστα Γαβρά η οποία προβάλλεται στο Νέο Μουσείο της Ακρόπολης, δεν ήταν οι μόνοι βέβηλοι. Η περικοπή της σκηνής ξύπνησε πάλι τον επαρχιωτισμό μας, διασύροντάς μας στο εξωτερικό μετά από έναν μήνα επαίνων. Ανακίνησε όμως και τις συζητήσεις για το τι πραγματικά συνέβη εκείνη την εποχή στον Παρθενώνα αλλά και σε άλλα μνημεία. Αν πρέπει να αποσιωπούνται οι βανδαλισμοί των χριστιανών και πρέπει να αναφερόμαστε μόνο στις σωτήριες συνήθειές τους για την κληρονομιά μας. Οπως συνέβη με τον ναό του Ηφαίστου στο Θησείο, που τον μετέτρεψαν σε εκκλησία του Αγίου Γεωργίου.
Αυτή είναι η μια όψη της Ιστορίας. Η άλλη, όπως έχει επισημάνει ο Μανώλης Κορρές και άλλοι διακεκριμένοι επιστήμονες, είναι διαφορετική. Χριστιανοί πελεκούσαν άγρια τις μετόπες του Παρθενώνα της βόρειας και της δυτικής πλευράς. Εκτός από την 32η, που θεωρήθηκε ότι απεικονίζει σκηνή του Ευαγγελισμού της Θεοτόκου!
Το ερώτημα που προκύπτει είναι αν ήσαν γενικώς οι χριστιανοί υπαίτιοι για την καταστροφή των μνημείων του αρχαίου κόσμου γύρω από τη λεκάνη της Μεσογείου. Το θέσαμε στον διευθυντή του Βυζαντινού και Χριστιανικού Μουσείου Δημήτρη Κωνστάντιο, στον καθηγητή βυζαντινολογίας του Πανεπιστημίου της Λευκωσίας Παναγιώτη Αγαπητό και στην αρχαιολόγο και αναπληρώτρια καθηγήτρια του Πολυτεχνείου Κρήτης Φανή Μαλλούχου.
«Δεν μπορούμε να αποφανθούμε ότι οι Βυζαντινοί κατέστρεψαν την αρχαία πολιτιστική κληρονομιά, με όρους του 21ου αιώνα» επισημαίνει ο Δ. Κωνστάντιος. «Μην ξεχνάμε άλλωστε πως δεν υπήρχε τότε κανένα πλαίσιο προστασίας. Βεβαίως όταν η χριστιανική θρησκεία, κυρίως μετά τον τέταρτο αιώνα, γινόταν η επίσημη θρησκεία του κράτους, συνέβησαν και ακρότητες.
»Για ό,τι αφορά ωστόσο τον Παρθενώνα, στράφηκαν κυρίως κατά των γυμνών γλυπτών, ενώ άλλα τα ενέταξαν στη θρησκεία τους. Επίσης εκχριστιάνισαν και άλλα γλυπτά που δεν ανταποκρίνονταν στη χριστιανική αντίληψη. Εκθέτουμε μια Μέδουσα στο Βυζαντινό Μουσείο την οποία δεν μπορούσαν να δεχτούν ως είχε. Και έτσι στο πίσω μέρος της σκάλισαν έναν σταυρό. Γενικότερα όμως η μετάβαση από την παλιά στη νέα θρησκεία έγινε ομαλά. Το φαινόμενο βέβαια είναι παγκόσμιο. Δεν υπάρχει θρησκεία που να θέλει να κυριαρχήσει και να μην έχει και τους ζηλωτές της».
«Παλαιότερα πιστεύαμε πως οι καταστροφές εκ μέρους των φανατικών, κυρίως στην Ανατολή ήσαν τεράστιες» συνεχίζει η Φ. Μαλούχου. «Πηγή ήταν το «Περί ιερών» του Λιβάνιου, ενός ρήτορα από την Αντιόχεια. Τώρα ξέρουμε πως τα γεγονότα δεν συνέβησαν σε τόσο μεγάλη κλίμακα».
Αναφερόμενος στην περίοδο από τον Μεγάλο Κωνσταντίνο μέχρι τον Ιουστινιανό (300 - 500 μ.Χ., πρώιμη βυζαντινή περίοδο), ο Π. Αγαπητός υπογραμμίζει πως η Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία περνάει τότε από την ξεκάθαρα ειδωλολατρική, θεσμικά και κρατικά προσδιορισμένη, κουλτούρα της, με τον αυτοκράτορα ως θεό, στη χριστιανική της εκδοχή, με τον αυτοκράτορα ως ένθεο ή διά θεού, τον εκπρόσωπο δηλαδή του θεού στην επίγειο βασιλεία.
Παρουσιάζεται δε και το εξής φαινόμενο: Ο αυτοκράτορας διά του νομοθετικού έργου του στοχεύει από τη μια μεριά να επισημοποιήσει τη χριστιανική θρησκεία και από την άλλη να προστατεύσει τους αρχαίους ναούς και τα τεμένη. Υπάρχουν νόμοι του Κωνσταντίνου και των διαδόχων του που απαγορεύουν την καταστροφή των αρχαίων ναών.
«Δεν το ερμηνεύω ως φιλοτεχνία ή ως πιθανή ταύτιση με τη δική μας αρχαιολογική αντίληψη αλλά ως τμήμα μιας ευρύτερης πολιτικής που αφορούσε τη διαχείριση των έργων τέχνης ως οικονομικού κεφαλαίου» λέει ο ίδιος. «Είτε επρόκειτο για τα μεγάλα χάλκινα αγάλματα ή για τα αναθήματα στους ναούς ή και για την ακίνητη περιουσία την οποία διέθεταν τα τεμένη. Προστατεύοντας τα, το κράτος τα κρατάει υπό τη διαχείρισή του και δεν τα παραδίδει στη χριστιανική εκκλησία. Σε περιπτώσεις δε όπως οι καταστροφές από τον όχλο με την παρότρυνση του Κλήμη, εστάλησαν στρατιωτικές δυνάμεις για να προστατεύσουν ανθρώπους και κτίρια. Αυτό που για μας σήμερα αποτελεί μνημείο για εκείνους δεν είχε αυτόν τον χαρακτήρα».
Καταστροφή από άνάγκη
Υπήρχαν άλλωστε και οι δυσκολίες της προσπόρισης πρωτογενούς υλικού για την κατασκευή ενός κτιρίου. Τα έργα στην Ακρόπολη ολοκληρώθηκαν περίπου σε ογδόντα χρόνια πάνω στις πλάτες δεκάδων χιλιάδων δούλων που εργάστηκαν στα λατομεία της Πεντέλης και στα ορυχεία ασημιού στο Λαύριο. Στο Βυζάντιο, αντιθέτως, όπου είχε αρχίσει να καταργείται ο θεσμός της δουλείας, κάποιος έπρεπε να πληρώσει τους εργάτες για να μεταφέρουν τις πέτρες. Κι έτσι, όταν το κράτος μπορούσε να τις βρει φτηνά, σε περιπτώσεις ερειπωμένων πόλεων, χρησιμοποιούσε το υλικό από όλα τα γκρεμισμένα κτίρια, συμπεριλαμβανομένων των ειδωλολατρικών ναών και των εκκλησιών, για να ανοικοδομήσει, για παράδειγμα, τα προστατευτικά τείχη. Αρα η καταστροφή δεν ήταν αυτοσκοπός τότε αλλά γινόταν από ανάγκη.
«Και ακόμα», επισημαίνει ο Π. Αγαπητός, «συχνά, όταν μια παλαιοχριστιανική βασιλική καταστρεφόταν ολόκληρη ή μέρος της από έναν σεισμό, δεν αποκαθίστατο, όπως θα συνέβαινε σήμερα, αλλά με το υπάρχον υλικό χτιζόταν μια άλλη, μικρότερη εκκλησία, που αντικατόπτριζε τις αισθητικές αντιλήψεις και τις κοινωνικές ανάγκες της εποχής».
«Βέβαια πρέπει να λάβουμε υπόψη μας πως τα αρχαία ιερά είχαν ήδη εκπέσει. Πάρα πολλά εξ αυτών πάνω στα οποία έκτιζαν τις παλαιοχριστιανικές βασιλικές δεν ήταν πια σε λειτουργία. Τον 4ο αιώνα άλλωστε είχε γεμίσει η ρωμαϊκή αυτοκρατορία με ανατολικές θρησκείες. Δεν ήταν ελκτική πλέον η αρχαία θρησκεία, ασχέτως αν στην Αθήνα ήταν ακόμα ισχυρή» λέει ο Δ. Κωστάντιος και προσθέτει: «Σήμερα ακόμα, στις εκκλησίες αλλά και στα σπίτια της Πλάκας, λογικά υπάρχουν ενσωματωμένα κομμάτια από την Ακρόπολη. Οι άνθρωποι δεν την είχαν κάποτε σε τόσο μεγάλη εκτίμηση, δεν ήξεραν καν πως υπήρχε ένας γλύπτης ονόματι Φειδίας. Λιθολογούσαν την Ακρόπολη και άλλα ιερά από ανάγκη για κατασκευαστικά υλικά».
Η Φ. Μαλλούχου συμπληρώνει: «Η Ακρόπολη ήταν προστατευόμενο μνημείο ήδη από το 1835, επί εφόρου αρχαιοτήτων Λούντβιχ Ροτ. Για να τη δει κάποιος, έπρεπε να βγάλει εισιτήριο. Μετά τον Ροτ ανέλαβε ο Κυριάκος Πιττάκης, ο οποίος συγκέντρωσε στο μνημείο υλικό από διαφορετικά μημεία της Αθήνας προκειμένου να διαφυλαχθούν. Πουλούσαν δε ειδικά τα άμορφα κομμάτια μαρμάρου για την κατασκευή των κατοικιών της οθωνικής περιόδου. Ετυχε στα έργα για την επισκευή του Αρσακείου, όταν το κτίριο καθαρίστηκε από τους σοβάδες, να αποκαλυφθούν και τμήματα μαρμάρου με παραστάσεις, που ειδικό συνεργείο από την Ακρόπολη τα μετέφερε εκεί».
Το μνημείο που άντεξε
Για ό,τι αφορά τον Παρθενώνα, ολοκληρώνει ο Π. Αγαπητός, «αναλογικά δεν υπέστη σημαντικές καταστροφές, τουλάχιστον ως τον βομβαρδισμό του από τον Μοροζίνι. Το μνημείο άντεξε επί αιώνες, έπαιξε δε ρόλο σ' αυτό και η μετατροπή του σε ορθόδοξη και φράγκικη εκκλησία, όπως και σε τζαμί. Πράγματι, οι μετόπες είναι χτυπημένες με σφυρί, αλλά μπορεί αυτό να έχει να κάνει και με την προσπάθεια να ανοιχτούν παράθυρα ώστε να επιτραπεί η διοχέτευση του φωτός στη βυζαντινή προσαρμοζόμενη εκκλησία.
»Αν ήθελαν να καταστρέψουν τον Παρθενώνα που έχει την ιδιαιτερότητα να είναι ορατός από παντού, το απλούστερο πράγμα θα ήταν να τον κατεδαφίσουν. Ομως αυτό δεν συνέφερε κανέναν. Και δεν βρίσκουμε τίποτα τεκμηριωμένο στις πηγές ή τουλάχιστον δεν έχουν γράψει τίποτα περί βανδαλισμών κατά των ναών αλλά και της ίδιας τους της περιουσίας ο Πρόκλος, ο Μαρίνος και οι άλλοι νεοπλατωνικοί φιλόσοφοι, που έφυγαν από την Αθήνα μετά το διάταγμα του Ιουστινιανού το 529 για το κλείσιμο των σχολών. Εκτός κι αν όλα, βέβαια, συνέβησαν αργότερα».
Βαρβάρα Τερζάκη
Άρθρο Χρήστου Σιάφκου - εφ. Ελευθεροτυπία, 09-08-2009
Πότε τέλειωσε ιστορικά ο Ελληνισμός
Πότε τελειώνει ιστορικά ένας λαός που σημάδεψε με την παρουσία του την πορεία της ανθρωπότητας; Προφανώς, όταν πάψει να παράγει ή να συντηρεί καινοτόμο ιδιαιτερότητα. Οταν χάσει ακόμα και την επίγνωση της κάποτε προσφοράς του, όταν εκπέσει σε ρητορικές μόνο καυχήσεις για κατορθώματα που δεν μπορεί πια να κατανοήσει τη σημασία τους.
Αν είναι αυτό το κριτήριο του ιστορικού τέλους, πότε τέλειωσε ιστορικά ο Ελληνισμός;
Στο σχολείο μαθαίναμε τη δόλια απάντηση της δυτικής ιστοριογραφίας που είχε υιοθετήσει και ο Κοραής: Ο Ελληνισμός τέλειωσε το 529, όταν ο Ιουστινιανός έκλεισε και τυπικά τα τελευταία απομεινάρια φιλοσοφικών σχολών της Αθήνας.
Από τα τέλη του 19ου αιώνα, η απροκατάληπτη έρευνα άρχισε να κατεδαφίζει τη μεθοδική κατασυκοφάντηση του ψευδωνύμως, για χλεύη, λεγόμενου «Βυζαντίου»: να καταδείχνει τα ιλιγγιώδη επιτεύγματα πολιτισμού, με ακραιφνή ελληνική ιδιαιτερότητα, που το χαρακτηρίζουν και σημαδεύουν την ανθρώπινη Ιστορία. Τότε μεταθέσαμε το τέλος του Ελληνισμού στην άλωση της Κωνσταντινούπολης από τους Τούρκους, το 1453.
Η λεγόμενη «Γενιά του ’30» μας έδειξε ότι ακόμα και κάτω από τον ζυγό των Τούρκων οι Ελληνες, φτωχοί, αγράμματοι, σκλάβοι, συνέχισαν να παράγουν ιδιαιτερότητα πολιτισμού, Τέχνη και θεσμούς με τους ίδιους άξονες αναφοράς και τις ίδιες ιεραρχήσεις προτεραιοτήτων που χαρακτήριζαν ανέκαθεν την ελληνικότητα. Και τότε μεταθέσαμε το ιστορικό τέλος του Ελληνισμού στο 1833, όταν Βαυαροί και Κοραϊκοί συγκρότησαν το νεωτερικό ελλαδικό κρατίδιο, προγραμματικά αποκομμένο από την οργανική ιστορική του συνέχεια, με πολιτιστικές επιδόσεις μόνο στη μίμηση των δυτικών προτύπων και την ελληνική ταυτότητα μεταποιημένη σε φολκ λορ και ιδεολόγημα.
Αποδίδεται στον ηπειρώτη πατριάρχη Αθηναγόρα η εκτίμηση ότι ο Ελληνισμός τέλειωσε με τη Μικρασιατική Καταστροφή, το 1922: Μπορεί το ελλαδικό κρατίδιο των Αθηνών να ήταν καταγωγικά αφελληνισμένο, να κατανοούσε τον Ελληνισμό με τους όρους του νεωτερικού εθνικισμού, δηλαδή να τον καταδίκαζε να είναι βαλκανική επαρχία. Ομως, υπήρχε παράλληλα η πληθυσμική πραγματικότητα εκατομμυρίων Ελλήνων της Μικρασίας, του Πόντου, της Ανατολικής Θράκης, της Ανατολικής Ρωμηλίας, Ελληνισμός με συνείδηση κοσμοπολίτικης αρχοντιάς και ταυτότητα πολιτισμού, όχι κρατικής εθνότητας.
Με ποια κριτήρια πιστοποιούμε τη συνέχεια ή την ασυνέχεια (το ιστορικό τέλος) της ελληνικής ιδιαιτερότητας; Οχι βέβαια με τη συντήρηση και παγίωση των ίδιων πάντα σχημάτων του βίου και της έκφρασης. Η συνέχεια της ταυτότητας (δημιουργικής ετερότητας) ενός λαού γίνεται φανερή στη διατήρηση των ίδιων προτεραιοτήτων, της ίδιας ιεράρχησης αναγκών, της ίδιας αξιολόγησης ποιοτήτων.
Το πέρασμα από την «κοινωνία της χρείας» στην «πολιτική κοινωνία» (από την ατομοκεντρική χρησιμοθηρία στο κοινό «άθλημα αληθείας») είναι σταθερό γνώρισμα ελληνικότητας. Τόπος και τρόπος του αθλήματος στην Αρχαία Ελλάδα ήταν η αυτόνομη πόλις - κράτος, πραγμάτωση και φανέρωση του τρόπου η «εκκλησία του δήμου». Τόπος και τρόπος του αθλήματος στον εκχριστιανισμένο Ελληνισμό (Βυζάντιο και Τουρκοκρατία) ήταν η αυτοδιαχειριζόμενη κοινότητα - ενορία και φανέρωση του τρόπου η «εκκλησία των πιστών».
Ο στόχος στον οποίο απέβλεπε η πόλις (ο τρόπος του όντως αληθούς) αποτυπώνεται στη λογική αρμονία των αρχιτεκτονικών μελών του Παρθενώνα, στην αφαιρετική υποδήλωση του καθολικού λόγου της ουσίας (όχι του εφήμερου ατόμου) που σαρκώνει το άγαλμα, στην τραγωδική δραματουργία της θεατρικής εκφραστικής. Αντίστοιχα, ο στόχος της ευχαριστιακής κοινότητας αποτυπώνεται στο αρχιτεκτονικό (στατικής) ρίσκο της διαδοχής θόλων, ημιθολίων, σφαιρικών τριγώνων που λογοποιεί την ύλη, παραπέμπει στην «κένωση» - σάρκωση του Λόγου ως τρόπο τής όντως υπάρξεως. Aποτυπώνεται στη «διάβαση επί το πρωτότυπον» που κατορθώνει (με την ίδια αφαιρετική επιδίωξη του αγάλματος) η βυζαντινή Εικόνα ή στην «αποκαλυπτική» δραματουργία (με πιστότητα στο αρχαίο σκηνικό υπόδειγμα) της εκκλησιαστικής Ευχαριστίας.
Σήμερα δεν καταλαβαίνουμε τίποτα από τις προτεραιότητες αναγκών και στόχων που εξασφάλιζαν τη συνέχεια του τρόπου της ελληνικότητας, δεν μπορέσαμε να διασώσουμε στο ελλαδικό κρατίδιο αυτόν τον τρόπο ούτε ως μνήμη, θησαύρισμα παιδείας. Μας είναι αδύνατο να κατανοήσουμε (δεν έχουμε προσλαμβάνουσες παραστάσεις), πώς μπορεί μια συλλογικότητα να οργανώθηκε κάποτε με προτεραιότητα ανάγκης την υπαρκτική γνησιότητα και όχι τη χρησιμότητα. Ερμηνεύουμε την Αρχαία Ελλάδα, το Βυζάντιο, την Τουρκοκρατία με τα κριτήρια και τα δόγματα του Ιστορικού Υλισμού ή με τις προ-πολιτικές ατομοκεντρικές αξιώσεις του Διαφωτισμού – μιλάμε για την αρχαία αθηναϊκή δημοκρατία σαν το προανάκρουσμα «αυτοθεσμιζόμενης» κολλεκτίβας ή «κομμούνας».
Ο Ελληνισμός τέλειωσε ιστορικά με αργό και βασανιστικό (ταπεινωτικό) ψυχορράγημα που ξεκίνησε το 1833 και συνεχίζεται, άγνωστο για πόσο ακόμη. Παλεύουμε να πιθηκίσουμε με συνέπεια τα «φώτα» της Εσπερίας, την παραχάραξη του αθλήματος της σχέσης σε μονοτροπία της χρήσης. Και ούτε αυτό δεν καταφέρνουμε, ο μεταπρατισμός μάς καθηλώνει σε τριτοκοσμικά επίπεδα υπανάπτυξης, διαφθοράς, οργανωτικής διάλυσης, απαιδευσίας, βαναυσότητας στην καθημερινή συμπεριφορά.
Αν συνεχίζουμε κωμικά να καυχώμαστε για την Αρχαία Ελλάδα, είναι επειδή μάς μάθανε ότι στο δικό της κληροδότημα βασίστηκε, και αυτό αξιοποίησε ο καταναλωτικός πολιτισμός της Δύσης, που εμείς αποκλειστικά θαυμάζουμε και είναι το ίνδαλμά μας. Ωσάν να ήταν ποτέ δυνατό η ταύτιση του «αληθεύειν» με το «κοινωνείν» να γεννήσει τον ατομοκεντρισμό του cogito ή της αισθησιοκρατίας, η μεταφυσική στόχευση της αρχαιοελληνικής δημοκρατίας να παραγάγει το όνειδος της σημερινής εμπορευματοποιημένης κομματοκρατίας.
Το ιστορικό ψυχορράγημα του Ελληνισμού είναι βασανιστικό και ταπεινωτικό, γιατί συνεχίζουμε να υπάρχουμε χωρίς πια να είμαστε Ελληνες και χωρίς να μπορούμε να γίνουμε «Ευρωπαίοι». Και απομνημείωση αρχιτεκτονική του χαμένου προσώπου μας είναι η βλάσφημη αισχρουργία του Νέου Μουσείου της Ακρόπολης: Αυτάρεσκη αναίδεια μιας αφελληνισμένης κοινωνίας, που χρυσοπληρώνει Αμερικανοελβετό για να φιλοτεχνήσει «μοδέρνο» νεοπλουτίστικο πορτραίτο της αμάθειας και ασχετοσύνης της.
Σε κάθε παραμικρή πτυχή του το σημερινό ελληνώνυμο κρατίδιο είναι μια ύβρις της ελληνικότητας.
Βαρβάρα Τερζάκη
Άρθρο Χρήστου Γιανναρα - εφ. Καθημερινή, 19-07-2009
Αν είναι αυτό το κριτήριο του ιστορικού τέλους, πότε τέλειωσε ιστορικά ο Ελληνισμός;
Στο σχολείο μαθαίναμε τη δόλια απάντηση της δυτικής ιστοριογραφίας που είχε υιοθετήσει και ο Κοραής: Ο Ελληνισμός τέλειωσε το 529, όταν ο Ιουστινιανός έκλεισε και τυπικά τα τελευταία απομεινάρια φιλοσοφικών σχολών της Αθήνας.
Από τα τέλη του 19ου αιώνα, η απροκατάληπτη έρευνα άρχισε να κατεδαφίζει τη μεθοδική κατασυκοφάντηση του ψευδωνύμως, για χλεύη, λεγόμενου «Βυζαντίου»: να καταδείχνει τα ιλιγγιώδη επιτεύγματα πολιτισμού, με ακραιφνή ελληνική ιδιαιτερότητα, που το χαρακτηρίζουν και σημαδεύουν την ανθρώπινη Ιστορία. Τότε μεταθέσαμε το τέλος του Ελληνισμού στην άλωση της Κωνσταντινούπολης από τους Τούρκους, το 1453.
Η λεγόμενη «Γενιά του ’30» μας έδειξε ότι ακόμα και κάτω από τον ζυγό των Τούρκων οι Ελληνες, φτωχοί, αγράμματοι, σκλάβοι, συνέχισαν να παράγουν ιδιαιτερότητα πολιτισμού, Τέχνη και θεσμούς με τους ίδιους άξονες αναφοράς και τις ίδιες ιεραρχήσεις προτεραιοτήτων που χαρακτήριζαν ανέκαθεν την ελληνικότητα. Και τότε μεταθέσαμε το ιστορικό τέλος του Ελληνισμού στο 1833, όταν Βαυαροί και Κοραϊκοί συγκρότησαν το νεωτερικό ελλαδικό κρατίδιο, προγραμματικά αποκομμένο από την οργανική ιστορική του συνέχεια, με πολιτιστικές επιδόσεις μόνο στη μίμηση των δυτικών προτύπων και την ελληνική ταυτότητα μεταποιημένη σε φολκ λορ και ιδεολόγημα.
Αποδίδεται στον ηπειρώτη πατριάρχη Αθηναγόρα η εκτίμηση ότι ο Ελληνισμός τέλειωσε με τη Μικρασιατική Καταστροφή, το 1922: Μπορεί το ελλαδικό κρατίδιο των Αθηνών να ήταν καταγωγικά αφελληνισμένο, να κατανοούσε τον Ελληνισμό με τους όρους του νεωτερικού εθνικισμού, δηλαδή να τον καταδίκαζε να είναι βαλκανική επαρχία. Ομως, υπήρχε παράλληλα η πληθυσμική πραγματικότητα εκατομμυρίων Ελλήνων της Μικρασίας, του Πόντου, της Ανατολικής Θράκης, της Ανατολικής Ρωμηλίας, Ελληνισμός με συνείδηση κοσμοπολίτικης αρχοντιάς και ταυτότητα πολιτισμού, όχι κρατικής εθνότητας.
Με ποια κριτήρια πιστοποιούμε τη συνέχεια ή την ασυνέχεια (το ιστορικό τέλος) της ελληνικής ιδιαιτερότητας; Οχι βέβαια με τη συντήρηση και παγίωση των ίδιων πάντα σχημάτων του βίου και της έκφρασης. Η συνέχεια της ταυτότητας (δημιουργικής ετερότητας) ενός λαού γίνεται φανερή στη διατήρηση των ίδιων προτεραιοτήτων, της ίδιας ιεράρχησης αναγκών, της ίδιας αξιολόγησης ποιοτήτων.
Το πέρασμα από την «κοινωνία της χρείας» στην «πολιτική κοινωνία» (από την ατομοκεντρική χρησιμοθηρία στο κοινό «άθλημα αληθείας») είναι σταθερό γνώρισμα ελληνικότητας. Τόπος και τρόπος του αθλήματος στην Αρχαία Ελλάδα ήταν η αυτόνομη πόλις - κράτος, πραγμάτωση και φανέρωση του τρόπου η «εκκλησία του δήμου». Τόπος και τρόπος του αθλήματος στον εκχριστιανισμένο Ελληνισμό (Βυζάντιο και Τουρκοκρατία) ήταν η αυτοδιαχειριζόμενη κοινότητα - ενορία και φανέρωση του τρόπου η «εκκλησία των πιστών».
Ο στόχος στον οποίο απέβλεπε η πόλις (ο τρόπος του όντως αληθούς) αποτυπώνεται στη λογική αρμονία των αρχιτεκτονικών μελών του Παρθενώνα, στην αφαιρετική υποδήλωση του καθολικού λόγου της ουσίας (όχι του εφήμερου ατόμου) που σαρκώνει το άγαλμα, στην τραγωδική δραματουργία της θεατρικής εκφραστικής. Αντίστοιχα, ο στόχος της ευχαριστιακής κοινότητας αποτυπώνεται στο αρχιτεκτονικό (στατικής) ρίσκο της διαδοχής θόλων, ημιθολίων, σφαιρικών τριγώνων που λογοποιεί την ύλη, παραπέμπει στην «κένωση» - σάρκωση του Λόγου ως τρόπο τής όντως υπάρξεως. Aποτυπώνεται στη «διάβαση επί το πρωτότυπον» που κατορθώνει (με την ίδια αφαιρετική επιδίωξη του αγάλματος) η βυζαντινή Εικόνα ή στην «αποκαλυπτική» δραματουργία (με πιστότητα στο αρχαίο σκηνικό υπόδειγμα) της εκκλησιαστικής Ευχαριστίας.
Σήμερα δεν καταλαβαίνουμε τίποτα από τις προτεραιότητες αναγκών και στόχων που εξασφάλιζαν τη συνέχεια του τρόπου της ελληνικότητας, δεν μπορέσαμε να διασώσουμε στο ελλαδικό κρατίδιο αυτόν τον τρόπο ούτε ως μνήμη, θησαύρισμα παιδείας. Μας είναι αδύνατο να κατανοήσουμε (δεν έχουμε προσλαμβάνουσες παραστάσεις), πώς μπορεί μια συλλογικότητα να οργανώθηκε κάποτε με προτεραιότητα ανάγκης την υπαρκτική γνησιότητα και όχι τη χρησιμότητα. Ερμηνεύουμε την Αρχαία Ελλάδα, το Βυζάντιο, την Τουρκοκρατία με τα κριτήρια και τα δόγματα του Ιστορικού Υλισμού ή με τις προ-πολιτικές ατομοκεντρικές αξιώσεις του Διαφωτισμού – μιλάμε για την αρχαία αθηναϊκή δημοκρατία σαν το προανάκρουσμα «αυτοθεσμιζόμενης» κολλεκτίβας ή «κομμούνας».
Ο Ελληνισμός τέλειωσε ιστορικά με αργό και βασανιστικό (ταπεινωτικό) ψυχορράγημα που ξεκίνησε το 1833 και συνεχίζεται, άγνωστο για πόσο ακόμη. Παλεύουμε να πιθηκίσουμε με συνέπεια τα «φώτα» της Εσπερίας, την παραχάραξη του αθλήματος της σχέσης σε μονοτροπία της χρήσης. Και ούτε αυτό δεν καταφέρνουμε, ο μεταπρατισμός μάς καθηλώνει σε τριτοκοσμικά επίπεδα υπανάπτυξης, διαφθοράς, οργανωτικής διάλυσης, απαιδευσίας, βαναυσότητας στην καθημερινή συμπεριφορά.
Αν συνεχίζουμε κωμικά να καυχώμαστε για την Αρχαία Ελλάδα, είναι επειδή μάς μάθανε ότι στο δικό της κληροδότημα βασίστηκε, και αυτό αξιοποίησε ο καταναλωτικός πολιτισμός της Δύσης, που εμείς αποκλειστικά θαυμάζουμε και είναι το ίνδαλμά μας. Ωσάν να ήταν ποτέ δυνατό η ταύτιση του «αληθεύειν» με το «κοινωνείν» να γεννήσει τον ατομοκεντρισμό του cogito ή της αισθησιοκρατίας, η μεταφυσική στόχευση της αρχαιοελληνικής δημοκρατίας να παραγάγει το όνειδος της σημερινής εμπορευματοποιημένης κομματοκρατίας.
Το ιστορικό ψυχορράγημα του Ελληνισμού είναι βασανιστικό και ταπεινωτικό, γιατί συνεχίζουμε να υπάρχουμε χωρίς πια να είμαστε Ελληνες και χωρίς να μπορούμε να γίνουμε «Ευρωπαίοι». Και απομνημείωση αρχιτεκτονική του χαμένου προσώπου μας είναι η βλάσφημη αισχρουργία του Νέου Μουσείου της Ακρόπολης: Αυτάρεσκη αναίδεια μιας αφελληνισμένης κοινωνίας, που χρυσοπληρώνει Αμερικανοελβετό για να φιλοτεχνήσει «μοδέρνο» νεοπλουτίστικο πορτραίτο της αμάθειας και ασχετοσύνης της.
Σε κάθε παραμικρή πτυχή του το σημερινό ελληνώνυμο κρατίδιο είναι μια ύβρις της ελληνικότητας.
Βαρβάρα Τερζάκη
Άρθρο Χρήστου Γιανναρα - εφ. Καθημερινή, 19-07-2009
Οι σύγχρονες επιστήμες στο φως της φιλοσοφίας
Πριν από έναν μήνα, το ταχυδρομείο μού έφερε ένα σπάνιου ενδιαφέροντος βιβλίο, που έκτοτε μελετώ, ήδη σε τρίτη συστηματική ανάγνωση: το βιβλίο του Γιώργου Παμπούκη, Ημιμάθειας εγκώμιο - μια μικρού σχήματος έκδοση, που στις 522 σελίδες της καλύπτει έγκυρα, συνοπτικά, αλλά και σε διαρκή τεκμηριωμένο διάλογο προβληματισμού μεγάλο φάσμα της σύγχρονης επιστημονικής γνώσης. Τη σοβαρότητα του συγγραφέα, με έμφαση, μου είχε συστήσει, πριν από δέκα χρόνια, ο αξέχαστος εκλεκτός συνάδελφος και καλός φίλος Γιώργος Κουμάντος, μόλις είχε κυκλοφορήσει το πρώτο βιβλίο τού Παμπούκη, Στην τροχιά του ενός θεού. Το μελέτησα έκτοτε επανειλημμένως, το πρόσφερα ως δώρο σε φίλους, και κάθε τόσο κατέφευγα στη σοφία των σελίδων του, όταν έγραφα τη δική μου μονογραφία Η θεωρία για τον λόγο (2007). Επακολούθησε (2004) ένα δεύτερο βιβλίο του Παμπούκη, με τίτλο Η μεγάλη αντιπαράθεση: όταν το θείο συγκρούεται με τη σύγχρονη γνώση, που μου προσέφερε πλούσια ερεθίσματα για περαιτέρω προβληματισμό, κατά την επεξεργασία μιας άλλης μονογραφίας μου, με αντικείμενο τη θρησκευτική πίστη σε αρμονία με την επιστημονική γνώση και τη φιλοσοφική φρόνηση, για την ολοκλήρωση της οποίας θα χρειαστώ πολύ χρόνο ακόμη και περισσότερες δοκιμές στοχαστικού διαλόγου μαζί του. Με το τρίτο βιβλίο του ο Γ. Παμπούκης αναδεικνύεται σε μια πολύ αξιόπιστη σύγχρονη μικρογραφία του Αριστοτέλη, καθώς αγκαλιάζει ένα μεγάλο μέρος της ανθρώπινης περιπέτειας για την κατάκτηση της αληθινής γνώσης: τη δημιουργία του Σύμπαντος, την πρώτη εμφάνιση και την έκτοτε εξέλιξη της ζωής στη Γη, τη σύγχρονη εποποιία των βιολόγων να γνωρίσουν και να θέσουν υπό έλεγχο τη λειτουργία του εγκεφάλου, την ιστορική περιπέτεια της ανθρώπινης συμβίωσης, στις πολιτικές, οικονομικές και ήδη στις παγκοσμιοποιημένες διαστάσεις της, με κορυφαία κεφάλαια σοβαρού και γόνιμου προβληματισμού τούς χώρους του υπερβατικού και της φιλοσοφικής σκέψης. Ενα βιβλίο που πιστεύω πως ανταποκρίνεται στους καημούς και στις αξιώσεις των αναγνωστών αυτής εδώ της στήλης.
Εξαρχής θα πρέπει να επιστήσω την προσοχή του αναγνώστη στον τίτλο του βιβλίου (Ημιμάθειας εγκώμιο). Ο συγγραφέας δεν σαρκάζει την κοινή ημιμάθειά μας, μήτε αυτοσαρκάζεται. Απλώς και μόνον προδιαθέτει τον αναγνώστη ότι προτίθεται να τον συνοδεύσει σ' έναν σύντομο (αλλά έγκυρο και συναρπαστικό) περίπατο μέσ' από τις σύγχρονες κατακτήσεις της επιστημονικής γνώσης και τα μεγάλα πολιτικά, οικονομικά και κοινωνικά προβλήματα, στην παγκοσμιοποιημένη διάστασή τους, σε σταθερή αναφορά προς τη σύγχρονη ελληνική πραγματικότητα.
Αυτός ο περίπατος ξεκινάει φυσικά από τις πρώτες ανησυχίες των σοφών της Ιωνίας που, για πρώτη φορά, μακριά από θρησκευτικούς μύθους, προσεγγίζουν τα μεγάλα ερωτήματα για την ουσία της φύσης. Ακολουθούν οι απαραίτητες αναφορές στην κλασική ελληνική αρχαιότητα, αλλά και η οδυνηρή, όσο και βάσιμη παραδοχή ότι, τόσο στην Ανατολή όσο και στη Δύση, μεσολαβούν περίπου χίλια χρόνια παντελούς απουσίας παραγωγής γνώσης. Μόλις από τον 14ο αιώνα αρχίζει, στη Δύση, η νέα πορεία του σκεπτόμενου ανθρώπου, η οποία, σταδιακά, κατέληξε στα μεγάλα άλματα και στις καθόλου σπάνια δυσνόητες κατακτήσεις της σύγχρονης γνώσης, αποτέλεσμα της οποίας είναι ότι ο φιλόσοφος της δικής μας εποχής διατελεί πια σε αδυναμία να μετάσχει ενεργά και αξιόπιστα στη δημιουργία και περαιτέρω προώθηση της σύγχρονης επιστημονικής γνώσης, έτσι που ο δικός του ρόλος να περιορίζεται στην κριτική επεξεργασία του γνωστικού αντικειμένου που ήδη παράγουν αποκλειστικώς και μόνον οι εξειδικευμένοι εργάτες των θετικών επιστημών. Ο συγγραφέας επισημαίνει ότι η περίοδος της καλπάζουσας επιστημονικής γνώσης άρχισε τον 19ο αιώνα, με τις επαναστατικές εργασίες του Δαρβίνου και του Μέντελ, προωθήθηκε σημαντικά με την ανατροπή των νευτώνειων βεβαιοτήτων, την οποία προκάλεσαν η Ειδική, λίγο αργότερα δε και η Γενική Θεωρία της Σχετικότητας του Αϊνστάιν, καθώς και η Κβαντική Θεωρία του Πλανκ, του Μπορ και της Σχολής της Κοπεγχάγης. Με σαφήνεια και πειστικότητα ο σ. (συγγραφέας) παρουσιάζει τις κεντρικές σκέψεις αυτών των πρώτων μεγάλων επιστημονικών ανατροπών, που επιγραμματικά συνοψίζονται στην παραδοχή ότι ζούμε σ' έναν τετραδιάστατο χωρόχρονο, ο οποίος καμπυλώνεται ανάλογα με τη μάζα που περικλείει. Κάτι όμως που, κατά γενική επιστημονική παραδοχή, βρίσκεται έξω από το αντιληπτικό πεδίο του ανθρώπινου εγκεφαλου, έτσι που, αν περιοριζόμαστε μόνο στις αισθήσεις και στις εμπειρίες μας, να αδυνατούμε να κατανοήσουμε την ουσία αυτών των κατακτήσεων. Από εκεί και μετά, καθ' οδόν προς τη λεγόμενη «ενοποιημένη θεωρία», οι γίγαντες των σύγχρονων επιστημονικών ανακαλύψεων παραδέχτηκαν ταπεινά ότι όσο αυξάνεται η γνώση τόσο αυξάνεται και το άγνωστο! Κάτι που, πιο απλά, σημαίνει ότι στον χώρο της γνώσης δεν υπάρχει τίποτε το οριστικό.
Ακολουθούν στο βιβλίο του Παμπούκη εκτενείς αναφορές στην κυρίαρχη σήμερα επιστημονική θέση για τη δημιουργία του Σύμπαντος πριν από περίπου 13,7 δισεκατομμύρια χρόνια, αμέσως μετά τη λεγόμενη Μεγάλη Εκρηξη, με την ήδη από το 1929 ανακάλυψη του Χαμπλ ότι το Σύμπαν εξακολουθεί να διαστέλλεται, και μάλιστα με συνεχώς επιταχυνόμενο ρυθμό. Στην εποχή μας οι αστρονόμοι έχουν κατορθώσει να πλησιάσουν γνωστικώς σε απόσταση 380 χιλιάδων χρόνων μετά τη Μεγάλη Εκρηξη, ήδη δε οι προσπάθειες στο CERN της Γενεύης τείνουν να πλησιάσουν γνωστικώς σε απόσταση ενός τρισεκατομμυριοστού του δευτερολέπτου μετά από αυτήν την έκρηξη!
Στη συνέχεια, ο σ. προσεγγίζει το μυστήριο της ζωής στη Γη, με τους πρώτους μονοκύτταρους οργανισμούς, πριν από 3,5 εκατομμύρια χρόνια, και την έκτοτε εξέλιξη αυτής της δυναμικής ζωής, κάτι που περιθωριοποιεί τις αντίστοιχες διηγήσεις της Παλαιάς Διαθήκης στο ίδιο χρονοντούλαπο της Ιστορίας όπου έχουν εναποτεθεί και οι αντίστοιχοι μύθοι της ελληνικής αρχαιότητας, καθώς η επιστημονική γνώση, αναφορικά με την εξέλιξη της ζωής στη Γη, οριστικοποιήθηκε αμετακλήτως μετά την ανακάλυψη το (1953) του DNA και του RNA.
Για τον συντάκτη αυτών εδώ των γραμμών εντελώς καινούρια και συνταρακτική προσέγγιση σύγχρονης επιστημονικής γνώσης είναι οι αναφορές του συγγραφέα στις ιλιγγιώδεις ερευνητικές κατακτήσεις που έχουν ήδη συντελεστεί στον χώρο του ανθρώπινου εγκεφάλου, ενός οργάνου που ήδη γνωρίζουμε ότι συγκροτείται από 100 δισεκατομμύρια νευρικά κύτταρα, τους λεγόμενους νευρώνες, καθένας από τους οποίους μπορεί να δεχθεί χιλιάδες συνοπτικά σήματα, έτσι που καθένας από αυτά τα 100 δισεκατομμύρια νευρώνων να μπορεί να λειτουργεί ως εξελιγμένος και αφάνταστα μικροσκοπικός ηλεκτρονικός υπολογιστής! Κάτι που επέτρεψε στους ειδικούς επιστήμονες να εμβαθύνουν στους μοριακούς μηχανισμούς της μνήμης και στους μηχανισμούς μάθησης σε κυτταρικό επίπεδο. Ιδιαίτερα εφιστά ο σ. την προσοχή μας στην πληροφορία ότι, πριν από δέκα χρόνια, ερευνητές του εγκεφάλου στην Καλιφόρνια διαπίστωσαν ότι η έκθεση σε μαγνητικό πεδίο ενός ειδικού σημείου του δεξιού λοβού του εγκεφάλου προκαλεί, σε ποσοστό 80% των περιπτώσεων, έντονη θρησκευτική έξαρση, ακόμη και σε άθεους! Μ' αυτές τις προωθημένες τεχνικές κατακτήσεις οι ειδικοί επιστήμονες μπορούν ήδη να απεικονίζουν όχι μόνο την ανατομία του εγκεφάλου, αλλά και την ίδια τη λειτουργία του, όταν είναι σε δράση! Ετσι λ.χ. γνωρίζουμε τώρα πια ότι το αριστερό ημισφαίριο του εγκεφάλου είναι των λογικών βεβαιοτήτων, ενώ το δεξί είναι εκείνο της έμπνευσης, του συναισθηματικού κόσμου και της ευαισθησίας. Με σταθερή, πάντως, την παραδοχή ότι αυτός ο φοβερά πολύπλοκος εγκέφαλός μας δεν πλάστηκε διαμιάς από κάποιον Θεό, αλλά είναι το σύνθετο αποτέλεσμα της εξέλιξης, της φυσικής επιλογής και της κληρονομικότητας, με την πάροδο των εκατομμυρίων χρόνων που προηγήθηκαν. Εντύπωση προκαλεί η σύγχρονη επιστημονική ανακάλυψη ότι ο κόσμος που μας περιβάλλει είναι άχρωμος, απλώς δε και μόνον ο μηχανισμός του ματιού, έτσι όπως εξελίχτηκε πολύ αργά επί εκατομμύρια χρόνων, κατάφερε να κατασκευάσει κύτταρα που ευαισθητοποιούνται σε διαφορετικού μήκους κύματος φωτεινές ακτίνες, κάτι που μας δίνει την ψευδαίσθηση των χρωμάτων! Ακόμη όμως πιο συνταρακτική είναι η επιστημονική παραδοχή των σύγχρονων ερευνητών του εγκεφάλου, δηλαδή ότι οι άνθρωποι, παρά τα όσα αντίθετα νομίζουμε, δεν διαθέτουμε ελεύθερη βούληση! Σκέψεις και προθέσεις που μας έρχονται στο μυαλό δεν γνωρίζουμε από πού μας έρχονται και προς τα πού κατευθύνονται!
Ετσι ανακύπτει το κρίσιμο ερώτημα: ενώπιον αυτών των απροσδόκητων επιστημονικών ανακαλύψεων των βιολόγων και των νευρολόγων ποιο αξιόπιστο περιθώριο απομένει για τον προβληματισμό και τη δημιουργική σκέψη του φιλοσόφου, καταδικασμένου ήδη στο περιθώριο των ημιμαθών; Κάτι που, μοιραία, οδηγεί τον σ. στο αμέσως επόμενο ερώτημα, μήπως η θεότητα δεν είναι πια απαραίτητο μονοπάτι για την κατανόηση και την ερμηνεία του κόσμου.
Σ' αυτό το σημείο ο σ. κάνει ένα μεγάλο διάλειμμα, καθώς, προσωρινά, αλλά σε μεγάλη έκταση σελίδων, επικεντρώνει το ενδιαφέρον του στα σύγχρονα προβλήματα της ανθρώπινης συμβίωσης, τον ανθρώπινο ψυχισμό, τα πολιτικά συστήματα, το σύγχρονο φαινόμενο της παγκοσμιοποίησης, ιδίως στον χώρο της οικονομίας, τη διαχείριση του μεγάλου όγκου πληροφοριών, την ταλαιπωρία του φυσικού περιβάλλοντος, τόσο διεθνώς, όσο και ειδικώς στον ανερμάτιστο δικό μας χώρο της γενικής επιδρομής των πολλών και ποικίλων τρωκτικών. Σ' αυτό το αρκετά εκτεταμένο -σε όγκο σελίδων- τμήμα του βιβλίου του ο σ. προσεγγίζει και τη σύγχρονη ελλαδική πολιτική κατάσταση. Αφετηρία του είναι η αναμφίβολη παραδοχή ότι «ένα πρωτοφανές στην ανθρώπινη ιστορία επίπεδο ζωής, αλλά και αξιοπρέπειας του "μικρού ανθρώπου" (είναι) το σημαντικότερο ίσως επίτευγμα της σύγχρονης εποχής». Ομως από εκεί και πέρα αρχίζει ο χείμαρρος της οδυνηρής ελλαδικής πραγματικότητας, με το πλήθος των ακατανίκητων αρνητικών μας, ως πρώτο από τα οποία ορθώνεται «η ενδυνάμωση της κοινωνικής και πολιτικής δύναμης των Μέσων Μαζικής Ενημέρωσης», καθώς αυτά σύντομα ξέφυγαν από την ψευδαίσθηση της τηλεοπτικής δημοκρατίας και εκτρωματικά ορθώθηκαν με τη μορφή της τηλεοπτικής δικτατορίας. Και τούτο, αφού «ένας δημόσιος άνδρας δεν έχει πλέον την παραμικρή πιθανότητα να εκλεγεί σε σημαντικό δημόσιο αξίωμα, αν προηγουμένως δεν έχει "παραδοθεί" στα ΜΜΕ, με ό,τι αυτό σημαίνει».
Υστερα από τη μακρά πορεία των εξιστορήσεων και των προβληματισμών του στο χώρο του επιστητού, ο σ. φτάνει στο τρίτο (και προτελευταίο) μέρος της διατριβής του, με αντικείμενο το Υπερβατικό.
Εδώ, εξαρχής, ο σ. διευκρινίζει ότι στα θρησκευτικά πράγματα, υπάρχουν δύο μόνο δυνατοί δρόμοι προσέγγισης: αφ' ενός, ο αποκαλυπτικός, με τον οποίο, επί πολλούς αιώνες, οι τρεις μονοθεϊστικές θρησκείες διαπαιδαγώγησαν τους πιστούς τους, και ο σύγχρονος δρόμος της κριτικής θεολογίας - μια διέξοδος, κάτω από το φως της φρόνησης, την οποία τα κυρίαρχα ιερατεία των μονοθεϊστικών θρησκειών σταθερά συκοφαντούν ότι δήθεν αναγκαστικά οδηγεί στην αθεΐα. Και τούτο, σε άκρα αντίθεση προς τις δύο θεμελιακές παραινέσεις, πρώτον μεν του Ιησού, ότι ο Θεός έχει πνευματική διάσταση, έτσι που «εν πνεύματι και αληθεία» να πρέπει να προσβλέπουμε σ' εκείνον και, δεύτερον, του Παύλου, ο οποίος με έμφαση τόνιζε ότι «υμείς επ' ελευθερία εκλήθητε, αδελφοί». Ο σ. έχει τη γνώμη ότι η πίστη στον Θεό προήλθε μέσ' από τα εκατομμύρια χρόνια ανασφάλειας που βίωσε η ανθρωπότητα, με την έννοια ότι οι φοβίες ενώπιον πλήθους από αναπάντεχους, όσο και αδάμαστους κινδύνους υπήρξε η απαρχή που ώθησε τους ανθρώπους στην κατασκευή, αποδοχή και λατρεία θεών.
Μου είναι σεβαστή η εκδοχή, την οποία υποστηρίζει ο σ. Ομως νιώθω την ανάγκη της ακόλουθης αντιρρητικής ερώτησης: Μήπως και οι μεγάλες ιδέες της δικαιοσύνης, της αγάπης, της αποδοχής του θανάτου για χάρη της προσωπικής ελευθερίας κ.ο.κ. δεν προήλθαν και δεν σφράγισαν τον ανθρώπινο πολιτισμό, ακριβώς ως το προϊόν από παρόμοιες ανασφάλειες, πικρίες και οράματα για μια καλύτερη ζωή; Και δεν συγκροτούν αυτές οι μεγάλες ιδέες την ομορφιά και τον ηθικό πλούτο της ζωής μας, παρά την τραγική επίγνωση που έχουμε, αναφορικά με το ότι πρόκειται για ευγενικές ουτοπίες;
Ο σ. φαίνεται να συμμερίζεται αυτήν την επιφύλαξη, καθώς με έμφαση τονίζει ότι «ο πραγματικός και σύμφωνα με την αρχική διδασκαλία του Ιησού χριστιανισμός υπήρξε στον κόσμο μόνο κατά την περίοδο των διωγμών, δηλαδή στους πρώτους δύο ή τρεις αιώνες μετά τον θάνατο του δασκάλου». Από εκεί και μετά ο σ. δίνει την εντύπωση ότι, ενόψει της οδυνηρής πραγματικότητας ενός κόσμου, γεμάτου από αδικία και παντελή απουσία της δικαιοσύνης του Θεού, καταλήξαμε πια στην τραγική σύγχρονη σύγκρουση, αφ' ενός, της γνώσης και της κριτικής σκέψης και, αφ' ετέρου, της άλογης πίστης. Ομως, κι εδώ, νιώθω την ανάγκη να διαφοροποιηθώ, επισημαίνοντας ότι η ευαισθησία της θρησκευτικής συνείδησης δεν ταυτίζεται αναγκαίως με την άλογη πίστη σε κάθε τι που συχνά με φανατισμό, ενδεχομένως και με ιδιοτέλεια, διακηρύσσουν θορυβωδώς κάποιοι αδιάλλακτοι.
Στη σελ. 404 ο σ. (συγγραφέας), προικισμένος με το πλήθος των γνώσεων που έχει συσσωρεύσει, αλλά και με τις ευαισθησίες της δικής του κριτικής σκέψης, καταλήγει να συνομολογήσει ότι δεν είναι εύκολο να ζήσεις χωρίς την αναδρομή στο θείο, καθώς μόνη της η γνώση δεν έχει τη δύναμη να συμπληρώσει τα κενά της συναισθηματικής μοναξιάς. Με την πικρή παραδοχή ότι «όταν δεν καταφεύγει στο θείο, ο άνθρωπος πρέπει να είναι πολύ δυνατός, γιατί μένει απελπιστικά μόνος». Και τούτο, μολονότι (σελ. 403) «από πουθενά, μα πουθενά, σε ολόκληρη την ανθρώπινη πορεία δεν διαπιστώθηκε ποτέ με βεβαιότητα κάποια συγκεκριμένη παρεμβατική παρουσία αυτού του "μορφώματος" σε ανθρώπινες υποθέσεις». Παρά ταύτα, με την αυστηρή επιστημονική αντικειμενικότητα που τον διακρίνει, ο σ. ενημερώνει τους αναγνώστες του ότι οι ερευνητές του ψυχισμού των μικρών παιδιών, ύστερα από εκτεταμένες έρευνες, επισημαίνουν ότι πολλα παιδιά έρχονται στον κόσμο με μία γονιδιακή προδιάθεση θρησκευτικής ευαισθησίας, κάτι που παρακίνησε το Ευρωπαϊκό Ερευνητικό Κέντρο της Γενεύης (CERN) στη διεξαγωγή, ήδη από το 2007, ενός τριετούς ερευνητικού προγράμματος με στόχο την επιστημονική εξιχνίαση του ερωτήματος, γιατί τόσοι πολλοί άνθρωποι πιστεύουν στη θεότητα.
Σ' αυτό το σημείο ας μου επιτραπεί να κλείσω την παρουσίαση του πολύ σημαντικού τούτου βιβλίου αναφέροντας ότι, στο πλαίσιο δικού μου αντίστοιχου ερευνητικού προβληματισμού, εντόπισα πως ήδη ο πλατωνικός Σωκράτης είχε διακηρύξει ότι από τη φύση είμαστε προγραμματισμένοι να νοσταλγεί η ψυχή σαν φτερό να πετάξει ψηλά, στον υπερβατικό εκείνον κόσμο, όπου αναζητεί ν' αντικρίσει το θείο, ως τον σωρείτη από τις ύψιστες ιδέες της ομορφιάς, της φρόνησης και της καλοσύνης: «πέφυκεν η πτερού δύναμις (...) άγειν άνω (...) ή το των θεών γένος οικεί (...) το δε θείον καλόν, σοφόν, αγαθόν» (Φαίδρος 246 d 6-e 2). Μια παραδοχή την οποία συμμερίστηκαν και φωτισμένοι πατέρες της χριστιανικής Εκκλησίας, όπως ο Βασίλειος («ο Θεός επιγινώσκεσθαι πέφυκεν») και ο Χρυσόστομος («πέφυκε γαρ η ανθρωπίνη φύσις, των κρειτόνων ορεγομένη»).
Ο σ. παραδέχεται (σελ. 405) πως προσπαθεί να φανταστεί ένα ιδεατό σύστημα διδασκαλίας, όπου όσα θαυμαστά είπαν ο Ιησούς, ο Σωκράτης και άλλοι ελάχιστοι αληθινά σοφοί, θα μπορούσαν να διδάσκονται απλά, σε χώρους απλούς, «χωρίς πομπώδεις καθεδρικούς ναούς, χωρίς πανάκριβα άμφια, χωρίς ακατάληπτους ενρινισμούς, χωρίς υποσχετικά άφεσης αμαρτιών». Ομολογώ πως απόρησα, καθώς είδα ότι απαξιώνει και όλες τις ψαλμωδίες, συλλήβδην. Δεν συμμερίζομαι αυτήν την καθολική απαξίωση της καλής μουσικής, ως μυστικής κλίμακας που νοερά μετάγει τους εκ γης προς τον συμβολικό ουρανό. Και δεν αναφέρομαι μόνο στα αριστουργήματα του Bach, του Handel και του Mozart. Υπάρχουν ψαλμωδίες που πραγματώνουν το σωκρατικό όραμα: «άγειν άνω (...) ή το των θεών γένος οικεί» (Φαίδρος, ό.π.).
Αλλά αυτή η αντίρρηση, που στο κάτω της γραφής διατυπώνει απλώς και μόνο μια δική μου ιδιαίτερη ευαισθησία για την κατανυκτική εκκλησιαστική μουσική, δεν μειώνει καθόλου την ευγνωμοσύνη που με διακατέχει απέναντι στον συγγραφέα Γιώργο Παμπούκη για την όντως μεγάλη πνευματική προσφορά του - κι όχι μόνο για τις ανάγκες της δικής μας πικρής εποχής.
Βαρβάρα Τερζάκη
Άρθρο Κώστα Μπέη - εφ. Ελευθεροτυπία, 25-09-2009
Εξαρχής θα πρέπει να επιστήσω την προσοχή του αναγνώστη στον τίτλο του βιβλίου (Ημιμάθειας εγκώμιο). Ο συγγραφέας δεν σαρκάζει την κοινή ημιμάθειά μας, μήτε αυτοσαρκάζεται. Απλώς και μόνον προδιαθέτει τον αναγνώστη ότι προτίθεται να τον συνοδεύσει σ' έναν σύντομο (αλλά έγκυρο και συναρπαστικό) περίπατο μέσ' από τις σύγχρονες κατακτήσεις της επιστημονικής γνώσης και τα μεγάλα πολιτικά, οικονομικά και κοινωνικά προβλήματα, στην παγκοσμιοποιημένη διάστασή τους, σε σταθερή αναφορά προς τη σύγχρονη ελληνική πραγματικότητα.
Αυτός ο περίπατος ξεκινάει φυσικά από τις πρώτες ανησυχίες των σοφών της Ιωνίας που, για πρώτη φορά, μακριά από θρησκευτικούς μύθους, προσεγγίζουν τα μεγάλα ερωτήματα για την ουσία της φύσης. Ακολουθούν οι απαραίτητες αναφορές στην κλασική ελληνική αρχαιότητα, αλλά και η οδυνηρή, όσο και βάσιμη παραδοχή ότι, τόσο στην Ανατολή όσο και στη Δύση, μεσολαβούν περίπου χίλια χρόνια παντελούς απουσίας παραγωγής γνώσης. Μόλις από τον 14ο αιώνα αρχίζει, στη Δύση, η νέα πορεία του σκεπτόμενου ανθρώπου, η οποία, σταδιακά, κατέληξε στα μεγάλα άλματα και στις καθόλου σπάνια δυσνόητες κατακτήσεις της σύγχρονης γνώσης, αποτέλεσμα της οποίας είναι ότι ο φιλόσοφος της δικής μας εποχής διατελεί πια σε αδυναμία να μετάσχει ενεργά και αξιόπιστα στη δημιουργία και περαιτέρω προώθηση της σύγχρονης επιστημονικής γνώσης, έτσι που ο δικός του ρόλος να περιορίζεται στην κριτική επεξεργασία του γνωστικού αντικειμένου που ήδη παράγουν αποκλειστικώς και μόνον οι εξειδικευμένοι εργάτες των θετικών επιστημών. Ο συγγραφέας επισημαίνει ότι η περίοδος της καλπάζουσας επιστημονικής γνώσης άρχισε τον 19ο αιώνα, με τις επαναστατικές εργασίες του Δαρβίνου και του Μέντελ, προωθήθηκε σημαντικά με την ανατροπή των νευτώνειων βεβαιοτήτων, την οποία προκάλεσαν η Ειδική, λίγο αργότερα δε και η Γενική Θεωρία της Σχετικότητας του Αϊνστάιν, καθώς και η Κβαντική Θεωρία του Πλανκ, του Μπορ και της Σχολής της Κοπεγχάγης. Με σαφήνεια και πειστικότητα ο σ. (συγγραφέας) παρουσιάζει τις κεντρικές σκέψεις αυτών των πρώτων μεγάλων επιστημονικών ανατροπών, που επιγραμματικά συνοψίζονται στην παραδοχή ότι ζούμε σ' έναν τετραδιάστατο χωρόχρονο, ο οποίος καμπυλώνεται ανάλογα με τη μάζα που περικλείει. Κάτι όμως που, κατά γενική επιστημονική παραδοχή, βρίσκεται έξω από το αντιληπτικό πεδίο του ανθρώπινου εγκεφαλου, έτσι που, αν περιοριζόμαστε μόνο στις αισθήσεις και στις εμπειρίες μας, να αδυνατούμε να κατανοήσουμε την ουσία αυτών των κατακτήσεων. Από εκεί και μετά, καθ' οδόν προς τη λεγόμενη «ενοποιημένη θεωρία», οι γίγαντες των σύγχρονων επιστημονικών ανακαλύψεων παραδέχτηκαν ταπεινά ότι όσο αυξάνεται η γνώση τόσο αυξάνεται και το άγνωστο! Κάτι που, πιο απλά, σημαίνει ότι στον χώρο της γνώσης δεν υπάρχει τίποτε το οριστικό.
Ακολουθούν στο βιβλίο του Παμπούκη εκτενείς αναφορές στην κυρίαρχη σήμερα επιστημονική θέση για τη δημιουργία του Σύμπαντος πριν από περίπου 13,7 δισεκατομμύρια χρόνια, αμέσως μετά τη λεγόμενη Μεγάλη Εκρηξη, με την ήδη από το 1929 ανακάλυψη του Χαμπλ ότι το Σύμπαν εξακολουθεί να διαστέλλεται, και μάλιστα με συνεχώς επιταχυνόμενο ρυθμό. Στην εποχή μας οι αστρονόμοι έχουν κατορθώσει να πλησιάσουν γνωστικώς σε απόσταση 380 χιλιάδων χρόνων μετά τη Μεγάλη Εκρηξη, ήδη δε οι προσπάθειες στο CERN της Γενεύης τείνουν να πλησιάσουν γνωστικώς σε απόσταση ενός τρισεκατομμυριοστού του δευτερολέπτου μετά από αυτήν την έκρηξη!
Στη συνέχεια, ο σ. προσεγγίζει το μυστήριο της ζωής στη Γη, με τους πρώτους μονοκύτταρους οργανισμούς, πριν από 3,5 εκατομμύρια χρόνια, και την έκτοτε εξέλιξη αυτής της δυναμικής ζωής, κάτι που περιθωριοποιεί τις αντίστοιχες διηγήσεις της Παλαιάς Διαθήκης στο ίδιο χρονοντούλαπο της Ιστορίας όπου έχουν εναποτεθεί και οι αντίστοιχοι μύθοι της ελληνικής αρχαιότητας, καθώς η επιστημονική γνώση, αναφορικά με την εξέλιξη της ζωής στη Γη, οριστικοποιήθηκε αμετακλήτως μετά την ανακάλυψη το (1953) του DNA και του RNA.
Για τον συντάκτη αυτών εδώ των γραμμών εντελώς καινούρια και συνταρακτική προσέγγιση σύγχρονης επιστημονικής γνώσης είναι οι αναφορές του συγγραφέα στις ιλιγγιώδεις ερευνητικές κατακτήσεις που έχουν ήδη συντελεστεί στον χώρο του ανθρώπινου εγκεφάλου, ενός οργάνου που ήδη γνωρίζουμε ότι συγκροτείται από 100 δισεκατομμύρια νευρικά κύτταρα, τους λεγόμενους νευρώνες, καθένας από τους οποίους μπορεί να δεχθεί χιλιάδες συνοπτικά σήματα, έτσι που καθένας από αυτά τα 100 δισεκατομμύρια νευρώνων να μπορεί να λειτουργεί ως εξελιγμένος και αφάνταστα μικροσκοπικός ηλεκτρονικός υπολογιστής! Κάτι που επέτρεψε στους ειδικούς επιστήμονες να εμβαθύνουν στους μοριακούς μηχανισμούς της μνήμης και στους μηχανισμούς μάθησης σε κυτταρικό επίπεδο. Ιδιαίτερα εφιστά ο σ. την προσοχή μας στην πληροφορία ότι, πριν από δέκα χρόνια, ερευνητές του εγκεφάλου στην Καλιφόρνια διαπίστωσαν ότι η έκθεση σε μαγνητικό πεδίο ενός ειδικού σημείου του δεξιού λοβού του εγκεφάλου προκαλεί, σε ποσοστό 80% των περιπτώσεων, έντονη θρησκευτική έξαρση, ακόμη και σε άθεους! Μ' αυτές τις προωθημένες τεχνικές κατακτήσεις οι ειδικοί επιστήμονες μπορούν ήδη να απεικονίζουν όχι μόνο την ανατομία του εγκεφάλου, αλλά και την ίδια τη λειτουργία του, όταν είναι σε δράση! Ετσι λ.χ. γνωρίζουμε τώρα πια ότι το αριστερό ημισφαίριο του εγκεφάλου είναι των λογικών βεβαιοτήτων, ενώ το δεξί είναι εκείνο της έμπνευσης, του συναισθηματικού κόσμου και της ευαισθησίας. Με σταθερή, πάντως, την παραδοχή ότι αυτός ο φοβερά πολύπλοκος εγκέφαλός μας δεν πλάστηκε διαμιάς από κάποιον Θεό, αλλά είναι το σύνθετο αποτέλεσμα της εξέλιξης, της φυσικής επιλογής και της κληρονομικότητας, με την πάροδο των εκατομμυρίων χρόνων που προηγήθηκαν. Εντύπωση προκαλεί η σύγχρονη επιστημονική ανακάλυψη ότι ο κόσμος που μας περιβάλλει είναι άχρωμος, απλώς δε και μόνον ο μηχανισμός του ματιού, έτσι όπως εξελίχτηκε πολύ αργά επί εκατομμύρια χρόνων, κατάφερε να κατασκευάσει κύτταρα που ευαισθητοποιούνται σε διαφορετικού μήκους κύματος φωτεινές ακτίνες, κάτι που μας δίνει την ψευδαίσθηση των χρωμάτων! Ακόμη όμως πιο συνταρακτική είναι η επιστημονική παραδοχή των σύγχρονων ερευνητών του εγκεφάλου, δηλαδή ότι οι άνθρωποι, παρά τα όσα αντίθετα νομίζουμε, δεν διαθέτουμε ελεύθερη βούληση! Σκέψεις και προθέσεις που μας έρχονται στο μυαλό δεν γνωρίζουμε από πού μας έρχονται και προς τα πού κατευθύνονται!
Ετσι ανακύπτει το κρίσιμο ερώτημα: ενώπιον αυτών των απροσδόκητων επιστημονικών ανακαλύψεων των βιολόγων και των νευρολόγων ποιο αξιόπιστο περιθώριο απομένει για τον προβληματισμό και τη δημιουργική σκέψη του φιλοσόφου, καταδικασμένου ήδη στο περιθώριο των ημιμαθών; Κάτι που, μοιραία, οδηγεί τον σ. στο αμέσως επόμενο ερώτημα, μήπως η θεότητα δεν είναι πια απαραίτητο μονοπάτι για την κατανόηση και την ερμηνεία του κόσμου.
Σ' αυτό το σημείο ο σ. κάνει ένα μεγάλο διάλειμμα, καθώς, προσωρινά, αλλά σε μεγάλη έκταση σελίδων, επικεντρώνει το ενδιαφέρον του στα σύγχρονα προβλήματα της ανθρώπινης συμβίωσης, τον ανθρώπινο ψυχισμό, τα πολιτικά συστήματα, το σύγχρονο φαινόμενο της παγκοσμιοποίησης, ιδίως στον χώρο της οικονομίας, τη διαχείριση του μεγάλου όγκου πληροφοριών, την ταλαιπωρία του φυσικού περιβάλλοντος, τόσο διεθνώς, όσο και ειδικώς στον ανερμάτιστο δικό μας χώρο της γενικής επιδρομής των πολλών και ποικίλων τρωκτικών. Σ' αυτό το αρκετά εκτεταμένο -σε όγκο σελίδων- τμήμα του βιβλίου του ο σ. προσεγγίζει και τη σύγχρονη ελλαδική πολιτική κατάσταση. Αφετηρία του είναι η αναμφίβολη παραδοχή ότι «ένα πρωτοφανές στην ανθρώπινη ιστορία επίπεδο ζωής, αλλά και αξιοπρέπειας του "μικρού ανθρώπου" (είναι) το σημαντικότερο ίσως επίτευγμα της σύγχρονης εποχής». Ομως από εκεί και πέρα αρχίζει ο χείμαρρος της οδυνηρής ελλαδικής πραγματικότητας, με το πλήθος των ακατανίκητων αρνητικών μας, ως πρώτο από τα οποία ορθώνεται «η ενδυνάμωση της κοινωνικής και πολιτικής δύναμης των Μέσων Μαζικής Ενημέρωσης», καθώς αυτά σύντομα ξέφυγαν από την ψευδαίσθηση της τηλεοπτικής δημοκρατίας και εκτρωματικά ορθώθηκαν με τη μορφή της τηλεοπτικής δικτατορίας. Και τούτο, αφού «ένας δημόσιος άνδρας δεν έχει πλέον την παραμικρή πιθανότητα να εκλεγεί σε σημαντικό δημόσιο αξίωμα, αν προηγουμένως δεν έχει "παραδοθεί" στα ΜΜΕ, με ό,τι αυτό σημαίνει».
Υστερα από τη μακρά πορεία των εξιστορήσεων και των προβληματισμών του στο χώρο του επιστητού, ο σ. φτάνει στο τρίτο (και προτελευταίο) μέρος της διατριβής του, με αντικείμενο το Υπερβατικό.
Εδώ, εξαρχής, ο σ. διευκρινίζει ότι στα θρησκευτικά πράγματα, υπάρχουν δύο μόνο δυνατοί δρόμοι προσέγγισης: αφ' ενός, ο αποκαλυπτικός, με τον οποίο, επί πολλούς αιώνες, οι τρεις μονοθεϊστικές θρησκείες διαπαιδαγώγησαν τους πιστούς τους, και ο σύγχρονος δρόμος της κριτικής θεολογίας - μια διέξοδος, κάτω από το φως της φρόνησης, την οποία τα κυρίαρχα ιερατεία των μονοθεϊστικών θρησκειών σταθερά συκοφαντούν ότι δήθεν αναγκαστικά οδηγεί στην αθεΐα. Και τούτο, σε άκρα αντίθεση προς τις δύο θεμελιακές παραινέσεις, πρώτον μεν του Ιησού, ότι ο Θεός έχει πνευματική διάσταση, έτσι που «εν πνεύματι και αληθεία» να πρέπει να προσβλέπουμε σ' εκείνον και, δεύτερον, του Παύλου, ο οποίος με έμφαση τόνιζε ότι «υμείς επ' ελευθερία εκλήθητε, αδελφοί». Ο σ. έχει τη γνώμη ότι η πίστη στον Θεό προήλθε μέσ' από τα εκατομμύρια χρόνια ανασφάλειας που βίωσε η ανθρωπότητα, με την έννοια ότι οι φοβίες ενώπιον πλήθους από αναπάντεχους, όσο και αδάμαστους κινδύνους υπήρξε η απαρχή που ώθησε τους ανθρώπους στην κατασκευή, αποδοχή και λατρεία θεών.
Μου είναι σεβαστή η εκδοχή, την οποία υποστηρίζει ο σ. Ομως νιώθω την ανάγκη της ακόλουθης αντιρρητικής ερώτησης: Μήπως και οι μεγάλες ιδέες της δικαιοσύνης, της αγάπης, της αποδοχής του θανάτου για χάρη της προσωπικής ελευθερίας κ.ο.κ. δεν προήλθαν και δεν σφράγισαν τον ανθρώπινο πολιτισμό, ακριβώς ως το προϊόν από παρόμοιες ανασφάλειες, πικρίες και οράματα για μια καλύτερη ζωή; Και δεν συγκροτούν αυτές οι μεγάλες ιδέες την ομορφιά και τον ηθικό πλούτο της ζωής μας, παρά την τραγική επίγνωση που έχουμε, αναφορικά με το ότι πρόκειται για ευγενικές ουτοπίες;
Ο σ. φαίνεται να συμμερίζεται αυτήν την επιφύλαξη, καθώς με έμφαση τονίζει ότι «ο πραγματικός και σύμφωνα με την αρχική διδασκαλία του Ιησού χριστιανισμός υπήρξε στον κόσμο μόνο κατά την περίοδο των διωγμών, δηλαδή στους πρώτους δύο ή τρεις αιώνες μετά τον θάνατο του δασκάλου». Από εκεί και μετά ο σ. δίνει την εντύπωση ότι, ενόψει της οδυνηρής πραγματικότητας ενός κόσμου, γεμάτου από αδικία και παντελή απουσία της δικαιοσύνης του Θεού, καταλήξαμε πια στην τραγική σύγχρονη σύγκρουση, αφ' ενός, της γνώσης και της κριτικής σκέψης και, αφ' ετέρου, της άλογης πίστης. Ομως, κι εδώ, νιώθω την ανάγκη να διαφοροποιηθώ, επισημαίνοντας ότι η ευαισθησία της θρησκευτικής συνείδησης δεν ταυτίζεται αναγκαίως με την άλογη πίστη σε κάθε τι που συχνά με φανατισμό, ενδεχομένως και με ιδιοτέλεια, διακηρύσσουν θορυβωδώς κάποιοι αδιάλλακτοι.
Στη σελ. 404 ο σ. (συγγραφέας), προικισμένος με το πλήθος των γνώσεων που έχει συσσωρεύσει, αλλά και με τις ευαισθησίες της δικής του κριτικής σκέψης, καταλήγει να συνομολογήσει ότι δεν είναι εύκολο να ζήσεις χωρίς την αναδρομή στο θείο, καθώς μόνη της η γνώση δεν έχει τη δύναμη να συμπληρώσει τα κενά της συναισθηματικής μοναξιάς. Με την πικρή παραδοχή ότι «όταν δεν καταφεύγει στο θείο, ο άνθρωπος πρέπει να είναι πολύ δυνατός, γιατί μένει απελπιστικά μόνος». Και τούτο, μολονότι (σελ. 403) «από πουθενά, μα πουθενά, σε ολόκληρη την ανθρώπινη πορεία δεν διαπιστώθηκε ποτέ με βεβαιότητα κάποια συγκεκριμένη παρεμβατική παρουσία αυτού του "μορφώματος" σε ανθρώπινες υποθέσεις». Παρά ταύτα, με την αυστηρή επιστημονική αντικειμενικότητα που τον διακρίνει, ο σ. ενημερώνει τους αναγνώστες του ότι οι ερευνητές του ψυχισμού των μικρών παιδιών, ύστερα από εκτεταμένες έρευνες, επισημαίνουν ότι πολλα παιδιά έρχονται στον κόσμο με μία γονιδιακή προδιάθεση θρησκευτικής ευαισθησίας, κάτι που παρακίνησε το Ευρωπαϊκό Ερευνητικό Κέντρο της Γενεύης (CERN) στη διεξαγωγή, ήδη από το 2007, ενός τριετούς ερευνητικού προγράμματος με στόχο την επιστημονική εξιχνίαση του ερωτήματος, γιατί τόσοι πολλοί άνθρωποι πιστεύουν στη θεότητα.
Σ' αυτό το σημείο ας μου επιτραπεί να κλείσω την παρουσίαση του πολύ σημαντικού τούτου βιβλίου αναφέροντας ότι, στο πλαίσιο δικού μου αντίστοιχου ερευνητικού προβληματισμού, εντόπισα πως ήδη ο πλατωνικός Σωκράτης είχε διακηρύξει ότι από τη φύση είμαστε προγραμματισμένοι να νοσταλγεί η ψυχή σαν φτερό να πετάξει ψηλά, στον υπερβατικό εκείνον κόσμο, όπου αναζητεί ν' αντικρίσει το θείο, ως τον σωρείτη από τις ύψιστες ιδέες της ομορφιάς, της φρόνησης και της καλοσύνης: «πέφυκεν η πτερού δύναμις (...) άγειν άνω (...) ή το των θεών γένος οικεί (...) το δε θείον καλόν, σοφόν, αγαθόν» (Φαίδρος 246 d 6-e 2). Μια παραδοχή την οποία συμμερίστηκαν και φωτισμένοι πατέρες της χριστιανικής Εκκλησίας, όπως ο Βασίλειος («ο Θεός επιγινώσκεσθαι πέφυκεν») και ο Χρυσόστομος («πέφυκε γαρ η ανθρωπίνη φύσις, των κρειτόνων ορεγομένη»).
Ο σ. παραδέχεται (σελ. 405) πως προσπαθεί να φανταστεί ένα ιδεατό σύστημα διδασκαλίας, όπου όσα θαυμαστά είπαν ο Ιησούς, ο Σωκράτης και άλλοι ελάχιστοι αληθινά σοφοί, θα μπορούσαν να διδάσκονται απλά, σε χώρους απλούς, «χωρίς πομπώδεις καθεδρικούς ναούς, χωρίς πανάκριβα άμφια, χωρίς ακατάληπτους ενρινισμούς, χωρίς υποσχετικά άφεσης αμαρτιών». Ομολογώ πως απόρησα, καθώς είδα ότι απαξιώνει και όλες τις ψαλμωδίες, συλλήβδην. Δεν συμμερίζομαι αυτήν την καθολική απαξίωση της καλής μουσικής, ως μυστικής κλίμακας που νοερά μετάγει τους εκ γης προς τον συμβολικό ουρανό. Και δεν αναφέρομαι μόνο στα αριστουργήματα του Bach, του Handel και του Mozart. Υπάρχουν ψαλμωδίες που πραγματώνουν το σωκρατικό όραμα: «άγειν άνω (...) ή το των θεών γένος οικεί» (Φαίδρος, ό.π.).
Αλλά αυτή η αντίρρηση, που στο κάτω της γραφής διατυπώνει απλώς και μόνο μια δική μου ιδιαίτερη ευαισθησία για την κατανυκτική εκκλησιαστική μουσική, δεν μειώνει καθόλου την ευγνωμοσύνη που με διακατέχει απέναντι στον συγγραφέα Γιώργο Παμπούκη για την όντως μεγάλη πνευματική προσφορά του - κι όχι μόνο για τις ανάγκες της δικής μας πικρής εποχής.
Βαρβάρα Τερζάκη
Άρθρο Κώστα Μπέη - εφ. Ελευθεροτυπία, 25-09-2009
Τα σύννεφα της αλλαγής
Με τους πρώτους καύσωνες που έφερε το γιόμα του Αλωνάρη τα μάτια όλων έψαχναν απεγνωσμένα τον ουρανό για κάποιο συννεφάκι που θα έκοβε τη λαύρα. Και όσο κάτι τέτοιο δεν εμφανιζόταν τόσο ο νους των περιβαλλοντικά ενήμερων έβλεπε με απελπισία το αύριο: Τι θα γίνεται σε λίγα καλοκαίρια, όταν το θερμόμετρο θα φθάνει σε «επιδόσεις Καΐρου»;
Την απορία αυτή έχουν εδώ και δεκαετίες οι επιστήμονες της μετεωρολογίας καθώς εδραιώνεται πλέον η πεποίθηση ότι βαίνουμε σε θερμότερη κλιματική εποχή του πλανήτη. Για να γίνουμε πιο σαφείς, τους απασχολούσε ποια θα είναι η συμπεριφορά των νεφώσεων στον ταχύτατα θερμαινόμενο πλανήτη μας- με... τα γκάζια των εκπομπών καυσαερίων να επιταχύνουν την ανά περιόδους φυσική αλλαγή του κλίματος. Αν τα σύννεφα διαλύονται όλο και γρηγορότερα μέσα στο «θερμοκήπιο», οι ηλιακές ακτίνες θα περνούν όλο και πιο αφιλτράριστες, οπότε ο πλανήτης θα θερμαίνεται όλο και πιο πολύ και πιο γρήγορα, οπότε... απότομη υπερθέρμανση με επακόλουθη την απότομη κατάψυξη! Αντίθετα, αν τα σύννεφα αρχίσουν να πυκνώνουν όλο και συχνότερα- λόγω της μεγαλύτερης εξάτμισης των ωκεανών- θα μπορούσαμε να ελπίσουμε σε κάποια επιβράδυνση της κλιματικής αλλαγής. Την ημέρα που ξεκίνησε ο πρώτος μεγάλος εφετινός καύσωνας, την Παρασκευή 24 Ιουλίου 2009, στο έγκριτο διεθνές επιστημονικό περιοδικό«Science»δημοσιεύτηκαν τα πορίσματα της πιο μεγάλης μελέτης επί του θέματος: οι ερευνητές Εϊμι Κλέμεντ (Αmy Clement) και Ρόμπερτ Μπούργκμαν (Robert Βurgman), του Πανεπιστημίου του Μαϊάμι, και Τζόελ Νόρις (Joel Νorris), του Ωκεανογραφικού Ινστιτούτου Scripps στο καλιφορνέζικο Πανεπιστήμιο του Σαν Ντιέγκο, αποφάνθηκαν ότι η υπερεξάτμιση των ωκεανών θα επιφέρει, δυστυχώς, διάλυση των νεφώσεων.
Το συμπέρασμα αυτό δεν βγήκε διόλου επιπόλαια. Αντίθετα, η ελλιπής ή διαφορετική ερμηνευτικά καταγραφή των νεφώσεων σε πλανητικό επίπεδο έκανε το εγχείρημα να μοιάζει με Γόρδιο Δεσμό. Η λύση βρέθηκε όταν χρησιμοποιήθηκε η πιο μελετημένη περιοχή, ο ΒΑ Ειρηνικός Ωκεανός, και έγινε σύγκριση των στοιχείων που είχαν συλλεχθεί γι΄ αυτήν από δύο ανεξάρτητες μεταξύ τους πηγές:
από τις αναφορές πλοιάρχων εδώ και 50 χρόνια και τις φωτογραφίες μετεωρολογικών δορυφόρων για το ίδιο χρονικό διάστημα. Οταν τελείωσαν την επίπονη και μακρόχρονη διαδικασία της σύγκρισης, οι ερευνητές έμειναν κατάπληκτοι από το πόσο ταυτίζονταν τα στοιχεία: και τα δύο σύνολα δεδομένων αφηγούνταν με μια φωνή ότι- χωρίς να το καταλαβαίνουμε, όλα αυτά τα χρόνια- ο Ειρηνικός Ωκεανός μάς προειδοποιούσε για το καμίνι που μας περιμένει.
Η δευτερεύουσα αποκάλυψη που μας έδωσε η μελέτη αυτών των στοιχείων ήταν ότι τα κλιματικά μοντέλα των γνωστότερων μετεωρολογικών κέντρων διεθνώς είναι... λάθος! Εξετάζοντας τα πορίσματα που έδινε το καθένα ξεχωριστά, οι ερευνητές εντόπισαν ότι το μόνο που επαληθευόταν από τα στοιχεία των νεφώσεων του ωκεανού ήταν εκείνο του Μετεωρολογικού Κέντρου Ηadley της Βρετανίας. Η μόνη παρηγοριά, τώρα που γνωρίζουμε το σωστό κλιματικό μοντέλο, είναι ότι θα μπορούμε μελλοντικά να έχουμε εγκυρότερες και ακριβέστερες προβλέψεις του τι πρόκειται να συμβεί ανά τόπο.
Οσο για το «μαύρο μαντάτο» του αφανισμού των νεφών παρά την εξάτμιση, το μυστικό ήταν ότι ατονούν ολοένα και περισσότερο οι αληγείς άνεμοι. Αρα... στην επόμενη Κιβωτό βάλτε κουπιά, όχι πανιά!
Τα καλά της ηλιοφάνειας
Αν κλιματικά σας μαυρίσαμε- για άλλη μία φοράτην ψυχή, ας εύρετε παρηγορία στο ότι θα καιγόμαστε με... σώας τας φρένας: στις 27 του ίδιου μήνα το περιοδικό «Εnvironmental Ηealth»του αμερικανικού ΒioΜed Center ανακοίνωσε ότι ολοκληρώθηκε μια μεγάλη έρευνα για τις επιπτώσεις της ηλιοφάνειας στη διανοητική κατάσταση των ανθρώπων. Συγκεκριμένα, ομάδα ερευνητών υπό τον καθηγητή Σία Κεντ (Shia Κent), του Πανεπιστημίου της Αλαμπάμας στο Μπέρμιγχαμ, διασταύρωσε το ιστορικό εγκεφαλικών επεισοδίων 14.474 ατόμων με τις δορυφορικές καταγραφές ηλιοφάνειας της ΝΑSΑ προκειμένου να εντοπίσει τον συσχετισμό ηλιοφάνειας και διανοητικών διαταραχών. Τι προέκυψε; Κατά τον Κεντ,«βρήκαμε ότι η χαμηλή έκθεση σε ηλιοφάνεια οδηγούσε τους καταθλιπτικούς σε σημαντικά υψηλότερη πιθανότητα γνωσιακής διαταραχής. Η συσχέτιση αυτή παρέμενε σημαντική και μετά την όποια εποχική προσαρμογή».Η γνωσιακή λειτουργία εκτιμήθηκε μέσω μετρήσεων της βραχυχρόνιας μνήμης και του παροδικού προσανατολισμού.
Απ΄ ό,τι φαίνεται, εκτός από τον γνωστό του ρόλο στη ρύθμιση των ορμονών σεροτονίνη και μελανοτονίνη, το φως του ηλίου επηρεάζει και τη ροή του αίματος στον εγκέφαλο, που με τη σειρά του σχετίζεται με τις γνωσιακές λειτουργίες.
Οι ερευνητές καταλήγουν στο κείμενό τους με τη δήλωση:«Η ανακάλυψη της επίδρασης του περιβάλλοντος στη γνωσιακή λειτουργία μπορεί να οδηγήσει όχι μόνο σε καλύτερη κατανόηση των διαταραχών της αλλά και στην ανάπτυξη παρεμβάσεων που θα βελτιώσουν την καθημερινότητά μας και την ποιότητα της ζωής».
Επομένως, εμείς οι ήδη «ποιοτικά διαβιούντες» Ελληνες μπορεί να γίνουμε μελλοντικά... εύφλεκτοι, αλλά θα γνωρίζουμε επιτέλους γιατί ο εκπολιτισμός της Ευρώπης ξεκίνησε από τη χώρα μας: Λόγω ηλιοφάνειας, ντε!
Βαρβάρα Τερζάκη
Άρθρο Τάσου Καφαντάρη - εφ. Το Βήμα, 23-08-2009
Την απορία αυτή έχουν εδώ και δεκαετίες οι επιστήμονες της μετεωρολογίας καθώς εδραιώνεται πλέον η πεποίθηση ότι βαίνουμε σε θερμότερη κλιματική εποχή του πλανήτη. Για να γίνουμε πιο σαφείς, τους απασχολούσε ποια θα είναι η συμπεριφορά των νεφώσεων στον ταχύτατα θερμαινόμενο πλανήτη μας- με... τα γκάζια των εκπομπών καυσαερίων να επιταχύνουν την ανά περιόδους φυσική αλλαγή του κλίματος. Αν τα σύννεφα διαλύονται όλο και γρηγορότερα μέσα στο «θερμοκήπιο», οι ηλιακές ακτίνες θα περνούν όλο και πιο αφιλτράριστες, οπότε ο πλανήτης θα θερμαίνεται όλο και πιο πολύ και πιο γρήγορα, οπότε... απότομη υπερθέρμανση με επακόλουθη την απότομη κατάψυξη! Αντίθετα, αν τα σύννεφα αρχίσουν να πυκνώνουν όλο και συχνότερα- λόγω της μεγαλύτερης εξάτμισης των ωκεανών- θα μπορούσαμε να ελπίσουμε σε κάποια επιβράδυνση της κλιματικής αλλαγής. Την ημέρα που ξεκίνησε ο πρώτος μεγάλος εφετινός καύσωνας, την Παρασκευή 24 Ιουλίου 2009, στο έγκριτο διεθνές επιστημονικό περιοδικό«Science»δημοσιεύτηκαν τα πορίσματα της πιο μεγάλης μελέτης επί του θέματος: οι ερευνητές Εϊμι Κλέμεντ (Αmy Clement) και Ρόμπερτ Μπούργκμαν (Robert Βurgman), του Πανεπιστημίου του Μαϊάμι, και Τζόελ Νόρις (Joel Νorris), του Ωκεανογραφικού Ινστιτούτου Scripps στο καλιφορνέζικο Πανεπιστήμιο του Σαν Ντιέγκο, αποφάνθηκαν ότι η υπερεξάτμιση των ωκεανών θα επιφέρει, δυστυχώς, διάλυση των νεφώσεων.
Το συμπέρασμα αυτό δεν βγήκε διόλου επιπόλαια. Αντίθετα, η ελλιπής ή διαφορετική ερμηνευτικά καταγραφή των νεφώσεων σε πλανητικό επίπεδο έκανε το εγχείρημα να μοιάζει με Γόρδιο Δεσμό. Η λύση βρέθηκε όταν χρησιμοποιήθηκε η πιο μελετημένη περιοχή, ο ΒΑ Ειρηνικός Ωκεανός, και έγινε σύγκριση των στοιχείων που είχαν συλλεχθεί γι΄ αυτήν από δύο ανεξάρτητες μεταξύ τους πηγές:
από τις αναφορές πλοιάρχων εδώ και 50 χρόνια και τις φωτογραφίες μετεωρολογικών δορυφόρων για το ίδιο χρονικό διάστημα. Οταν τελείωσαν την επίπονη και μακρόχρονη διαδικασία της σύγκρισης, οι ερευνητές έμειναν κατάπληκτοι από το πόσο ταυτίζονταν τα στοιχεία: και τα δύο σύνολα δεδομένων αφηγούνταν με μια φωνή ότι- χωρίς να το καταλαβαίνουμε, όλα αυτά τα χρόνια- ο Ειρηνικός Ωκεανός μάς προειδοποιούσε για το καμίνι που μας περιμένει.
Η δευτερεύουσα αποκάλυψη που μας έδωσε η μελέτη αυτών των στοιχείων ήταν ότι τα κλιματικά μοντέλα των γνωστότερων μετεωρολογικών κέντρων διεθνώς είναι... λάθος! Εξετάζοντας τα πορίσματα που έδινε το καθένα ξεχωριστά, οι ερευνητές εντόπισαν ότι το μόνο που επαληθευόταν από τα στοιχεία των νεφώσεων του ωκεανού ήταν εκείνο του Μετεωρολογικού Κέντρου Ηadley της Βρετανίας. Η μόνη παρηγοριά, τώρα που γνωρίζουμε το σωστό κλιματικό μοντέλο, είναι ότι θα μπορούμε μελλοντικά να έχουμε εγκυρότερες και ακριβέστερες προβλέψεις του τι πρόκειται να συμβεί ανά τόπο.
Οσο για το «μαύρο μαντάτο» του αφανισμού των νεφών παρά την εξάτμιση, το μυστικό ήταν ότι ατονούν ολοένα και περισσότερο οι αληγείς άνεμοι. Αρα... στην επόμενη Κιβωτό βάλτε κουπιά, όχι πανιά!
Τα καλά της ηλιοφάνειας
Αν κλιματικά σας μαυρίσαμε- για άλλη μία φοράτην ψυχή, ας εύρετε παρηγορία στο ότι θα καιγόμαστε με... σώας τας φρένας: στις 27 του ίδιου μήνα το περιοδικό «Εnvironmental Ηealth»του αμερικανικού ΒioΜed Center ανακοίνωσε ότι ολοκληρώθηκε μια μεγάλη έρευνα για τις επιπτώσεις της ηλιοφάνειας στη διανοητική κατάσταση των ανθρώπων. Συγκεκριμένα, ομάδα ερευνητών υπό τον καθηγητή Σία Κεντ (Shia Κent), του Πανεπιστημίου της Αλαμπάμας στο Μπέρμιγχαμ, διασταύρωσε το ιστορικό εγκεφαλικών επεισοδίων 14.474 ατόμων με τις δορυφορικές καταγραφές ηλιοφάνειας της ΝΑSΑ προκειμένου να εντοπίσει τον συσχετισμό ηλιοφάνειας και διανοητικών διαταραχών. Τι προέκυψε; Κατά τον Κεντ,«βρήκαμε ότι η χαμηλή έκθεση σε ηλιοφάνεια οδηγούσε τους καταθλιπτικούς σε σημαντικά υψηλότερη πιθανότητα γνωσιακής διαταραχής. Η συσχέτιση αυτή παρέμενε σημαντική και μετά την όποια εποχική προσαρμογή».Η γνωσιακή λειτουργία εκτιμήθηκε μέσω μετρήσεων της βραχυχρόνιας μνήμης και του παροδικού προσανατολισμού.
Απ΄ ό,τι φαίνεται, εκτός από τον γνωστό του ρόλο στη ρύθμιση των ορμονών σεροτονίνη και μελανοτονίνη, το φως του ηλίου επηρεάζει και τη ροή του αίματος στον εγκέφαλο, που με τη σειρά του σχετίζεται με τις γνωσιακές λειτουργίες.
Οι ερευνητές καταλήγουν στο κείμενό τους με τη δήλωση:«Η ανακάλυψη της επίδρασης του περιβάλλοντος στη γνωσιακή λειτουργία μπορεί να οδηγήσει όχι μόνο σε καλύτερη κατανόηση των διαταραχών της αλλά και στην ανάπτυξη παρεμβάσεων που θα βελτιώσουν την καθημερινότητά μας και την ποιότητα της ζωής».
Επομένως, εμείς οι ήδη «ποιοτικά διαβιούντες» Ελληνες μπορεί να γίνουμε μελλοντικά... εύφλεκτοι, αλλά θα γνωρίζουμε επιτέλους γιατί ο εκπολιτισμός της Ευρώπης ξεκίνησε από τη χώρα μας: Λόγω ηλιοφάνειας, ντε!
Βαρβάρα Τερζάκη
Άρθρο Τάσου Καφαντάρη - εφ. Το Βήμα, 23-08-2009
Και όμως τα ζώα έχουν ηθικό κώδικα
Μια νεαρή ελεφαντίνα με τραυματισμένο πόδι πέφτει: την έχει σπρώξει με δύναμη ένας αρσενικός. Μια μεγαλύτερη σε ηλικία ελεφαντίνα που παρακολουθεί τη σκηνή κυνηγά και απομακρύνει το αρσενικό. Επιστρέφει κατόπιν στην πεσμένη ελεφαντίνα και χαϊδεύει το χτυπημένο της πόδι με την προβοσκίδα της. Ενα ποντίκι αρνείται να πατήσει το έμβολο μέσω του οποίου τού χορηγείται τροφή όταν βλέπει ότι ένα άλλο παθαίνει ηλεκτροσόκ. Μια ομάδα χιμπαντζήδων τιμωρεί όποιον καθυστερήσει να εμφανιστεί την ώρα του φαγητού, γιατί κανείς δεν επιτρέπεται να φάει αν δεν είναι όλοι παρόντες.
Πολυετείς μελέτες σε ομάδες άγριων ζώων αποδεικνύουν και επιστημονικά ότι τελικώς τα ζώα γνωρίζουν πολύ καλά τι είναι σωστό ή λάθος, δίκαιο ή άδικο. Πρόσφατα ευρήματα μάλιστα αποκαλύπτουν ότι από μικροσκοπικά τρωκτικά ως και μεγαθήρια της ζούγκλας και γιγαντιαία θηλαστικά των ωκεανών, όλα φέρουν μια «πυξίδα» ηθικής που τα καθοδηγεί στις μεταξύ τους σχέσεις.
Και αυτό γιατί, σύμφωνα με τα στοιχεία, πίσω από τη διαρκή και αδυσώπητη μάχη επιβίωσης στην άγρια φύση και από το πανίσχυρο ζωώδες ένστικτο κρύβεται μια τρυφερή πλευρά συντροφικότητας και αλτρουισμού που εντυπωσιάζει. Τα στοιχεία αυτά συγκέντρωσε στο βιβλίο του «Αγρια Δικαιοσύνη» («Wild Justice») ο επίτιμος καθηγητής Οικολογίας και Εξελικτικής Βιολογίας του Πανεπιστημίου του ΚολοράντοΜαρκ Μπέκοφ . Είπε στο «Βήμα» ο καθηγητής: «Παρατηρώντας τα ζώα- τα οποία συνήθως ανταγωνίζονται το ένα το άλλο και δεν συνεργάζονται μεταξύ τους- βρήκα ιδιαίτερα ενδιαφέρουσα τη διαδικασία του παιχνιδιού.Ενα μεγάλο μέρος της διαμάχης των ειδικών αφορά τη συγκεκριμένη διαδικασία:το αν δηλαδή τα ζώα παίζουν δίκαια ή όχι. Ακόμη, ιδιαίτερα δελεαστικό βρήκα και το γεγονός ότι τα ζώα διαπραγματεύονται τις κοινωνικές σχέσεις τους.Κατά την έρευνά μου διεπίστωσα ότι υπάρχουν τόσα εξαιρετικά παραδείγματα συνεργασίας, αλτρουισμού και δικαιοσύνης στα ζώα ώστε ένιωσα την ανάγκη να τα συγκεντρώσω όλα μαζί σε ένα βιβλίο».
Τι είναι όμως τελικά αυτό που ονομάζουμε «ηθική των ζώων»; Και τι είναι αυτό που την κάνει να ξεχωρίζει από την ανθρώπινη ηθική;
«Καλή ερώτηση!»σχολιάζει ο καθηγητής . «Πιστεύω ότι πιο λογικό θα ήταν να πούμε ότι τα ανθρώπινα ηθικά συστήματα είναι πιο περίπλοκα από τα ηθικά συστήματα που συναντάμε στα ζώα.Και είναι πολλοί αυτοί που υποστηρίζουν ότι πίσω από την ηθική των ζώων κρύβεται το ένστικτό τους. Εγώ και συμφωνώ και διαφωνώ με τη συγκεκριμένη θέση: πιστεύω ότι αρκετές από τις συμπεριφορές των ζώων είναι ενστικτώδεις, όμως ένα από τα κύρια μηνύματα του βιβλίου είναι ότι τα κοινωνικά ζώα,όπως π.χ.τα κογιότ και οι λύκοι, είναι σε θέση να αξιολογούν την κάθε κοινωνική κατάσταση στην οποία βρίσκονται.Ετσι αποφασίζουν ποια συμπεριφορά θα παρουσιάσουν κάθε φορά. Οπως ακριβώς και στους ανθρώπους, πολλά απ΄ όσα κάνουμε είναι, όπως λέμε, “εγγεγραμμένα στον σκληρό μας δίσκο”, είναι δηλαδή ενστικτώδη. Ωστόσο αυτό δεν σημαίνει ότι δεν μπορούμε να προβούμε σε μικρές αλλαγές στη συμπεριφορά μας ανάλογα με την περίσταση που καλούμαστε να αντιμετωπίσουμε».
Ιδού λοιπόν μερικά από τα χαρακτηριστικά και άκρως εντυπωσιακά παραδείγματα του βιβλίου, τα οποία αποτελούν προϊόν πολυετών ερευνών και εξηγούν παραστατικά τι ακριβώς συμβαίνει στο ζωικό βασίλειο. Κογιότ
Πρόκειται για μια μελέτη που πραγματοποίησε ο ίδιος ο καθηγητής Μπέκοφ και επικεντρώνεται στη διαδικασία αλλά και στους κανόνες παιχνιδιού που τείνουν να ακολουθούν τα κογιότ. Ενα από τα πιο σοβαρά «παραπτώματα» στα οποία συνήθως υποπίπτουν τα νεαρότερα μέλη της αγέλης, εξηγεί ο ερευνητής, είναι οι δυνατές δαγκωνιές. Οταν συμβεί αυτό, αρχικώς τα νεαρά κογιότ μπαίνουν σε «καραντίνα» από τα υπόλοιπα μέλη και αν στην πορεία δεν συμμορφωθούν αποβάλλονται από την ομάδα.
«Οταν παίζουν,τα κογιότπρέπει να παίζουν δίκαια γιατί αλλιώς αποβάλλονται από την αγέλη»σημειώνει ο ερευνητής. «Και αν συμβεί κάτι τέτοιο,τότε τα ζώα αντιμετωπίζουν αυξημένες πιθανότητες θνησιμότητας, κυρίως σε νεαρή ηλικία,καθώς ο κίνδυνος στη φύση είναι πολύ μεγαλύτερος όταν κυκλοφορούν μόνα τους και όχι σε αγέλες.Ο τρόπος παιχνιδιού των κογιότ λοιπόνσυνδέεται άμεσα με την επιβίωσή τους.Είναι σαν το δίκαιο παιχνίδι να τους εξασφαλίζει μακροζωία.Στη Βιολογία λέμε ότι για όλα υπάρχει ένα κόστος:το κόστος για τα κογιότ που συμπεριφέρονται άδικα απέναντι στα υπόλοιπα ζώα της αγέλης είναι η αποβολή τους από αυτήν και η απαγόρευση να αναπαραχθούν μέσα σε αυτήν».
Ποντίκια
Το 2006 η έρευνα της δροςΝτέιλ Λάνγκφορνταπό το Πανεπιστήμιο Μακ Γκιλ στον Κανα δά απέδειξε ότι τα ποντίκια εμφανίζουν μεταξύ τους συναισθηματική ταύτιση. Το, κατά τα άλλα, σκληρό πείραμα πραγματοποιήθηκε σε δύο ομάδες τρωκτικών: όταν τα μέλη της πρώτης κατανάλωναν την τροφή που τους προσέφεραν οι ερευνητές, τότε αυτομάτως τα μέλη της δεύτερης δέχονταν ηλεκτροσόκ.
Υστερα από λίγο τα ποντίκια της πρώτης ομάδας, βλέποντας ότι πατώντας το ειδικό έμβολο τροφής προκαλούσαν πόνο στα υπόλοιπα, σταμάτησαν να τρώνε. Και παρά το γεγονός ότι οι ερευνητές συνέχισαν να τους χορηγούν τροφή, εκείνα αρνούνταν να την πλησιάσουν.
«Τα ποντίκια δεν έπαιρναν φαγητό αν καταλάβαιναν ότι ένα άλλο ποντίκι βίωνε πόνο. Αυτό λοιπόν αποτελεί ένα άριστο παράδειγμα συναισθηματικής ταύτισης των ζώων» σχολιάζει ο κ. Μπέκοφ.
Ελέφαντες
«Οταν βρισκόμουν στην Κένυασυνάντησα μια ελεφαντίνα, την Μπάμπιλ, που ήταν τραυματισμένη στο αριστερό της πόδι και για τον λόγο αυτόν δεν μπορούσε να περπατήσει γρήγορα, ούτε να υπερασπιστεί τον εαυτό της ή άλλους ελέφαντες της αγέλης»εξιστορεί ο ερευνητής.
«Παρατήρησα λοιπόνότι κάποιοι ελέφαντες επιβράδυναν το βήμα τους προκειμένου η Μπάμπιλ να μπορεί να τους ακολουθεί,τη φρόντιζαν ή ακόμη και την τάιζαν. Παρά το γεγονός ότι εκείνη δεν μπορούσε να κάνει τίποτε σε ανταπόδοση.Να που και τα ζώα βοηθούν τους φίλους τους!».
Μια δεύτερη μελέτη τουΙαν Ντάγκλας Χάμιλτοναπό το Τμήμα Ζωολογίας του Πανεπιστημίου της Οξφόρδης έδειξε παρόμοια αποτελέσματα. Αυτή τη φορά τα δείγματα συμπόνιας αφορούσαν την περίπτωση της γέρικης ελεφαντίνας Ελινορ, η οποία αρρώστησε, αποσπώντας το ενδιαφέρον ενός άλλου νεότερου θηλυκού της αγέλης που σιγά σιγά τη βοήθησε να ξανασταθεί στα πόδια της. Ισως η πιο συγκινητική αντίδραση της νεαρής ελεφαντίνας όμως, σύμφωνα με τους ειδικούς, ήταν όταν παρέμεινε στο πλάι της Ελινορ κατά τον θάνατό της.
Σε παλαιότερη έρευνα που πραγματοποιήθηκε το 2003 σε μια αγέλη 11 ελεφάντων στη Νότιο Αφρική, οι επιστήμονες κατέγραψαν τον πρωτοφανή αλτρουισμό των παχύδερμων όταν έσωσαν μια αντιλόπη που είχε παγιδευτεί σε περιφραγμένες εγκαταστάσεις στην περιοχή Κουαζούλου-Νατάλ.
Πίθηκοι
Ενα από τα εργαστηριακά πειράματα σε πιθήκους που ξεχώρισε ο δρ Μπέκοφ ήταν εκείνο του δρος Χαλ Μάρκοβιτς, επίτιμου καθηγητή Βιολογίας του Πανεπιστημίου του Σαν Φρανσίσκο, το οποίο μάλιστα πραγματοποιήθηκε σε Κερκοπιθήκους διάνα.
«Οι πίθηκοι ήταν εκπαιδευμένοι να βάζουν ένα νόμισμα στη σχισμή ενός μηχανήματος για να παίρνουν φαγητό. Υπήρχε μια θηλυκιά όμως που δεν ήξερε να εφαρμόζει τη διαδικασία.Ανέλαβε να το κάνει για λογαριασμό της ένας αρσενικός. Το αξιοπρόσεκτο ήταν ότι δεν της έκλεβε το φαγητό, ούτε προσπαθούσε να αναπαραχθεί μαζί της,απλώς τη βοηθούσε να πάρει την τροφή της. Ορίστε λοιπόν άλλο ένα παράδειγμα ενός ζώου που κάνει κάτι για ένα άλλο ζώο χωρίς να περιμένει αντάλλαγμα»λέει ο δρ Μπέκοφ.
Νυχτερίδες
Στην περίπτωση των νυχτερίδων βαμπίρ παρατηρήθηκε έντονα το φαινόμενο της αμοιβαιότητας εντός του σμήνους. Συγκεκριμένα, ο δρΤόμας Κουντζκαι οι συνεργάτες του από το Πανεπιστήμιο της Βοστώνης μελέτησαν τους μικρούς «βρικόλακες» και διεπίστωσαν ότι κατά την αναζήτηση της τροφής κάποιες νυχτερίδες δεν έβρισκαν τροφή με αποτέλεσμα να μην καταφέρνουν να πιουν αίμα.
Είδαν λοιπόν ότι κάποιες από τις υπόλοιπες νυχτερίδες βαμπίρ του σμήνους προθυμοποιούνταν να μοιραστούν την τροφή τους με τα πεινασμένα μέλη, και μάλιστα αυτό συνέβαινε κυρίως με νυχτερίδες που είχαν επίσης προβεί σε παρόμοια πράξη παλαιότερα. Ετειναν δηλαδή να βοηθούν νυχτερίδες που είχαν κάποτε δείξει γενναιοδωρία ακόμη και αν αυτό είχε συμβεί αρκετό καιρό πριν.
Αλλες μελέτες βιολόγων σε νυχτερίδες φρούτων του είδους Ροντρίγκες έδειξαν ότι τα μικροσκοπικά ιπτάμενα θηλαστικά έκαναν μεταξύ τους πρωτοφανή «μαθήματα» ζωής. Χαρακτηριστικό είναι το παράδειγμα μιας θηλυκής νυχτερίδας που προσπαθούσε να δείξει σε μιαν άλλη έγκυο νυχτερίδα τη σωστή στάση του τοκετού.
«Υπάρχουν ακόμη παραδείγματα με έναν τυφλό σκύλο που είχε οδηγό του μια γατούλα.Το συμπέρασμα είναι ότι μέχρι στιγμής γνωρίζουμε πολύ λίγα, καθώς η μελέτη της ηθικής συμπεριφοράς των ζώων βρίσκεται ακόμη σε πρώιμο στάδιο» επισημαίνει ο δρ Μπέκοφ.«Είναι πολύ σημαντικό να πούμε ότι η ηθική των ζώων αναπτύχθηκε όπως ακριβώς και εκείνη των ανθρώπων:μέσω κοινωνικών αλληλεπιδράσεων. Οπως π.χ. τα παιδιά μαθαίνουν να παίζουν στις παιδικές χαρές ή να μοιράζονται φαγητό».
Στην περίπτωση που νέα μέλη προσεγγίσουν μια αγέλη επιθυμώντας να ενταχθούν σε αυτή, τότε οφεί λουν να συμμορφωθούν και να υιοθετήσουν τους κανόνες που ισχύουν μέσα στη συγκεκριμένη ομάδα ζώων. Αυτό πολλές φορές σημαίνει ότι θα πρέπει να αλλάξουν δικές τους συνήθειες, προσαρμόζοντάς τες στα νέα δεδομένα.
«Στην περίπτωση μιας αγέλης λύκων ή ελεφάντων,όταν ένα ή περισσότερα νέα μέλη εντάσσονται σε αυτήν οφείλουν να μάθουν να συναναστρέφονται με τα παλαιότερα μέλη, να σέβονται όσα ανήκουν σε υψηλότερη ιεραρχική κλίμακα και να υιοθετούν κανόνες και κώδικες.Και όπως περιγράφουμε στο βιβλίο, το πραγματικά αξιοσημείωτο είναι ότι οι κανόνες που τίθενται και λειτουργούν σε μια ομάδα ζώωνμπορεί να μη λειτουργούν καθόλου σε μιαν άλληόπως δηλαδή συμβαίνει και με τα κοινωνικά σύνολα των ανθρώπων».
Κατά τη διάρκεια του παιχνιδιού μάλιστα το σκηνικό αλλάζει. Εκεί κάποιες κινήσεις πρέπει να γίνονται με μεγαλύτερη προσοχή, καθώς μπορούν εύκολα να παρερμηνευθούν ως επίθεση. Το «σκληρό» παιχνίδι επιτρέπεται μόνο μεταξύ ζώων που έχουν ήδη εδραιώσει μια σχέση μεταξύ τους. «Ετσι το ζώο γνωρίζει ότι ο συμπαίκτης του δεν προσπαθεί να του επιβληθεί.Για παράδειγμα,αν επιλέξει να παίξει με ένα αδύναμο, μικρόσωμο θηλυκό, χαμηλότερης ιεραρχικής κλίμακας, τότε θα πρέπει να υιοθετήσει μια πολύ προσεκτική συμπεριφορά,καθώς δεν θέλει να του περάσει το μήνυμα ότι θέλει να του επιβληθεί ή να το... φάει! Οπως εξηγούμε και στο βιβλίο,η ηθική συμπεριφορά των ζώων τελικά συνδέεται άμεσα με το ευρύτερο περιβάλλον και τα υποκείμενα που το απαρτίζουν» αναφέρει ο ειδικός. Και προσθέτει:
«Το σίγουρο είναι ότι μεταξύ των ζώων υπάρχει σεβασμός ο οποίος απορρέει από τα όρια που θέτουν τα ίδια.Οταν,για παράδειγμα,ένα ζώο εν ώρα παιχνιδιού νιώσει ότι θίγεται απομακρύνεται απότομα σαν να ρωτάει το άλλο “γιατί το έκανες αυτό τώρα;”.Τότε το άλλο θα πρέπει να απολογηθεί και το παιχνίδι θα συνεχιστεί μόνον εφόσον το θιγόμενο το συγχωρήσει». «Στην παρούσα φάση, μεταξύ άλλων, διδάσκω και ένα μάθημα στις φυλακές»εξηγεί ο δρ Μπέκοφ. «Ενα από τα μηνύματα που θέλω να περάσω στους τροφίμους λοιπόνείναι το πώς μπορούμε να μάθουμε από τη συνεργασία, τη συναισθηματική ταύτιση και το πνεύμα της μοιρασιάς που συναντάμε στα ζώα. Ενα από τα πράγματα που τους λέω λοιπόν- σημειωτέον, κάποιοι από αυτούς έχουν σκοτώσει συνανθρώπους τους- όταν χαρακτηρίζουν τη συμπεριφορά κάποιου “ζωώδη” είναι ότι χρησιμοποιώντας το συγκεκριμένο επίθετο στην ουσία κολακεύουν τον φίλο τους».
Μετά την επιτυχή κυκλοφορία του τελευταίου του βιβλίου σε συνεργασία με τη δραΤζέσικα Πιρς από το Τμήμα Βιοηθικής επίσης του Πανεπιστημίου του Κολοράντο, τώρα ο δρ Μπέκοφ δηλώνει ήδη έτοιμος για το επόμενο εκδοτικό του εγχείρημα. Ο λόγος για το νέο του βιβλίο με τίτλο «Το Μανιφέστο των Ζώων» («Τhe Αnimal Μanifesto»), το οποίο αναμένεται να κυκλοφορήσει τον Μάρτιο του 2010.
«Το βιβλίο παρουσιάζει δέκα λόγους για τους οποίους αξίζει να προσπαθήσουμε να αναπτύξουμε το αποτύπωμα της σπλαχνικότητας απέναντι σε ό,τι μας περιβάλλει,την ώρα που μιλάμε συνεχώς για το αποτύπωμα του διοξειδίου του άνθρακα στον πλανήτη.Μόλις το τελείωσα και είμαι πολύ ενθουσιασμένος με αυτό, γιατί εξηγεί ότι οι άνθρωποι κρύβουν μέσα τους πολύ μεγαλύτερη αγάπη και αλτρουισμό απ΄ ό,τι διαβάζουμε ή ακούμε γύρω μας»λέει ο ερευνητής.
Το σίγουρο είναι πάντως ότι, όπως όλα δείχνουν, τα ζώα έχουν να μας διδάξουν πολύτιμες αξίες. Αξίες συνεργασίας, συμπόνιας και πρωτοφανούς τρυφερότητας που πολλές φορές εμείς οι άνθρωποι μέσα στους ταχύτατους ρυθμούς της καθημερινότητας είτε άθελά μας ξεχνάμε είτε ηθελημένα επιλέγουμε να αγνοήσουμε.
«Μεταξύ των ζώων υπάρχει πολλή συνεργασία,αγάπη,συναισθηματική ταύτιση, εμπιστοσύνη και δικαιοσύνη.Δεν πρόκειται για παγερές, επιθετικές “μηχανές”. Τα ζώα είναι έξυπνα, συναισθηματικά,γνωρίζουν τι είναι σωστό και τι λάθος και σκέφτονται τι κάνουν, καθώς αξιολογούν την κάθε κατάσταση στην οποία βρίσκονται.Τα όρια παρ΄ όλα αυτά είναι αναγκαία, γιατί στις αγέλες η πολυτέλεια του λάθους δεν χωράει. Η ζωή στην άγρια φύση μπορεί να είναι πολύ σκληρή και επικίνδυνη,για τον λόγο αυτόν υπάρχουν κανόνες που πρέπει να τηρούνται ώστε να αποφεύγονται τα προβλήματα. Παρά το γεγονός λοιπόν ότι η μελέτη της ηθικής συμπεριφοράς των ζώων βρίσκεται ακόμη σε πρώιμο στάδιο, κάθε εβδομάδα λαμβάνουμε ακόμη περισσότερα στοιχεία που επιβεβαιώνουν ότι τα ζώα διαθέτουν ηθικό κώδικα!».
Βαρβάρα Τερζάκη
Άρθρο Ειρήνης Βένιου - εφ. Το Βήμα, 23-08-2009
Πολυετείς μελέτες σε ομάδες άγριων ζώων αποδεικνύουν και επιστημονικά ότι τελικώς τα ζώα γνωρίζουν πολύ καλά τι είναι σωστό ή λάθος, δίκαιο ή άδικο. Πρόσφατα ευρήματα μάλιστα αποκαλύπτουν ότι από μικροσκοπικά τρωκτικά ως και μεγαθήρια της ζούγκλας και γιγαντιαία θηλαστικά των ωκεανών, όλα φέρουν μια «πυξίδα» ηθικής που τα καθοδηγεί στις μεταξύ τους σχέσεις.
Και αυτό γιατί, σύμφωνα με τα στοιχεία, πίσω από τη διαρκή και αδυσώπητη μάχη επιβίωσης στην άγρια φύση και από το πανίσχυρο ζωώδες ένστικτο κρύβεται μια τρυφερή πλευρά συντροφικότητας και αλτρουισμού που εντυπωσιάζει. Τα στοιχεία αυτά συγκέντρωσε στο βιβλίο του «Αγρια Δικαιοσύνη» («Wild Justice») ο επίτιμος καθηγητής Οικολογίας και Εξελικτικής Βιολογίας του Πανεπιστημίου του ΚολοράντοΜαρκ Μπέκοφ . Είπε στο «Βήμα» ο καθηγητής: «Παρατηρώντας τα ζώα- τα οποία συνήθως ανταγωνίζονται το ένα το άλλο και δεν συνεργάζονται μεταξύ τους- βρήκα ιδιαίτερα ενδιαφέρουσα τη διαδικασία του παιχνιδιού.Ενα μεγάλο μέρος της διαμάχης των ειδικών αφορά τη συγκεκριμένη διαδικασία:το αν δηλαδή τα ζώα παίζουν δίκαια ή όχι. Ακόμη, ιδιαίτερα δελεαστικό βρήκα και το γεγονός ότι τα ζώα διαπραγματεύονται τις κοινωνικές σχέσεις τους.Κατά την έρευνά μου διεπίστωσα ότι υπάρχουν τόσα εξαιρετικά παραδείγματα συνεργασίας, αλτρουισμού και δικαιοσύνης στα ζώα ώστε ένιωσα την ανάγκη να τα συγκεντρώσω όλα μαζί σε ένα βιβλίο».
Τι είναι όμως τελικά αυτό που ονομάζουμε «ηθική των ζώων»; Και τι είναι αυτό που την κάνει να ξεχωρίζει από την ανθρώπινη ηθική;
«Καλή ερώτηση!»σχολιάζει ο καθηγητής . «Πιστεύω ότι πιο λογικό θα ήταν να πούμε ότι τα ανθρώπινα ηθικά συστήματα είναι πιο περίπλοκα από τα ηθικά συστήματα που συναντάμε στα ζώα.Και είναι πολλοί αυτοί που υποστηρίζουν ότι πίσω από την ηθική των ζώων κρύβεται το ένστικτό τους. Εγώ και συμφωνώ και διαφωνώ με τη συγκεκριμένη θέση: πιστεύω ότι αρκετές από τις συμπεριφορές των ζώων είναι ενστικτώδεις, όμως ένα από τα κύρια μηνύματα του βιβλίου είναι ότι τα κοινωνικά ζώα,όπως π.χ.τα κογιότ και οι λύκοι, είναι σε θέση να αξιολογούν την κάθε κοινωνική κατάσταση στην οποία βρίσκονται.Ετσι αποφασίζουν ποια συμπεριφορά θα παρουσιάσουν κάθε φορά. Οπως ακριβώς και στους ανθρώπους, πολλά απ΄ όσα κάνουμε είναι, όπως λέμε, “εγγεγραμμένα στον σκληρό μας δίσκο”, είναι δηλαδή ενστικτώδη. Ωστόσο αυτό δεν σημαίνει ότι δεν μπορούμε να προβούμε σε μικρές αλλαγές στη συμπεριφορά μας ανάλογα με την περίσταση που καλούμαστε να αντιμετωπίσουμε».
Ιδού λοιπόν μερικά από τα χαρακτηριστικά και άκρως εντυπωσιακά παραδείγματα του βιβλίου, τα οποία αποτελούν προϊόν πολυετών ερευνών και εξηγούν παραστατικά τι ακριβώς συμβαίνει στο ζωικό βασίλειο. Κογιότ
Πρόκειται για μια μελέτη που πραγματοποίησε ο ίδιος ο καθηγητής Μπέκοφ και επικεντρώνεται στη διαδικασία αλλά και στους κανόνες παιχνιδιού που τείνουν να ακολουθούν τα κογιότ. Ενα από τα πιο σοβαρά «παραπτώματα» στα οποία συνήθως υποπίπτουν τα νεαρότερα μέλη της αγέλης, εξηγεί ο ερευνητής, είναι οι δυνατές δαγκωνιές. Οταν συμβεί αυτό, αρχικώς τα νεαρά κογιότ μπαίνουν σε «καραντίνα» από τα υπόλοιπα μέλη και αν στην πορεία δεν συμμορφωθούν αποβάλλονται από την ομάδα.
«Οταν παίζουν,τα κογιότπρέπει να παίζουν δίκαια γιατί αλλιώς αποβάλλονται από την αγέλη»σημειώνει ο ερευνητής. «Και αν συμβεί κάτι τέτοιο,τότε τα ζώα αντιμετωπίζουν αυξημένες πιθανότητες θνησιμότητας, κυρίως σε νεαρή ηλικία,καθώς ο κίνδυνος στη φύση είναι πολύ μεγαλύτερος όταν κυκλοφορούν μόνα τους και όχι σε αγέλες.Ο τρόπος παιχνιδιού των κογιότ λοιπόνσυνδέεται άμεσα με την επιβίωσή τους.Είναι σαν το δίκαιο παιχνίδι να τους εξασφαλίζει μακροζωία.Στη Βιολογία λέμε ότι για όλα υπάρχει ένα κόστος:το κόστος για τα κογιότ που συμπεριφέρονται άδικα απέναντι στα υπόλοιπα ζώα της αγέλης είναι η αποβολή τους από αυτήν και η απαγόρευση να αναπαραχθούν μέσα σε αυτήν».
Ποντίκια
Το 2006 η έρευνα της δροςΝτέιλ Λάνγκφορνταπό το Πανεπιστήμιο Μακ Γκιλ στον Κανα δά απέδειξε ότι τα ποντίκια εμφανίζουν μεταξύ τους συναισθηματική ταύτιση. Το, κατά τα άλλα, σκληρό πείραμα πραγματοποιήθηκε σε δύο ομάδες τρωκτικών: όταν τα μέλη της πρώτης κατανάλωναν την τροφή που τους προσέφεραν οι ερευνητές, τότε αυτομάτως τα μέλη της δεύτερης δέχονταν ηλεκτροσόκ.
Υστερα από λίγο τα ποντίκια της πρώτης ομάδας, βλέποντας ότι πατώντας το ειδικό έμβολο τροφής προκαλούσαν πόνο στα υπόλοιπα, σταμάτησαν να τρώνε. Και παρά το γεγονός ότι οι ερευνητές συνέχισαν να τους χορηγούν τροφή, εκείνα αρνούνταν να την πλησιάσουν.
«Τα ποντίκια δεν έπαιρναν φαγητό αν καταλάβαιναν ότι ένα άλλο ποντίκι βίωνε πόνο. Αυτό λοιπόν αποτελεί ένα άριστο παράδειγμα συναισθηματικής ταύτισης των ζώων» σχολιάζει ο κ. Μπέκοφ.
Ελέφαντες
«Οταν βρισκόμουν στην Κένυασυνάντησα μια ελεφαντίνα, την Μπάμπιλ, που ήταν τραυματισμένη στο αριστερό της πόδι και για τον λόγο αυτόν δεν μπορούσε να περπατήσει γρήγορα, ούτε να υπερασπιστεί τον εαυτό της ή άλλους ελέφαντες της αγέλης»εξιστορεί ο ερευνητής.
«Παρατήρησα λοιπόνότι κάποιοι ελέφαντες επιβράδυναν το βήμα τους προκειμένου η Μπάμπιλ να μπορεί να τους ακολουθεί,τη φρόντιζαν ή ακόμη και την τάιζαν. Παρά το γεγονός ότι εκείνη δεν μπορούσε να κάνει τίποτε σε ανταπόδοση.Να που και τα ζώα βοηθούν τους φίλους τους!».
Μια δεύτερη μελέτη τουΙαν Ντάγκλας Χάμιλτοναπό το Τμήμα Ζωολογίας του Πανεπιστημίου της Οξφόρδης έδειξε παρόμοια αποτελέσματα. Αυτή τη φορά τα δείγματα συμπόνιας αφορούσαν την περίπτωση της γέρικης ελεφαντίνας Ελινορ, η οποία αρρώστησε, αποσπώντας το ενδιαφέρον ενός άλλου νεότερου θηλυκού της αγέλης που σιγά σιγά τη βοήθησε να ξανασταθεί στα πόδια της. Ισως η πιο συγκινητική αντίδραση της νεαρής ελεφαντίνας όμως, σύμφωνα με τους ειδικούς, ήταν όταν παρέμεινε στο πλάι της Ελινορ κατά τον θάνατό της.
Σε παλαιότερη έρευνα που πραγματοποιήθηκε το 2003 σε μια αγέλη 11 ελεφάντων στη Νότιο Αφρική, οι επιστήμονες κατέγραψαν τον πρωτοφανή αλτρουισμό των παχύδερμων όταν έσωσαν μια αντιλόπη που είχε παγιδευτεί σε περιφραγμένες εγκαταστάσεις στην περιοχή Κουαζούλου-Νατάλ.
Πίθηκοι
Ενα από τα εργαστηριακά πειράματα σε πιθήκους που ξεχώρισε ο δρ Μπέκοφ ήταν εκείνο του δρος Χαλ Μάρκοβιτς, επίτιμου καθηγητή Βιολογίας του Πανεπιστημίου του Σαν Φρανσίσκο, το οποίο μάλιστα πραγματοποιήθηκε σε Κερκοπιθήκους διάνα.
«Οι πίθηκοι ήταν εκπαιδευμένοι να βάζουν ένα νόμισμα στη σχισμή ενός μηχανήματος για να παίρνουν φαγητό. Υπήρχε μια θηλυκιά όμως που δεν ήξερε να εφαρμόζει τη διαδικασία.Ανέλαβε να το κάνει για λογαριασμό της ένας αρσενικός. Το αξιοπρόσεκτο ήταν ότι δεν της έκλεβε το φαγητό, ούτε προσπαθούσε να αναπαραχθεί μαζί της,απλώς τη βοηθούσε να πάρει την τροφή της. Ορίστε λοιπόν άλλο ένα παράδειγμα ενός ζώου που κάνει κάτι για ένα άλλο ζώο χωρίς να περιμένει αντάλλαγμα»λέει ο δρ Μπέκοφ.
Νυχτερίδες
Στην περίπτωση των νυχτερίδων βαμπίρ παρατηρήθηκε έντονα το φαινόμενο της αμοιβαιότητας εντός του σμήνους. Συγκεκριμένα, ο δρΤόμας Κουντζκαι οι συνεργάτες του από το Πανεπιστήμιο της Βοστώνης μελέτησαν τους μικρούς «βρικόλακες» και διεπίστωσαν ότι κατά την αναζήτηση της τροφής κάποιες νυχτερίδες δεν έβρισκαν τροφή με αποτέλεσμα να μην καταφέρνουν να πιουν αίμα.
Είδαν λοιπόν ότι κάποιες από τις υπόλοιπες νυχτερίδες βαμπίρ του σμήνους προθυμοποιούνταν να μοιραστούν την τροφή τους με τα πεινασμένα μέλη, και μάλιστα αυτό συνέβαινε κυρίως με νυχτερίδες που είχαν επίσης προβεί σε παρόμοια πράξη παλαιότερα. Ετειναν δηλαδή να βοηθούν νυχτερίδες που είχαν κάποτε δείξει γενναιοδωρία ακόμη και αν αυτό είχε συμβεί αρκετό καιρό πριν.
Αλλες μελέτες βιολόγων σε νυχτερίδες φρούτων του είδους Ροντρίγκες έδειξαν ότι τα μικροσκοπικά ιπτάμενα θηλαστικά έκαναν μεταξύ τους πρωτοφανή «μαθήματα» ζωής. Χαρακτηριστικό είναι το παράδειγμα μιας θηλυκής νυχτερίδας που προσπαθούσε να δείξει σε μιαν άλλη έγκυο νυχτερίδα τη σωστή στάση του τοκετού.
«Υπάρχουν ακόμη παραδείγματα με έναν τυφλό σκύλο που είχε οδηγό του μια γατούλα.Το συμπέρασμα είναι ότι μέχρι στιγμής γνωρίζουμε πολύ λίγα, καθώς η μελέτη της ηθικής συμπεριφοράς των ζώων βρίσκεται ακόμη σε πρώιμο στάδιο» επισημαίνει ο δρ Μπέκοφ.«Είναι πολύ σημαντικό να πούμε ότι η ηθική των ζώων αναπτύχθηκε όπως ακριβώς και εκείνη των ανθρώπων:μέσω κοινωνικών αλληλεπιδράσεων. Οπως π.χ. τα παιδιά μαθαίνουν να παίζουν στις παιδικές χαρές ή να μοιράζονται φαγητό».
Στην περίπτωση που νέα μέλη προσεγγίσουν μια αγέλη επιθυμώντας να ενταχθούν σε αυτή, τότε οφεί λουν να συμμορφωθούν και να υιοθετήσουν τους κανόνες που ισχύουν μέσα στη συγκεκριμένη ομάδα ζώων. Αυτό πολλές φορές σημαίνει ότι θα πρέπει να αλλάξουν δικές τους συνήθειες, προσαρμόζοντάς τες στα νέα δεδομένα.
«Στην περίπτωση μιας αγέλης λύκων ή ελεφάντων,όταν ένα ή περισσότερα νέα μέλη εντάσσονται σε αυτήν οφείλουν να μάθουν να συναναστρέφονται με τα παλαιότερα μέλη, να σέβονται όσα ανήκουν σε υψηλότερη ιεραρχική κλίμακα και να υιοθετούν κανόνες και κώδικες.Και όπως περιγράφουμε στο βιβλίο, το πραγματικά αξιοσημείωτο είναι ότι οι κανόνες που τίθενται και λειτουργούν σε μια ομάδα ζώωνμπορεί να μη λειτουργούν καθόλου σε μιαν άλληόπως δηλαδή συμβαίνει και με τα κοινωνικά σύνολα των ανθρώπων».
Κατά τη διάρκεια του παιχνιδιού μάλιστα το σκηνικό αλλάζει. Εκεί κάποιες κινήσεις πρέπει να γίνονται με μεγαλύτερη προσοχή, καθώς μπορούν εύκολα να παρερμηνευθούν ως επίθεση. Το «σκληρό» παιχνίδι επιτρέπεται μόνο μεταξύ ζώων που έχουν ήδη εδραιώσει μια σχέση μεταξύ τους. «Ετσι το ζώο γνωρίζει ότι ο συμπαίκτης του δεν προσπαθεί να του επιβληθεί.Για παράδειγμα,αν επιλέξει να παίξει με ένα αδύναμο, μικρόσωμο θηλυκό, χαμηλότερης ιεραρχικής κλίμακας, τότε θα πρέπει να υιοθετήσει μια πολύ προσεκτική συμπεριφορά,καθώς δεν θέλει να του περάσει το μήνυμα ότι θέλει να του επιβληθεί ή να το... φάει! Οπως εξηγούμε και στο βιβλίο,η ηθική συμπεριφορά των ζώων τελικά συνδέεται άμεσα με το ευρύτερο περιβάλλον και τα υποκείμενα που το απαρτίζουν» αναφέρει ο ειδικός. Και προσθέτει:
«Το σίγουρο είναι ότι μεταξύ των ζώων υπάρχει σεβασμός ο οποίος απορρέει από τα όρια που θέτουν τα ίδια.Οταν,για παράδειγμα,ένα ζώο εν ώρα παιχνιδιού νιώσει ότι θίγεται απομακρύνεται απότομα σαν να ρωτάει το άλλο “γιατί το έκανες αυτό τώρα;”.Τότε το άλλο θα πρέπει να απολογηθεί και το παιχνίδι θα συνεχιστεί μόνον εφόσον το θιγόμενο το συγχωρήσει». «Στην παρούσα φάση, μεταξύ άλλων, διδάσκω και ένα μάθημα στις φυλακές»εξηγεί ο δρ Μπέκοφ. «Ενα από τα μηνύματα που θέλω να περάσω στους τροφίμους λοιπόνείναι το πώς μπορούμε να μάθουμε από τη συνεργασία, τη συναισθηματική ταύτιση και το πνεύμα της μοιρασιάς που συναντάμε στα ζώα. Ενα από τα πράγματα που τους λέω λοιπόν- σημειωτέον, κάποιοι από αυτούς έχουν σκοτώσει συνανθρώπους τους- όταν χαρακτηρίζουν τη συμπεριφορά κάποιου “ζωώδη” είναι ότι χρησιμοποιώντας το συγκεκριμένο επίθετο στην ουσία κολακεύουν τον φίλο τους».
Μετά την επιτυχή κυκλοφορία του τελευταίου του βιβλίου σε συνεργασία με τη δραΤζέσικα Πιρς από το Τμήμα Βιοηθικής επίσης του Πανεπιστημίου του Κολοράντο, τώρα ο δρ Μπέκοφ δηλώνει ήδη έτοιμος για το επόμενο εκδοτικό του εγχείρημα. Ο λόγος για το νέο του βιβλίο με τίτλο «Το Μανιφέστο των Ζώων» («Τhe Αnimal Μanifesto»), το οποίο αναμένεται να κυκλοφορήσει τον Μάρτιο του 2010.
«Το βιβλίο παρουσιάζει δέκα λόγους για τους οποίους αξίζει να προσπαθήσουμε να αναπτύξουμε το αποτύπωμα της σπλαχνικότητας απέναντι σε ό,τι μας περιβάλλει,την ώρα που μιλάμε συνεχώς για το αποτύπωμα του διοξειδίου του άνθρακα στον πλανήτη.Μόλις το τελείωσα και είμαι πολύ ενθουσιασμένος με αυτό, γιατί εξηγεί ότι οι άνθρωποι κρύβουν μέσα τους πολύ μεγαλύτερη αγάπη και αλτρουισμό απ΄ ό,τι διαβάζουμε ή ακούμε γύρω μας»λέει ο ερευνητής.
Το σίγουρο είναι πάντως ότι, όπως όλα δείχνουν, τα ζώα έχουν να μας διδάξουν πολύτιμες αξίες. Αξίες συνεργασίας, συμπόνιας και πρωτοφανούς τρυφερότητας που πολλές φορές εμείς οι άνθρωποι μέσα στους ταχύτατους ρυθμούς της καθημερινότητας είτε άθελά μας ξεχνάμε είτε ηθελημένα επιλέγουμε να αγνοήσουμε.
«Μεταξύ των ζώων υπάρχει πολλή συνεργασία,αγάπη,συναισθηματική ταύτιση, εμπιστοσύνη και δικαιοσύνη.Δεν πρόκειται για παγερές, επιθετικές “μηχανές”. Τα ζώα είναι έξυπνα, συναισθηματικά,γνωρίζουν τι είναι σωστό και τι λάθος και σκέφτονται τι κάνουν, καθώς αξιολογούν την κάθε κατάσταση στην οποία βρίσκονται.Τα όρια παρ΄ όλα αυτά είναι αναγκαία, γιατί στις αγέλες η πολυτέλεια του λάθους δεν χωράει. Η ζωή στην άγρια φύση μπορεί να είναι πολύ σκληρή και επικίνδυνη,για τον λόγο αυτόν υπάρχουν κανόνες που πρέπει να τηρούνται ώστε να αποφεύγονται τα προβλήματα. Παρά το γεγονός λοιπόν ότι η μελέτη της ηθικής συμπεριφοράς των ζώων βρίσκεται ακόμη σε πρώιμο στάδιο, κάθε εβδομάδα λαμβάνουμε ακόμη περισσότερα στοιχεία που επιβεβαιώνουν ότι τα ζώα διαθέτουν ηθικό κώδικα!».
Βαρβάρα Τερζάκη
Άρθρο Ειρήνης Βένιου - εφ. Το Βήμα, 23-08-2009
Οι πέντε ηλικίες του εγκεφάλου
1. Κύηση: η προετοιμασία
Τη στιγμή που παίρνουμε την πρώτη μας ανάσα ο εγκέφαλός μας είναι ήδη περισσότερο από οκτώ μηνών. Αρχίζει να αναπτύσσεται μέσα σε τέσσερις εβδομάδες από τη σύλληψη, όταν μία από τις τρεις στιβάδες κυττάρων του εμβρύου πτυχώνεται για να σχηματίσει τον νευρικό σωλήνα. Μία εβδομάδα αργότερα το επάνω μέρος του σωλήνα λυγίζει, δημιουργώντας τη βασική δομή του πρόσθιου, μέσου και οπίσθιου εγκεφάλου.
Από το σημείο αυτό η ανάπτυξη και η διαφοροποίηση του εγκεφάλου ελέγχεται κυρίως από τα γονίδια. Παρ΄ όλα αυτά το κλειδί για την καλύτερη ανάπτυξη του εγκεφάλου σε αυτό το στάδιο είναι ένα όσο το δυνατόν καλύτερο οικογενειακό περιβάλλον. Στις πρώτες εβδομάδες της ανάπτυξης αυτό σημαίνει να έχετε μια μητέρα η οποία δεν έχει άγχος, τρώει καλά και μένει μακριά από τα τσιγάρα, το αλκοόλ και άλλες τοξίνες. Προς το τέλος της διαδικασίας του σχηματισμού του εγκεφάλου, όταν το έμβρυο αποκτά την ικανότητα να ακούει και να θυμάται (βλ. επίσης «Οι πέντε ηλικίες του εγκεφάλου: 2. Παιδική ηλικία»), οι ήχοι και οι αισθήσεις αρχίζουν με τη σειρά τους να διαμορφώνουν τον εγκέφαλο.
Στα πρώτα δύο τρίμηνα της εγκυμοσύνης ωστόσο η ανάπτυξη περιορίζει τη δράση της στην τοποθέτηση των βασικών δομικών στοιχείων: φροντίζει δηλαδή να σχηματίσει νευρώνες και συνδέσμους και να εξασφαλίσει ότι κάθε τμήμα του εγκεφάλου αναπτύσσεται όπως πρέπει και στις σωστές περιοχές. Αυτό απαιτεί ενέργεια και μια ποικιλία θρεπτικών συστατικών στις κατάλληλες χρονικές στιγμές. Στην πραγματικότητα, αν σκεφθείτε το μέγεθος του έργου- 100 δισεκατομμύρια εγκεφαλικά κύτταρα και αρκετά εκατομμύρια υποστηρικτικά κύτταρα σε τέσσερις βασικούς λοβούς και δεκάδες ξεχωριστές περιοχές-, πρόκειται για ένα συγκλονιστικό κατόρθωμα της εξελικτικής μηχανικής.
Θρεπτικές ουσίες
Ενα θρεπτικό συστατικό το οποίο γνωρίζουμε ότι ο εγκέφαλος χρειάζεται από τα πρώτα στάδια είναι το φυλλικό οξύ, το οποίο είναι ζωτικής σημασίας για το κλείσιμο του νευρικού σωλήνα. Η έλλειψή του μπορεί να οδηγήσει σε ελαττώματα όπως η δισχιδής ράχη, στην οποία ένα τμήμα της σπονδυλικής στήλης αναπτύσσεται έξω από το σώμα, και η ανεγκεφαλία, στην οποία το μεγαλύτερο μέρος του εγκεφάλου δεν αναπτύσσεται και είναι θανατηφόρος. Υπάρχουν ορισμένα στοιχεία που δείχνουν ότι η έλλειψη βιταμίνης Β12 έχει παρόμοια αποτελέσματα.
Ο ρόλος άλλων θρεπτικών συστατικών έχει κατανοηθεί λιγότερο σε αυτές τις πρώτες εβδομάδες- σε έναν βαθμό επειδή οι ελλείψεις συχνά παρατηρούνται στο πλαίσιο γενικότερων συνθηκών είτε κακής διατροφής ή υποσιτισμού είτε φτώχειας, οι οποίες παρεμβάλλουν παραπλανητικούς παράγοντες ελλιπέστερης γενικής υγείας ή παιδείας σχετικής με την υγεία, και σε έναν βαθμό επειδή οι πρώιμες ελλείψεις είναι δύσκολο να συνδεθούν με προβλήματα τα οποία μπορεί να εμφανιστούν μήνες ή και χρόνια αργότερα.
Γνωρίζουμε ωστόσο από μελέτες σε ζώα ότι η κακή διατροφή και ο υποσιτισμός- και ιδιαίτερα η έλλειψη πρωτεϊνών- εμποδίζουν την ανάπτυξη των νευρώνων και των συνδέσμων και ότι ο σίδηρος και ο ψευδάργυρος χρειάζονται για τη μετακίνηση των νευρώνων από το σημείο του σχηματισμού τους στην τελική τους θέση. Μακρές αλυσίδες πολυακόρεστων λιπαρών οξέων απαιτούνται για την ανάπτυξη των συνάψεων και τη λειτουργία των μεμβρανών.
Ωστόσο, παρά το γεγονός ότι η καλή διατροφή και η λήψη προγεννητικών βιταμινών, αν χορηγηθούν από τον γιατρό, συνήθως αρκούν για να ικανοποιήσουν τις ανάγκες του πρώτου σταδίου σχηματισμού του εγκεφάλου του εμβρύου, οι ελλείψεις που προκαλούνται από κάποια ανεπάρκεια του πλακούντα μπορεί να εμποδίσουν την ανάπτυξη. Οι παράγοντες που μπορούν να επηρεάσουν τον πλακούντα περιλαμβάνουν την υψηλή αρτηριακή πίεση, το στρες και το κάπνισμα. Τα πλεονάζοντα θρεπτικά συστατικά μπορεί επίσης να έχουν δυσάρεστες συνέπειες. Ο κακός έλεγχος του διαβήτη, για παράδειγμα, μπορεί να προκαλέσει ένα ενδεχομένως τοξικό πλεόνασμα γλυκόζης στον αναπτυσσόμενο εγκέφαλο.
Ευτυχώς ο εγκέφαλος διαθέτει ένα σημαντικό δίχτυ ασφαλείας, παράγοντας διπλάσιο αριθμό νευρώνων από αυτόν που τελικά θα χρειαστεί. Παρ΄ όλα αυτά κάποιες βλάβες μπορεί να μην είναι αναστρέψιμες. Η εμβρυϊκή έλλειψη σιδήρου, για παράδειγμα, επηρεάζει τη λειτουργία του εγκεφάλου ως και την ηλικία των τριών ετών, ακόμη και αν στο παιδί χορηγηθούν συμπληρώματα από τη γέννησή του.
Οσον αφορά τις τοξικές ουσίες, το ευχάριστο είναι ότι τα έμβρυα είναι καλά προστατευμένα από τον έξω κόσμο, ακόμη και από την ίδια τη μητέρα τους. Ο πλακούντας αποτελεί ένα εξαιρετικά επιλεκτικό φράγμα, διάσπαρτο με αντλίες πρωτεϊνών, το οποίο εμποδίζει τις ανεπιθύμητες ουσίες που κυκλοφορούν στο αίμα της μητέρας να φθάσουν στο έμβρυο. Τοξικές συνέπειες
Το φράγμα ωστόσο δεν είναι τέλειο και τοξικά συστατικά όπως ο υδράργυρος, η νικοτίνη και το αλκοόλ μπορούν να το διαπεράσουν. Τα αποτελέσματα εξαρτώνται από τις δόσεις και τη χρονική στιγμή της έκθεσης, όμως μελέτες σε ζώα έχουν δείξει ότι η νικοτίνη επηρεάζει τις λειτουργίες των νευροδιαβιβαστών, ενώ ο υδράργυρος έχει συνδεθεί με την απώλεια κυττάρων στην παρεγκεφαλίδα και τμήματα του φλοιού. Το αλκοόλ είναι γνωστό ότι σκοτώνει τους νευρώνες και αλλάζει τη δράση ορισμένων νευροδιαβιβαστών παρ΄ ότι η ποσότητα που απαιτείται για να προκαλέσει τα φυσικά και γνωσιακά ελαττώματα του εμβρυϊκού αλκοολικού συνδρόμου ή περισσότερο δυσδιάκριτων μορφών βλάβης αγνοείται.
Ορισμένες τοξικές ουσίες δεν χρειάζεται να περάσουν μέσα από τον πλακούντα για να προκαλέσουν συνέπειες. Για παράδειγμα, ο καπνός του τσιγάρου περιορίζει τη ροή του αίματος προς το έμβρυο, στερώντας του οξυγόνο και θρεπτικά συστατικά. Το πώς ακριβώς αυτό επηρεάζει τον εγκέφαλο στο ανθρώπινο έμβρυο είναι άγνωστο, παρ΄ όλα αυτά υπάρχουν ορισμένες ενδείξεις ότι το μεσολόβιο, το οποίο συνδέει τα δύο ημισφαίρια, και ο κογχομετωπιαίος φλοιός, ο οποίος σχετίζεται με την κοινωνική συμπεριφορά, μπορεί να είναι μικρότερα σε εφήβους που εκτέθηκαν στον καπνό του τσιγάρου μέσα στη μήτρα. Ο μικρότερος κογχομετωπιαίος φλοιός έχει συσχετιστεί με λιγότερο «στοργική» συμπεριφορά στους εφήβους, κάτι το οποίο υποδηλώνει ότι το κάπνισμα ενδέχεται να προκαλεί συμπεριφορικά προβλήματα στους απογόνους. Παρ΄ όλα αυτά μια πρόσφατη μελέτη δεν διαπίστωσε διαφορές στη γενική γνωσιακή ικανότητα μεταξύ εκτεθειμένων και μη εκτεθειμένων στον καπνό εφήβων.
Το στρες μπορεί επίσης να είναι τοξικό. Στα ζώα η έκθεση στις ορμόνες του στρες της μητέρας μπορεί να οδηγήσει σε αγχώδη συμπεριφορά και υπερκινητικότητα των παιδιών. Μια πρόσφατη διαχρονική μελέτη περισσότερων από 7.000 μητέρων και μωρών στο Ιmperial College του Λονδίνου κατέληξε στο συμπέρασμα ότι το μητρικό στρες μπορεί να ευθύνεται για ως και το 15% των διαγνώσεων της διαταραχής ελλειμματικής προσοχής και υπερκινητικότητας.
Αν διαβάζετε αυτό το άρθρο ωστόσο, το πιθανότερο είναι ότι τα πήγατε μάλλον καλά στους πρώτους εννέα μήνες της ζωής σας ή ότι τα όποια προβλήματα μπορεί να δημιουργήθηκαν εξομαλύνθηκαν από τη σωστή φροντίδα των γονιών ή την εκπαίδευσή σας. Στην επόμενη ηλικία ο νεαρός εγκέφαλος αρχίζει να μαθαίνει και να θυμάται, και αυτό σημαίνει ότι αποκτούμε την πρώτη μας ευκαιρία να χρησιμοποιήσουμε πραγματικά αυτό το εκπληκτικό όργανο.
2. Παιδική ηλικία: η απορρόφηση
Στην παιδική ηλικία ο εγκέφαλος είναι περισσότερο ενεργητικός και ευέλικτος από οποιοδήποτε άλλο στάδιο της ζωής. Καθώς εξερευνούμε τον κόσμο γύρω μας αυτός εξακολουθεί να αναπτύσσεται, σχηματίζοντας και αποσυνδέοντας συνδέσεις με αστραπιαία ταχύτητα. Μπορεί να σας προκαλεί έκπληξη, όμως οι ικανότητες της μάθησης, της μνήμης και της ομιλίας ξεκινούν προτού καν γεννηθούμε.
Στην περίοδο πριν από τη γέννηση σχηματίζονται ως και 250.000 νέα κύτταρα το λεπτό, δημιουργώντας 1,8 εκατομμύρια νέους συνδέσεις το δευτερόλεπτο, παρά το γεγονός ότι τα μισά περίπου από αυτά αργότερα θα εξασθενήσουν και θα νεκρωθούν, αφήνοντας πίσω μόνο αυτά που έχουν ενισχυθεί από τη χρήση. Από τη στιγμή της γέννησής του και για μία δεκαετία το παιδί αναπτύσσεται ταχέως και η κάθε εμπειρία συνεισφέρει στην προσωπικότητα και στις ικανότητες που θα έχει στο μέλλον. Τι μπορεί λοιπόν να κάνει ένας γονιός για να μεγιστοποιήσει τις δυνατότητες του εγκεφάλου του παιδιού του; Οι εμπειρίες του τελευταίου σταδίου της προγεννητικής περιόδου είναι οπωσδήποτε σημαντικές και ίσως καθοριστικές για την ανάπτυξη του εγκεφάλου. Η μάθηση μπορεί να ανιχνευθεί για πρώτη φορά πειραματικά περίπου κατά την 22η ως 24η εβδομάδα της κύησης, όταν τα έμβρυα ανταποκρίνονται σε έναν θόρυβο ή ένα άγγιγμα αλλά αγνοούν το ίδιο ερέθισμα όταν συντελείται επαναλαμβανόμενα- ένα απλό είδος μνήμης, γνωστό στην ψυχολογία ως εθισμός ή συνήθεια. Περίπου από την 32η εβδομάδα τα έμβρυα επιδεικνύουν προσαρμογή- ένα πιο σύνθετο είδος μνήμης· το έμβρυο μπορεί να μάθει ένα αυθαίρετο ερέθισμα ως σήμα τού ότι κάτι θα συμβεί. Οι εμβρυϊκές αναμνήσεις συγκεκριμένων μουσικών κομματιών ή της φωνής και της μυρωδιάς της μητέρας έχει αποδειχθεί ότι σχηματίζονται μετά την 30ή εβδομάδα και διατηρούνται μετά τη γέννηση.
Η απόκτηση της ομιλίας αρχίζει και αυτή πριν από τη γέννηση. Ενα νεογέννητο θα απορροφήσει περισσότερο τις λέξεις αν ακούει τη μητρική του γλώσσα αντί για μια ξένη, αν και τα νεογέννητα ανταποκρίνονται στους ήχους οποιασδήποτε γλώσσας περίπου ως την ηλικία των τριών ετών. Παρ΄ όλα αυτά, ενώ το να μιλάτε σε ένα έμβρυο στο τρίτο τρίμηνο της κύησης μπορεί να βοηθήσει στο να αναγνωρίζει τη φωνή σας, δεν υπάρχουν ενδείξεις ότι η έκθεσή του σε πολλές γλώσσες θα επηρεάσει τα μελλοντικά γλωσσικά ταλέντα του. Ο πιο σημαντικός παράγοντας για την ανάπτυξη της ομιλίας είναι το πόσο ο γονιός μιλάει στο παιδί μετά τη γέννησή του, το πόσο σύνθετο είναι το λεξιλόγιο που χρησιμοποιεί και το πόσο καλά εστιάζει στην προσοχή του παιδιού.
Πρώιμη μάθηση
Κατά τον ίδιο τρόπο, παρ΄ ότι ορισμένες εταιρείες που πωλούν «προγεννητικές εκπαιδευτικές μεθόδους» θα ήθελαν οι γονείς να πιστεύουν πως είναι δυνατόν να εκπαιδεύσουν το παιδί τους ενώ αυτό βρίσκεται ακόμη μέσα στην κοιλιά της μητέρας του, δεν υπάρχει απόδειξη ότι τέτοιου είδους στρατηγικές προσφέρουν κάποιο πλεονέκτημα. Στην πραγματικότητα μάλλον υπάρχει σοβαρός λόγος για τον οποίο το εμβρυϊκό περιβάλλον προσφέρει περιορισμένες αισθητικές εμπειρίες. Η υπερβολική διέγερση, η οποία μπορεί να προκληθεί αν η μητέρα παίρνει ορισμένα φάρμακα, μπορεί να θανατώσει τα νέα εγκεφαλικά κύτταρα.
Η γέννηση αλλάζει ελάχιστα την εγκεφαλική λειτουργία. Παρ΄ ότι ο ευαίσθητος στην αφή σωματοαισθητικός φλοιός είναι ενεργός πριν από τη γέννηση, η εμφάνιση άλλης δραστηριότητας στον συγκεκριμένο φλοιό, ο οποίος τελικά ελέγχει την εκούσια κίνηση, τον συλλογισμό και την αντίληψη, αρχίζει δύο ή τρεις μήνες ύστερα από αυτήν. Οι πρόσθιοι λοβοί αρχίζουν να ενεργοποιούνται ανάμεσα στους έξι μήνες και το ένα έτος, πυροδοτώντας την ανάπτυξη των συναισθημάτων, των δεσμών, του σχεδιασμού, της εν ενεργεία μνήμης και της προσοχής. Μια αίσθηση του εαυτού του αρχίζει να αναπτύσσει το παιδί καθώς τα κυκλώματα του βρεγματικού και του μετωπιαίου λοβού αρχίζουν να γίνονται πιο ολοκληρωμένα, γύρω στους 18 μήνες, ενώ μια αίσθηση ότι οι άλλοι άνθρωποι έχουν το δικό τους, ξεχωριστό πνεύμα, αναπτύσσεται στην ηλικία των τριών ως τεσσάρων ετών.
Οι εμπειρίες της ζωής σε αυτά τα πρώτα χρόνια συμβάλλουν στη διαμόρφωση της συναισθηματικής υγείας μας και η έλλειψη φροντίδας, η εγκατάλειψη ή η σκληρή συμπεριφορά των γονιών μπορεί να αλλάξουν τον εγκέφαλο σε σημαντικό βαθμό. Η μητρική απόρριψη ή ένα τραύμα στα πρώτα χρόνια, για παράδειγμα, μπορεί να επηρεάσει τις συναισθηματικές αντιδράσεις του παιδιού σε δύσκολες καταστάσεις ή γεγονότα αργότερα στη ζωή του, δημιουργώντας ενδεχομένως προδιάθεση για κατάθλιψη και αγχώδεις διαταραχές.
Πώς λοιπόν μπορεί να αντλήσει κανείς το καλύτερο από αυτό το ευαίσθητο αλλά γόνιμο στάδιο στη ζωή του εγκεφάλου; Το ευχάριστο για τους γονείς είναι ότι δεν υπάρχει λόγος να αποσπάσουν το παιδί τους από τα παιχνίδια και να το στρώσουν στη δουλειά. Μελέτες έχουν δείξει ότι ένα περιβάλλον που επιδεικνύει φροντίδα για την ανατροφή του και η απασχόληση, μαζί με τον γονιό, με παιχνίδια όπως το κρυφτό, οι κύβοι και τα τουβλάκια, τα παιδικά τραγουδάκια ή η ταξινόμηση σχημάτων είναι ό,τι που χρειάζεται ένα παιδί για να αυξήσει τον δείκτη ευφυΐας του και να αποκτήσει ενδιαφέρον για τη μάθηση.
Ορισμένοι υποστηρίζουν ότι το να ακούν τα παιδιά μουσική του Μότσαρτβελτιώνει τις επιδόσεις σε εργασίες που έχουν σχέση με την αίσθηση του χώρου και τη μάθηση στους ανθρώπους, όπως και τις επιδόσεις στο τρέξιμο σε λαβύρινθο στους ποντικούς. Η «επίδραση Μότσαρτ»- η οποία έχει γεννήσει αμέτρητα προγεννητικά και παιδικά εκπαιδευτικά προγράμματα- διχάζει ωστόσο τους επιστήμονες, έχοντας τόσους υποστηρικτές όσους και πολέμιους. Το να μάθει κάποιος να παίζει μουσική στην παιδική ηλικία είναι κάτι εντελώς διαφορετικό: έχει μακροπρόθεσμη επίδραση στον εγκέφαλο βελτιώνοντας, όπως πιστεύουν ορισμένοι, την αίσθηση του χώρου και τη μαθηματική και συλλογιστική ικανότητα.
Στην ηλικία των έξι ετών ο εγκέφαλος έχει αποκτήσει το 95% του βάρους που θα έχει στην ενήλικη ζωή και βρίσκεται στο ζενίθ της ενεργειακής κατανάλωσής του. Σε αυτό το στάδιο τα παιδιά αρχίζουν να εφαρμόζουν τη λογική και την εμπιστοσύνη και να κατανοούν τις διαδικασίες της σκέψης τους. Ο εγκέφαλός τους εξακολουθεί να αναπτύσσεται και να δημιουργεί και αποσυνδέει συνδέσεις καθώς αποκτούν εμπειρία του κόσμου ώσπου, ύστερα από μια κορύφωση του όγκου της φαιάς ουσίας στην ηλικία των 11 ετών στα κορίτσια και των 14 ετών στα αγόρια, έρχεται η εφηβεία για να τον αλλάξει και πάλι.
3. Εφηβεία: προγραμματισμός και επαναπρογραμματισμός
Οι έφηβοι είναι εγωιστές, απερίσκεπτοι, παράλογοι και ευερέθιστοι, αν όμως σκεφτεί κανείς την κακοφωνία των κατασκευαστικών εργασιών που συντελούνται στον εφηβικό εγκέφαλο, αυτό δεν είναι άξιο απορίας. Κατά την εφηβεία ο εγκέφαλός μας είναι μεν πλήρως ανεπτυγμένος, όμως η «καλωδίωση» και ο προγραμματισμός του συνεχίζονται.
Επειδή ο όγκος του εγκεφάλου των παιδιών φθάνει σχεδόν αυτόν των ενηλίκων αρκετά προτού περάσουν στο εφηβικό στάδιο, οι ψυχολόγοι παλαιότερα εξηγούσαν τα ιδιαίτερα δυσάρεστα χαρακτηριστικά της εφηβείας ως προϊόντα των αυξημένων σεξουαλικών ορμονών. Πρόσφατα ωστόσο μελέτες που έγιναν με μεθόδους απεικόνισης αποκάλυψαν μια πληθώρα δομικών αλλαγών κατά την εφηβεία και τα πρώτα χρόνια μετά την ηλικία των είκοσι ετών: οι αλλαγές αυτές μπορούν σε μεγάλο βαθμό να εξηγήσουν τη θυελλώδη αυτή περίοδο.
ΟΤζέι Γκλανττου Εθνικού Ινστιτούτου Ψυχικής Υγείας της Μπεθίσντα του Μέριλαντ και οι συνάδελφοί του παρακολούθησαν την πρόοδο περίπου 400 παιδιών απεικονίζοντας τους εγκεφάλους πολλών από αυτών ανά δύο χρόνια καθώς αναπτύσσονταν. Ανακάλυψαν ότι η εφηβεία επιφέρει τη διαλογή της φαιάς ουσίας κατά κύματα και ότι οι έφηβοι χάνουν περίπου το 1% της φαιάς ουσίας τους ανά έτος ως και λίγο μετά τα 20 τους χρόνια.
Αυτή η εγκεφαλική διαλογή καταργεί τους μη χρησιμοποιημένους νευρωνικούς συνδέσμους που είχαν υπερπαραχθεί κατά την έξαρση του παιδικού σταδίου της ανάπτυξης, ξεκινώντας από τις πιο βασικές αισθητικές και κινητικές περιοχές. Αυτές ωριμάζουν πρώτες, ακολουθούμενες από τις περιοχές που σχετίζονται με την ομιλία και τον προσανατολισμό στον χώρο ενώ τελευταίες έρχονται αυτές που έχουν σχέση με υψηλότερες λειτουργίες επεξεργασίας και εκτέλεσης.
Από τις τελευταίες περιοχές που ωριμάζουν είναι ο πλαγιοραχιαίος προμετωπιαίος φλοιός ο οποίος βρίσκεται στο μπροστινό μέρος του μετωπιαίου λοβού. Η περιοχή αυτή σχετίζεται με τον έλεγχο των παρορμήσεων, την κρίση και τη λήψη αποφάσεων, κάτι το οποίο ίσως εξηγεί ορισμένες από τις όχι και τόσο λαμπρές αποφάσεις που παίρνει συχνά ο μέσος έφηβος. Η περιοχή αυτή ενεργεί επίσης για να ελέγξει και να επεξεργαστεί συναισθηματικές πληροφορίες που στέλνονται από την αμυγδαλή- το κέντρο των ενστικτωδών αντιδράσεων-, κάτι το οποίο ίσως να ευθύνεται για την άστατη ψυχική διάθεση των εφήβων.
Καθώς ωστόσο η φαιά ουσία χάνεται ο εγκέφαλος κερδίζει λευκή ουσία. Αυτός ο λιπώδης ιστός περιβάλλει τους νευρώνες και βοηθάει στην ταχύτερη μεταφορά των ηλεκτρικών ώσεων και στη σταθεροποίηση των νευρωνικών συνδέσμων που επιβίωσαν κατά τη διαδικασία διαλογής.
Οι μεταβολές αυτές έχουν τόσο οφέλη όσο και παγίδες. Σε αυτό το στάδιο της ζωής ο εγκέφαλος εξακολουθεί να είναι παιδιάστικα ευέλικτος, επομένως εξακολουθούμε να είμαστε σφουγγάρια που απορροφούν τις γνώσεις. Από την άλλη πλευρά η έλλειψη ελέγχου των παρορμήσεων μπορεί να οδηγήσει σε ριψοκίνδυνες συμπεριφορές όπως η χρήση αλκοόλ και ναρκωτικών, το κάπνισμα και το σεξ χωρίς προφυλάξεις.
Η χρήση ουσιών είναι ιδιαίτερα ανησυχητική, αφού μελέτες με απεικονίσεις του εγκεφάλου υποδηλώνουν ότι τα κυκλώματα κινητοποίησης και ανταμοιβής στους εγκεφάλους των εφήβων είναι σχεδόν σαν να τους «προγραμματίζουν» για την εξάρτηση. Σε συνδυασμό με την έλλειψη ελέγχου των παρορμήσεων, την κακή κρίση και μια αξιοθρήνητη υποτίμηση των μακροπρόθεσμων συνεπειών αυτό μπορεί να οδηγήσει σε εξαρτημένους εφήβους. Καθώς δε η χρήση ουσιών και τα οδυνηρά γεγονόταακόμη και μια αισθηματική απογοήτευση- έχουν συνδεθεί με διαταραχές της διάθεσης σε μεγαλύτερη ηλικία, αυτή είναι η περίοδος κατά την οποία καλό είναι και οι δύο αυτοί παράγοντες να αποφεύγονται.
Στη θετική πλευρά, καθώς οι έφηβοι προχωρούν προς την ενηλικίωση και την ανεξαρτησία, έχουν συνεχώς τη δυνατότητα να διαμορφώσουν τον εγκέφαλό τους έτσι ώστε να εξελιχθεί σε μια άκρως αποτελεσματική μηχανή επεξεργασίας. Για να αντλήσει κανείς το καλύτερο από αυτή την περίοδο θα πρέπει να στρέψει όλη αυτή την ενέργεια του εφήβου προς τη μάθηση και τις νέες εμπειρίες- είτε με το διάβασμα βιβλίων είτε με το να μάθουν να εκφράζονται μέσω της μουσικής ή της τέχνης είτε με την εξερεύνηση της ζωής μέσα από τα ταξίδια. Γεγονός είναι πάντως ότι, είτε τους αρέσει είτε όχι, ενόσω τα κυκλώματα λήψης αποφάσεών τους εξακολουθούν να σχηματίζονται, οι τρυφεροί εφηβικοί εγκέφαλοι χρειάζονται ακόμη προστασία, αν όχι από τους άλλους τουλάχιστον από τον ίδιο τον εαυτό τους.
4. Ενηλικίωση: ο ολισθηρός κατήφορος
Εχετε λοιπόν περάσει τα είκοσι και ο εγκέφαλός σας έφθασε επιτέλους στην ενηλικίωση. Απολαύστε το όσο διαρκεί. Η κορύφωση των δυνάμεων του εγκεφάλου σας έρχεται γύρω στα 22 και κρατάει μόλις μισή δεκαετία. Από εκεί και πέρα αρχίζει ο κατήφορος.
Η μακρά, αργή παρακμή αρχίζει περίπου στην ηλικία των 27 ετών και συνεχίζεται σε όλη την ενήλικη ζωή, παρ΄ ότι οι διάφορες ικανότητες παρακμάζουν σε διαφορετικούς ρυθμούς. Παραδόξως αυτές που αρχίζουν να φθίνουν πρώτες- αυτές που σχετίζονται με τον εκτελεστικό έλεγχο, όπως ο σχεδιασμός και ο συντονισμός των εργασιών- είναι εκείνες που άργησαν περισσότερο να εμφανιστούν κατά τη διάρκεια της εφηβείας σας. Οι ικανότητες αυτές συνδέονται με τον προμετωπιαίο και τον κροταφικό λοβό οι οποίοι εξακολουθούν να ωριμάζουν στα πρώτα χρόνια μετά τα είκοσι.
Η επεισοδιακή μνήμη, η οποία σχετίζεται με την ανάκληση γεγονότων, παρακμάζει επίσης νωρίς ενώ η ταχύτητα επεξεργασίας του εγκεφάλου επιβραδύνεται και η εν ενεργεία μνήμη μπορεί να αποθηκεύσει λιγότερες πληροφορίες.
Πόσο γρήγορη είναι η παρακμή; Σύμφωνα με έρευνες τουΑρτ Κρέιμερ , ψυχολόγου στο Πανεπιστήμιο του Ιλινόι, και άλλων ερευνητών περίπου από την ηλικία των 25 ετών χάνουμε ως και έναν βαθμό ανά δεκαετία σε ένα τεστ που ονομάζεται μίνι εξέταση της διανοητικής κατάστασης. Πρόκειται για ένα τεστ 30 βαθμών στην αριθμητική, στη γλώσσα και στις βασικές κινητικές ικανότητες το οποίο χρησιμοποιείται συνήθως για να διαπιστώσει πόσο γρήγορα παρακμάζουν όσοι πάσχουν από άνοια. Μια πτώση 3 ως 4 βαθμών θεωρείται κλινικά σημαντική. Με άλλα λόγια, η παρακμή που παρουσιάζουν συνήθως οι άνθρωποι από τα 25 ως τα 65 τους έχει συνέπειες στον πραγματικό κόσμο.
Ολα αυτά ακούγονται μάλλον αποκαρδιωτικά, υπάρχει όμως και μια θετική πλευρά. Οι ικανότητες που παρακμάζουν στο ενήλικο στάδιο βασίζονται στη «ρευστή ευφυΐα»την υποκείμενη ταχύτητα επεξεργασίας του εγκεφάλου μας. Η λεγόμενη όμως «αποκρυσταλλωμένη ευφυΐα», η οποία θα μπορούσε να πει κανείς ότι ισοδυναμεί με τη σοφία, βαδίζει προς την αντίθετη κατεύθυνση. Ετσι, παρ΄ ότι η ρευστή ευφυΐα μας άγει την κατιούσα- μαζί με το πρόσωπο και τους γλουτούς μας - η αποκρυσταλλωμένη ευφυΐα μας εξακολουθεί να αυξάνεται μαζί με την περιφέρεια της μέσης μας. Οι δυο φαίνονται να αλληλοαντισταθμίζονται, τουλάχιστον ως και μετά τα 60 ή τα 70 (βλ. «Οι πέντε ηλικίες του εγκεφάλου: 5. Γηρατειά).
Υπάρχει ακόμη ένας λόγος για να διατηρήσουμε το κέφι μας. Μένοντας πνευματικά και σωματικά δραστήριοι, ακολουθώντας μια ικανοποιητική διατροφή και αποφεύγοντας το κάπνισμα, το αλκοόλ και τις ψυχοτρόπες ουσίες μπορούμε, όπως φαίνεται, να επιβραδύνουμε την αναπόφευκτη παρακμή. Αν ωστόσο είναι ήδη πολύ αργά για να αρχίσετε την καθαρή ζωή, μην πανικοβάλλεστε. Εχετε ακόμη την ευκαιρία να αναστρέψετε την κατάσταση.
5. Γηρατειά: απώλειες
Οταν πλησιάζει η στιγμή να πάρετε τη σύνταξή σας, δεν υπάρχει αμφιβολία γι΄ αυτό, ο εγκέφαλός σας δεν είναι όπως παλιά. Στα 65 οι περισσότεροι αρχίζουν να παρατηρούν τα σημάδια: ξεχνάτε ονόματα και η καφετιέρα εμφανίζεται καμιά φορά μέσα στο ψυγείο.
Υπάρχει ένας σοβαρός λόγος για τον οποίο η μνήμη μας αρχίζει να μας εγκαταλείπει. Σε αυτό το στάδιο της ζωής χάνουμε σταθερά εγκεφαλικά κύτταρα σε κρίσιμες περιοχές όπως ο ιππόκαμπος- η περιοχή όπου γίνεται η επεξεργασία των αναμνήσεων. Αυτό αρχικά δεν είναι τόσο μεγάλο πρόβλημα: ακόμη και στα γηρατειά ο εγκέφαλος είναι αρκετά ευέλικτος ώστε να εξακολουθεί να αναπληρώνει. Σε κάποιο σημείο ωστόσο οι απώλειες αρχίζουν να γίνονται αισθητές.
Φυσικά κανένας δεν γερνάει με τον ίδιο τρόπο, οπότε ποια είναι η διαφορά ανάμεσα σε έναν κεφάτο, ευφυή γεράκο και έναν ξεχασιάρη, γκρινιάρη γερογρουσούζη; Και μπορούμε να αυξήσουμε τις πιθανότητές μας να καταλήξουμε στην πρώτη εκδοχή;
Η σωματική άσκηση οπωσδήποτε μπορεί να βοηθήσει. Πολλές μελέτες έχουν δείξει ότι η ήπια άσκηση τρεις φορές την εβδομάδα μπορεί να βοηθήσει τη συγκέντρωση και τον αφηρημένο συλλογισμό στους γηραιότερους ανθρώπους, ίσως ενισχύοντας την ανάπτυξη νέων εγκεφαλικών κυττάρων. Η άσκηση βοηθάει επίσης στη σταθεροποίηση της γλυκόζης στο αίμα. Καθώς γερνάμε η ρύθμιση της γλυκόζης μας χειροτερεύει, κάτι το οποίο προκαλεί ξαφνικές αυξήσεις του σακχάρου στο αίμα μας. Αυτό μπορεί να επηρεάσει την οδοντωτή έλικα, μια περιοχή μέσα στον ιππόκαμπο η οποία βοηθάει στον σχηματισμό των αναμνήσεων. Εφόσον η σωματική δραστηριότητα βοηθάει στη ρύθμιση της γλυκόζης, το να βγαίνετε και να κυκλοφορείτε μπορεί να μειώσει τις ξαφνικές ανόδους του σακχάρου και ενδεχομένως να βελτιώσει τη μνήμη σας.
Οι ασκήσεις συντονισμού μπορούν επίσης να βοηθήσουν. Μελέτες έχουν δείξει ότι η άσκηση που στοχοποιεί εξειδικευμένα τον έλεγχο των κινήσεων και της ισορροπίας βελτιώνει τη γνωσιακή λειτουργία σε ανθρώπους ηλικίας 60 ως 80 ετών. Λίγο παιχνίδι με το Νintendo Wii των εγγονών σας μπορεί να επιφέρει ανάλογα αποτελέσματα.
Αν τα ηλεκτρονικά παιχνίδια σας δυσκολεύουν, μπορείτε να δοκιμάσετε τη γνωσιακή άσκηση. Η «άσκηση του εγκεφάλου» θεωρείτο παλαιότερα αμφίβολης αξιοπιστίας, μια μελέτη όμως που δημοσιεύτηκε στην επιθεώρηση της Αμερικανικής Εταιρείας Γεροντολογίας τον Απρίλιο καταλήγει στο συμπέρασμα ότι οι «εγκεφαλικές» ασκήσεις σε ηλεκτρονικό υπολογιστή μπορούν να βελτιώσουν τη μνήμη και την προσοχή σε ανθρώπους ηλικίας άνω των 65 ετών. Οι μεταβολές αυτές ήταν μάλιστα τόσο σημαντικές ώστε οι εθελοντές ανέφεραν αισθητή βελτίωση στις καθημερινές τους δραστηριότητες, όπως στο να θυμούνται ονόματα ή να παρακολουθούν τις συζητήσεις όταν βρίσκονται μέσα σε θορυβώδη εστιατόρια.
Το να αποφύγει κανείς την κακοκεφιά και την γκρίνια είναι πιο εύκολο. Οι υποδοχείς της ντοπαμίνηςοι οποίοι ευθύνονται για το αίσθημα των θετικών συναισθημάτων- βρίσκονται σε παρακμή, πράγμα το οποίο μπορεί να προκαλέσει κατάθλιψη. Μπορείτε όμως να προσφέρετε στον εαυτό σας την απαραίτητη καθημερινή δόση ντοπαμίνης τρώγοντας γιαούρτι, αμύγδαλα και σοκολάτα.
Στην πραγματικότητα ο εγκέφαλός σας κάνει ό,τι μπορεί προκειμένου να σας εξασφαλίσει μια ικανοποιητική ζωή μετά τη σύνταξη. Με τις παράτολμες περιπέτειες των 20 και των 30 και τις δοκιμές και τους πειραματισμούς της μέσης ηλικίας έχει μάθει, ενδόμυχα, να εστιάζεται στα καλά πράγματα της ζωής. Στα 65 είμαστε πολύ καλύτεροι στο να μεγεθύνουμε την εμπειρία των θετικών συναισθημάτων, λέει οΦλορίν Ντόλκος, νευροβιολόγος στο Πανεπιστήμιο της Αλμπέρτα του Καναδά. Σε πειράματα διαπίστωσε ότι οι άνθρωποι μετά τα 60 τείνουν να θυμούνται λιγότερες συναισθηματικά αρνητικές φωτογραφίες σε σχέση με αυτές που έχουν ουδέτερο περιεχόμενο από ό,τι οι άνθρωποι νεότερης ηλικίας.
Οι μαγνητικές τομογραφίες δείχνουν γιατί. Παρ΄ ότι στους ανθρώπους άνω των 60 η δραστηριότητα της αμυγδαλής, μιας περιοχής του εγκεφάλου που επεξεργάζεται τα συναισθήματα, φαίνεται φυσιολογική, η αλληλεπίδρασή της με άλλες περιοχές του εγκεφάλου διαφέρει: αλληλεπιδρά λιγότερο με τον ιππόκαμπο από ό,τι στους νεότερους ανθρώπους και περισσότερο με τον πλαγιοραχιαίο προμετωπιαίο φλοιό, μια περιοχή που σχετίζεται με τον έλεγχο των συναισθημάτων. Ο κ. Ντόλκος υποστηρίζει ότι αυτό μπορεί να είναι αποτέλεσμα της μεγαλύτερης εμπειρίας καταστάσεων στις οποίες οι συναισθηματικές αντιδράσεις πρέπει να βρίσκονται υπό έλεγχο. Οι πιο ηλικιωμένοι πραγματικά βλέπουν τον κόσμο μέσα από ροζ γυαλιά.
Επομένως, παρά το γεγονός ότι σε κανέναν δεν αρέσει να γερνά, η κατάσταση δεν είναι απογοητευτική. Στην πραγματικότητα μάλιστα μάλλον θα πρέπει να πάψετε να ανησυχείτε. Οι μελέτες δείχνουν ότι οι άνθρωποι που είναι πιο χαλαροί και ήρεμοι έχουν λιγότερες πιθανότητες να πάθουν άνοια από ό,τι αυτοί που ανησυχούν και στρεσάρονται περισσότερο. Σε μια μελέτη άνθρωποι οι οποίοι δεν ήταν κοινωνικά δραστήριοι αλλά ήταν ήρεμοι παρουσίασαν κατά 50% χαμηλότερο κίνδυνο να αναπτύξουν άνοια σε σύγκριση με εκείνους οι οποίοι ήταν απομονωμένοι αλλά είχαν την τάση να ανησυχούν και να στενοχωριούνται. Αυτό είναι πιθανό να οφείλεται σε υψηλότερα επίπεδα της προκαλούμενης από το στρες κορτιζόλης, η οποία ενδέχεται να προκαλεί συρρίκνωση του πρόσθιου κογχομετωπιαίου φλοιού, μιας περιοχής η οποία συνδέεται με τη νόσο του Αλτσχάιμερ και την κατάθλιψη στους πιο ηλικιωμένους.
Παρ΄ ότι λοιπόν ο εγκέφαλός μας δεν εμφανίζει ρυτίδες ούτε χαλαρώνει όπως το δέρμα μας, χρειάζεται και αυτός ανάλογη φροντίδα και προσοχή, γι΄ αυτό μην τον εγκαταλείπετε. Μόλις παρατηρήσετε τα πρώτα σημάδια της ηλικίας, αρχίστε να βγαίνετε για έναν περίπατο και να λύνετε σταυρόλεξα και προσπαθήστε να γελάτε: έτσι ίσως μπορέσετε να αντισταθμίσετε κάποιες από τις αμαρτίες της νεανικής σας ηλικίας.
Βαρβάρα Τερζάκη
Άρθρο των Caroline Williams, Helen Philips, Anna Gosline, Graham Lawton, Helen Thomson - εφ. Το Βήμα, 09-08-2009
Τη στιγμή που παίρνουμε την πρώτη μας ανάσα ο εγκέφαλός μας είναι ήδη περισσότερο από οκτώ μηνών. Αρχίζει να αναπτύσσεται μέσα σε τέσσερις εβδομάδες από τη σύλληψη, όταν μία από τις τρεις στιβάδες κυττάρων του εμβρύου πτυχώνεται για να σχηματίσει τον νευρικό σωλήνα. Μία εβδομάδα αργότερα το επάνω μέρος του σωλήνα λυγίζει, δημιουργώντας τη βασική δομή του πρόσθιου, μέσου και οπίσθιου εγκεφάλου.
Από το σημείο αυτό η ανάπτυξη και η διαφοροποίηση του εγκεφάλου ελέγχεται κυρίως από τα γονίδια. Παρ΄ όλα αυτά το κλειδί για την καλύτερη ανάπτυξη του εγκεφάλου σε αυτό το στάδιο είναι ένα όσο το δυνατόν καλύτερο οικογενειακό περιβάλλον. Στις πρώτες εβδομάδες της ανάπτυξης αυτό σημαίνει να έχετε μια μητέρα η οποία δεν έχει άγχος, τρώει καλά και μένει μακριά από τα τσιγάρα, το αλκοόλ και άλλες τοξίνες. Προς το τέλος της διαδικασίας του σχηματισμού του εγκεφάλου, όταν το έμβρυο αποκτά την ικανότητα να ακούει και να θυμάται (βλ. επίσης «Οι πέντε ηλικίες του εγκεφάλου: 2. Παιδική ηλικία»), οι ήχοι και οι αισθήσεις αρχίζουν με τη σειρά τους να διαμορφώνουν τον εγκέφαλο.
Στα πρώτα δύο τρίμηνα της εγκυμοσύνης ωστόσο η ανάπτυξη περιορίζει τη δράση της στην τοποθέτηση των βασικών δομικών στοιχείων: φροντίζει δηλαδή να σχηματίσει νευρώνες και συνδέσμους και να εξασφαλίσει ότι κάθε τμήμα του εγκεφάλου αναπτύσσεται όπως πρέπει και στις σωστές περιοχές. Αυτό απαιτεί ενέργεια και μια ποικιλία θρεπτικών συστατικών στις κατάλληλες χρονικές στιγμές. Στην πραγματικότητα, αν σκεφθείτε το μέγεθος του έργου- 100 δισεκατομμύρια εγκεφαλικά κύτταρα και αρκετά εκατομμύρια υποστηρικτικά κύτταρα σε τέσσερις βασικούς λοβούς και δεκάδες ξεχωριστές περιοχές-, πρόκειται για ένα συγκλονιστικό κατόρθωμα της εξελικτικής μηχανικής.
Θρεπτικές ουσίες
Ενα θρεπτικό συστατικό το οποίο γνωρίζουμε ότι ο εγκέφαλος χρειάζεται από τα πρώτα στάδια είναι το φυλλικό οξύ, το οποίο είναι ζωτικής σημασίας για το κλείσιμο του νευρικού σωλήνα. Η έλλειψή του μπορεί να οδηγήσει σε ελαττώματα όπως η δισχιδής ράχη, στην οποία ένα τμήμα της σπονδυλικής στήλης αναπτύσσεται έξω από το σώμα, και η ανεγκεφαλία, στην οποία το μεγαλύτερο μέρος του εγκεφάλου δεν αναπτύσσεται και είναι θανατηφόρος. Υπάρχουν ορισμένα στοιχεία που δείχνουν ότι η έλλειψη βιταμίνης Β12 έχει παρόμοια αποτελέσματα.
Ο ρόλος άλλων θρεπτικών συστατικών έχει κατανοηθεί λιγότερο σε αυτές τις πρώτες εβδομάδες- σε έναν βαθμό επειδή οι ελλείψεις συχνά παρατηρούνται στο πλαίσιο γενικότερων συνθηκών είτε κακής διατροφής ή υποσιτισμού είτε φτώχειας, οι οποίες παρεμβάλλουν παραπλανητικούς παράγοντες ελλιπέστερης γενικής υγείας ή παιδείας σχετικής με την υγεία, και σε έναν βαθμό επειδή οι πρώιμες ελλείψεις είναι δύσκολο να συνδεθούν με προβλήματα τα οποία μπορεί να εμφανιστούν μήνες ή και χρόνια αργότερα.
Γνωρίζουμε ωστόσο από μελέτες σε ζώα ότι η κακή διατροφή και ο υποσιτισμός- και ιδιαίτερα η έλλειψη πρωτεϊνών- εμποδίζουν την ανάπτυξη των νευρώνων και των συνδέσμων και ότι ο σίδηρος και ο ψευδάργυρος χρειάζονται για τη μετακίνηση των νευρώνων από το σημείο του σχηματισμού τους στην τελική τους θέση. Μακρές αλυσίδες πολυακόρεστων λιπαρών οξέων απαιτούνται για την ανάπτυξη των συνάψεων και τη λειτουργία των μεμβρανών.
Ωστόσο, παρά το γεγονός ότι η καλή διατροφή και η λήψη προγεννητικών βιταμινών, αν χορηγηθούν από τον γιατρό, συνήθως αρκούν για να ικανοποιήσουν τις ανάγκες του πρώτου σταδίου σχηματισμού του εγκεφάλου του εμβρύου, οι ελλείψεις που προκαλούνται από κάποια ανεπάρκεια του πλακούντα μπορεί να εμποδίσουν την ανάπτυξη. Οι παράγοντες που μπορούν να επηρεάσουν τον πλακούντα περιλαμβάνουν την υψηλή αρτηριακή πίεση, το στρες και το κάπνισμα. Τα πλεονάζοντα θρεπτικά συστατικά μπορεί επίσης να έχουν δυσάρεστες συνέπειες. Ο κακός έλεγχος του διαβήτη, για παράδειγμα, μπορεί να προκαλέσει ένα ενδεχομένως τοξικό πλεόνασμα γλυκόζης στον αναπτυσσόμενο εγκέφαλο.
Ευτυχώς ο εγκέφαλος διαθέτει ένα σημαντικό δίχτυ ασφαλείας, παράγοντας διπλάσιο αριθμό νευρώνων από αυτόν που τελικά θα χρειαστεί. Παρ΄ όλα αυτά κάποιες βλάβες μπορεί να μην είναι αναστρέψιμες. Η εμβρυϊκή έλλειψη σιδήρου, για παράδειγμα, επηρεάζει τη λειτουργία του εγκεφάλου ως και την ηλικία των τριών ετών, ακόμη και αν στο παιδί χορηγηθούν συμπληρώματα από τη γέννησή του.
Οσον αφορά τις τοξικές ουσίες, το ευχάριστο είναι ότι τα έμβρυα είναι καλά προστατευμένα από τον έξω κόσμο, ακόμη και από την ίδια τη μητέρα τους. Ο πλακούντας αποτελεί ένα εξαιρετικά επιλεκτικό φράγμα, διάσπαρτο με αντλίες πρωτεϊνών, το οποίο εμποδίζει τις ανεπιθύμητες ουσίες που κυκλοφορούν στο αίμα της μητέρας να φθάσουν στο έμβρυο. Τοξικές συνέπειες
Το φράγμα ωστόσο δεν είναι τέλειο και τοξικά συστατικά όπως ο υδράργυρος, η νικοτίνη και το αλκοόλ μπορούν να το διαπεράσουν. Τα αποτελέσματα εξαρτώνται από τις δόσεις και τη χρονική στιγμή της έκθεσης, όμως μελέτες σε ζώα έχουν δείξει ότι η νικοτίνη επηρεάζει τις λειτουργίες των νευροδιαβιβαστών, ενώ ο υδράργυρος έχει συνδεθεί με την απώλεια κυττάρων στην παρεγκεφαλίδα και τμήματα του φλοιού. Το αλκοόλ είναι γνωστό ότι σκοτώνει τους νευρώνες και αλλάζει τη δράση ορισμένων νευροδιαβιβαστών παρ΄ ότι η ποσότητα που απαιτείται για να προκαλέσει τα φυσικά και γνωσιακά ελαττώματα του εμβρυϊκού αλκοολικού συνδρόμου ή περισσότερο δυσδιάκριτων μορφών βλάβης αγνοείται.
Ορισμένες τοξικές ουσίες δεν χρειάζεται να περάσουν μέσα από τον πλακούντα για να προκαλέσουν συνέπειες. Για παράδειγμα, ο καπνός του τσιγάρου περιορίζει τη ροή του αίματος προς το έμβρυο, στερώντας του οξυγόνο και θρεπτικά συστατικά. Το πώς ακριβώς αυτό επηρεάζει τον εγκέφαλο στο ανθρώπινο έμβρυο είναι άγνωστο, παρ΄ όλα αυτά υπάρχουν ορισμένες ενδείξεις ότι το μεσολόβιο, το οποίο συνδέει τα δύο ημισφαίρια, και ο κογχομετωπιαίος φλοιός, ο οποίος σχετίζεται με την κοινωνική συμπεριφορά, μπορεί να είναι μικρότερα σε εφήβους που εκτέθηκαν στον καπνό του τσιγάρου μέσα στη μήτρα. Ο μικρότερος κογχομετωπιαίος φλοιός έχει συσχετιστεί με λιγότερο «στοργική» συμπεριφορά στους εφήβους, κάτι το οποίο υποδηλώνει ότι το κάπνισμα ενδέχεται να προκαλεί συμπεριφορικά προβλήματα στους απογόνους. Παρ΄ όλα αυτά μια πρόσφατη μελέτη δεν διαπίστωσε διαφορές στη γενική γνωσιακή ικανότητα μεταξύ εκτεθειμένων και μη εκτεθειμένων στον καπνό εφήβων.
Το στρες μπορεί επίσης να είναι τοξικό. Στα ζώα η έκθεση στις ορμόνες του στρες της μητέρας μπορεί να οδηγήσει σε αγχώδη συμπεριφορά και υπερκινητικότητα των παιδιών. Μια πρόσφατη διαχρονική μελέτη περισσότερων από 7.000 μητέρων και μωρών στο Ιmperial College του Λονδίνου κατέληξε στο συμπέρασμα ότι το μητρικό στρες μπορεί να ευθύνεται για ως και το 15% των διαγνώσεων της διαταραχής ελλειμματικής προσοχής και υπερκινητικότητας.
Αν διαβάζετε αυτό το άρθρο ωστόσο, το πιθανότερο είναι ότι τα πήγατε μάλλον καλά στους πρώτους εννέα μήνες της ζωής σας ή ότι τα όποια προβλήματα μπορεί να δημιουργήθηκαν εξομαλύνθηκαν από τη σωστή φροντίδα των γονιών ή την εκπαίδευσή σας. Στην επόμενη ηλικία ο νεαρός εγκέφαλος αρχίζει να μαθαίνει και να θυμάται, και αυτό σημαίνει ότι αποκτούμε την πρώτη μας ευκαιρία να χρησιμοποιήσουμε πραγματικά αυτό το εκπληκτικό όργανο.
2. Παιδική ηλικία: η απορρόφηση
Στην παιδική ηλικία ο εγκέφαλος είναι περισσότερο ενεργητικός και ευέλικτος από οποιοδήποτε άλλο στάδιο της ζωής. Καθώς εξερευνούμε τον κόσμο γύρω μας αυτός εξακολουθεί να αναπτύσσεται, σχηματίζοντας και αποσυνδέοντας συνδέσεις με αστραπιαία ταχύτητα. Μπορεί να σας προκαλεί έκπληξη, όμως οι ικανότητες της μάθησης, της μνήμης και της ομιλίας ξεκινούν προτού καν γεννηθούμε.
Στην περίοδο πριν από τη γέννηση σχηματίζονται ως και 250.000 νέα κύτταρα το λεπτό, δημιουργώντας 1,8 εκατομμύρια νέους συνδέσεις το δευτερόλεπτο, παρά το γεγονός ότι τα μισά περίπου από αυτά αργότερα θα εξασθενήσουν και θα νεκρωθούν, αφήνοντας πίσω μόνο αυτά που έχουν ενισχυθεί από τη χρήση. Από τη στιγμή της γέννησής του και για μία δεκαετία το παιδί αναπτύσσεται ταχέως και η κάθε εμπειρία συνεισφέρει στην προσωπικότητα και στις ικανότητες που θα έχει στο μέλλον. Τι μπορεί λοιπόν να κάνει ένας γονιός για να μεγιστοποιήσει τις δυνατότητες του εγκεφάλου του παιδιού του; Οι εμπειρίες του τελευταίου σταδίου της προγεννητικής περιόδου είναι οπωσδήποτε σημαντικές και ίσως καθοριστικές για την ανάπτυξη του εγκεφάλου. Η μάθηση μπορεί να ανιχνευθεί για πρώτη φορά πειραματικά περίπου κατά την 22η ως 24η εβδομάδα της κύησης, όταν τα έμβρυα ανταποκρίνονται σε έναν θόρυβο ή ένα άγγιγμα αλλά αγνοούν το ίδιο ερέθισμα όταν συντελείται επαναλαμβανόμενα- ένα απλό είδος μνήμης, γνωστό στην ψυχολογία ως εθισμός ή συνήθεια. Περίπου από την 32η εβδομάδα τα έμβρυα επιδεικνύουν προσαρμογή- ένα πιο σύνθετο είδος μνήμης· το έμβρυο μπορεί να μάθει ένα αυθαίρετο ερέθισμα ως σήμα τού ότι κάτι θα συμβεί. Οι εμβρυϊκές αναμνήσεις συγκεκριμένων μουσικών κομματιών ή της φωνής και της μυρωδιάς της μητέρας έχει αποδειχθεί ότι σχηματίζονται μετά την 30ή εβδομάδα και διατηρούνται μετά τη γέννηση.
Η απόκτηση της ομιλίας αρχίζει και αυτή πριν από τη γέννηση. Ενα νεογέννητο θα απορροφήσει περισσότερο τις λέξεις αν ακούει τη μητρική του γλώσσα αντί για μια ξένη, αν και τα νεογέννητα ανταποκρίνονται στους ήχους οποιασδήποτε γλώσσας περίπου ως την ηλικία των τριών ετών. Παρ΄ όλα αυτά, ενώ το να μιλάτε σε ένα έμβρυο στο τρίτο τρίμηνο της κύησης μπορεί να βοηθήσει στο να αναγνωρίζει τη φωνή σας, δεν υπάρχουν ενδείξεις ότι η έκθεσή του σε πολλές γλώσσες θα επηρεάσει τα μελλοντικά γλωσσικά ταλέντα του. Ο πιο σημαντικός παράγοντας για την ανάπτυξη της ομιλίας είναι το πόσο ο γονιός μιλάει στο παιδί μετά τη γέννησή του, το πόσο σύνθετο είναι το λεξιλόγιο που χρησιμοποιεί και το πόσο καλά εστιάζει στην προσοχή του παιδιού.
Πρώιμη μάθηση
Κατά τον ίδιο τρόπο, παρ΄ ότι ορισμένες εταιρείες που πωλούν «προγεννητικές εκπαιδευτικές μεθόδους» θα ήθελαν οι γονείς να πιστεύουν πως είναι δυνατόν να εκπαιδεύσουν το παιδί τους ενώ αυτό βρίσκεται ακόμη μέσα στην κοιλιά της μητέρας του, δεν υπάρχει απόδειξη ότι τέτοιου είδους στρατηγικές προσφέρουν κάποιο πλεονέκτημα. Στην πραγματικότητα μάλλον υπάρχει σοβαρός λόγος για τον οποίο το εμβρυϊκό περιβάλλον προσφέρει περιορισμένες αισθητικές εμπειρίες. Η υπερβολική διέγερση, η οποία μπορεί να προκληθεί αν η μητέρα παίρνει ορισμένα φάρμακα, μπορεί να θανατώσει τα νέα εγκεφαλικά κύτταρα.
Η γέννηση αλλάζει ελάχιστα την εγκεφαλική λειτουργία. Παρ΄ ότι ο ευαίσθητος στην αφή σωματοαισθητικός φλοιός είναι ενεργός πριν από τη γέννηση, η εμφάνιση άλλης δραστηριότητας στον συγκεκριμένο φλοιό, ο οποίος τελικά ελέγχει την εκούσια κίνηση, τον συλλογισμό και την αντίληψη, αρχίζει δύο ή τρεις μήνες ύστερα από αυτήν. Οι πρόσθιοι λοβοί αρχίζουν να ενεργοποιούνται ανάμεσα στους έξι μήνες και το ένα έτος, πυροδοτώντας την ανάπτυξη των συναισθημάτων, των δεσμών, του σχεδιασμού, της εν ενεργεία μνήμης και της προσοχής. Μια αίσθηση του εαυτού του αρχίζει να αναπτύσσει το παιδί καθώς τα κυκλώματα του βρεγματικού και του μετωπιαίου λοβού αρχίζουν να γίνονται πιο ολοκληρωμένα, γύρω στους 18 μήνες, ενώ μια αίσθηση ότι οι άλλοι άνθρωποι έχουν το δικό τους, ξεχωριστό πνεύμα, αναπτύσσεται στην ηλικία των τριών ως τεσσάρων ετών.
Οι εμπειρίες της ζωής σε αυτά τα πρώτα χρόνια συμβάλλουν στη διαμόρφωση της συναισθηματικής υγείας μας και η έλλειψη φροντίδας, η εγκατάλειψη ή η σκληρή συμπεριφορά των γονιών μπορεί να αλλάξουν τον εγκέφαλο σε σημαντικό βαθμό. Η μητρική απόρριψη ή ένα τραύμα στα πρώτα χρόνια, για παράδειγμα, μπορεί να επηρεάσει τις συναισθηματικές αντιδράσεις του παιδιού σε δύσκολες καταστάσεις ή γεγονότα αργότερα στη ζωή του, δημιουργώντας ενδεχομένως προδιάθεση για κατάθλιψη και αγχώδεις διαταραχές.
Πώς λοιπόν μπορεί να αντλήσει κανείς το καλύτερο από αυτό το ευαίσθητο αλλά γόνιμο στάδιο στη ζωή του εγκεφάλου; Το ευχάριστο για τους γονείς είναι ότι δεν υπάρχει λόγος να αποσπάσουν το παιδί τους από τα παιχνίδια και να το στρώσουν στη δουλειά. Μελέτες έχουν δείξει ότι ένα περιβάλλον που επιδεικνύει φροντίδα για την ανατροφή του και η απασχόληση, μαζί με τον γονιό, με παιχνίδια όπως το κρυφτό, οι κύβοι και τα τουβλάκια, τα παιδικά τραγουδάκια ή η ταξινόμηση σχημάτων είναι ό,τι που χρειάζεται ένα παιδί για να αυξήσει τον δείκτη ευφυΐας του και να αποκτήσει ενδιαφέρον για τη μάθηση.
Ορισμένοι υποστηρίζουν ότι το να ακούν τα παιδιά μουσική του Μότσαρτβελτιώνει τις επιδόσεις σε εργασίες που έχουν σχέση με την αίσθηση του χώρου και τη μάθηση στους ανθρώπους, όπως και τις επιδόσεις στο τρέξιμο σε λαβύρινθο στους ποντικούς. Η «επίδραση Μότσαρτ»- η οποία έχει γεννήσει αμέτρητα προγεννητικά και παιδικά εκπαιδευτικά προγράμματα- διχάζει ωστόσο τους επιστήμονες, έχοντας τόσους υποστηρικτές όσους και πολέμιους. Το να μάθει κάποιος να παίζει μουσική στην παιδική ηλικία είναι κάτι εντελώς διαφορετικό: έχει μακροπρόθεσμη επίδραση στον εγκέφαλο βελτιώνοντας, όπως πιστεύουν ορισμένοι, την αίσθηση του χώρου και τη μαθηματική και συλλογιστική ικανότητα.
Στην ηλικία των έξι ετών ο εγκέφαλος έχει αποκτήσει το 95% του βάρους που θα έχει στην ενήλικη ζωή και βρίσκεται στο ζενίθ της ενεργειακής κατανάλωσής του. Σε αυτό το στάδιο τα παιδιά αρχίζουν να εφαρμόζουν τη λογική και την εμπιστοσύνη και να κατανοούν τις διαδικασίες της σκέψης τους. Ο εγκέφαλός τους εξακολουθεί να αναπτύσσεται και να δημιουργεί και αποσυνδέει συνδέσεις καθώς αποκτούν εμπειρία του κόσμου ώσπου, ύστερα από μια κορύφωση του όγκου της φαιάς ουσίας στην ηλικία των 11 ετών στα κορίτσια και των 14 ετών στα αγόρια, έρχεται η εφηβεία για να τον αλλάξει και πάλι.
3. Εφηβεία: προγραμματισμός και επαναπρογραμματισμός
Οι έφηβοι είναι εγωιστές, απερίσκεπτοι, παράλογοι και ευερέθιστοι, αν όμως σκεφτεί κανείς την κακοφωνία των κατασκευαστικών εργασιών που συντελούνται στον εφηβικό εγκέφαλο, αυτό δεν είναι άξιο απορίας. Κατά την εφηβεία ο εγκέφαλός μας είναι μεν πλήρως ανεπτυγμένος, όμως η «καλωδίωση» και ο προγραμματισμός του συνεχίζονται.
Επειδή ο όγκος του εγκεφάλου των παιδιών φθάνει σχεδόν αυτόν των ενηλίκων αρκετά προτού περάσουν στο εφηβικό στάδιο, οι ψυχολόγοι παλαιότερα εξηγούσαν τα ιδιαίτερα δυσάρεστα χαρακτηριστικά της εφηβείας ως προϊόντα των αυξημένων σεξουαλικών ορμονών. Πρόσφατα ωστόσο μελέτες που έγιναν με μεθόδους απεικόνισης αποκάλυψαν μια πληθώρα δομικών αλλαγών κατά την εφηβεία και τα πρώτα χρόνια μετά την ηλικία των είκοσι ετών: οι αλλαγές αυτές μπορούν σε μεγάλο βαθμό να εξηγήσουν τη θυελλώδη αυτή περίοδο.
ΟΤζέι Γκλανττου Εθνικού Ινστιτούτου Ψυχικής Υγείας της Μπεθίσντα του Μέριλαντ και οι συνάδελφοί του παρακολούθησαν την πρόοδο περίπου 400 παιδιών απεικονίζοντας τους εγκεφάλους πολλών από αυτών ανά δύο χρόνια καθώς αναπτύσσονταν. Ανακάλυψαν ότι η εφηβεία επιφέρει τη διαλογή της φαιάς ουσίας κατά κύματα και ότι οι έφηβοι χάνουν περίπου το 1% της φαιάς ουσίας τους ανά έτος ως και λίγο μετά τα 20 τους χρόνια.
Αυτή η εγκεφαλική διαλογή καταργεί τους μη χρησιμοποιημένους νευρωνικούς συνδέσμους που είχαν υπερπαραχθεί κατά την έξαρση του παιδικού σταδίου της ανάπτυξης, ξεκινώντας από τις πιο βασικές αισθητικές και κινητικές περιοχές. Αυτές ωριμάζουν πρώτες, ακολουθούμενες από τις περιοχές που σχετίζονται με την ομιλία και τον προσανατολισμό στον χώρο ενώ τελευταίες έρχονται αυτές που έχουν σχέση με υψηλότερες λειτουργίες επεξεργασίας και εκτέλεσης.
Από τις τελευταίες περιοχές που ωριμάζουν είναι ο πλαγιοραχιαίος προμετωπιαίος φλοιός ο οποίος βρίσκεται στο μπροστινό μέρος του μετωπιαίου λοβού. Η περιοχή αυτή σχετίζεται με τον έλεγχο των παρορμήσεων, την κρίση και τη λήψη αποφάσεων, κάτι το οποίο ίσως εξηγεί ορισμένες από τις όχι και τόσο λαμπρές αποφάσεις που παίρνει συχνά ο μέσος έφηβος. Η περιοχή αυτή ενεργεί επίσης για να ελέγξει και να επεξεργαστεί συναισθηματικές πληροφορίες που στέλνονται από την αμυγδαλή- το κέντρο των ενστικτωδών αντιδράσεων-, κάτι το οποίο ίσως να ευθύνεται για την άστατη ψυχική διάθεση των εφήβων.
Καθώς ωστόσο η φαιά ουσία χάνεται ο εγκέφαλος κερδίζει λευκή ουσία. Αυτός ο λιπώδης ιστός περιβάλλει τους νευρώνες και βοηθάει στην ταχύτερη μεταφορά των ηλεκτρικών ώσεων και στη σταθεροποίηση των νευρωνικών συνδέσμων που επιβίωσαν κατά τη διαδικασία διαλογής.
Οι μεταβολές αυτές έχουν τόσο οφέλη όσο και παγίδες. Σε αυτό το στάδιο της ζωής ο εγκέφαλος εξακολουθεί να είναι παιδιάστικα ευέλικτος, επομένως εξακολουθούμε να είμαστε σφουγγάρια που απορροφούν τις γνώσεις. Από την άλλη πλευρά η έλλειψη ελέγχου των παρορμήσεων μπορεί να οδηγήσει σε ριψοκίνδυνες συμπεριφορές όπως η χρήση αλκοόλ και ναρκωτικών, το κάπνισμα και το σεξ χωρίς προφυλάξεις.
Η χρήση ουσιών είναι ιδιαίτερα ανησυχητική, αφού μελέτες με απεικονίσεις του εγκεφάλου υποδηλώνουν ότι τα κυκλώματα κινητοποίησης και ανταμοιβής στους εγκεφάλους των εφήβων είναι σχεδόν σαν να τους «προγραμματίζουν» για την εξάρτηση. Σε συνδυασμό με την έλλειψη ελέγχου των παρορμήσεων, την κακή κρίση και μια αξιοθρήνητη υποτίμηση των μακροπρόθεσμων συνεπειών αυτό μπορεί να οδηγήσει σε εξαρτημένους εφήβους. Καθώς δε η χρήση ουσιών και τα οδυνηρά γεγονόταακόμη και μια αισθηματική απογοήτευση- έχουν συνδεθεί με διαταραχές της διάθεσης σε μεγαλύτερη ηλικία, αυτή είναι η περίοδος κατά την οποία καλό είναι και οι δύο αυτοί παράγοντες να αποφεύγονται.
Στη θετική πλευρά, καθώς οι έφηβοι προχωρούν προς την ενηλικίωση και την ανεξαρτησία, έχουν συνεχώς τη δυνατότητα να διαμορφώσουν τον εγκέφαλό τους έτσι ώστε να εξελιχθεί σε μια άκρως αποτελεσματική μηχανή επεξεργασίας. Για να αντλήσει κανείς το καλύτερο από αυτή την περίοδο θα πρέπει να στρέψει όλη αυτή την ενέργεια του εφήβου προς τη μάθηση και τις νέες εμπειρίες- είτε με το διάβασμα βιβλίων είτε με το να μάθουν να εκφράζονται μέσω της μουσικής ή της τέχνης είτε με την εξερεύνηση της ζωής μέσα από τα ταξίδια. Γεγονός είναι πάντως ότι, είτε τους αρέσει είτε όχι, ενόσω τα κυκλώματα λήψης αποφάσεών τους εξακολουθούν να σχηματίζονται, οι τρυφεροί εφηβικοί εγκέφαλοι χρειάζονται ακόμη προστασία, αν όχι από τους άλλους τουλάχιστον από τον ίδιο τον εαυτό τους.
4. Ενηλικίωση: ο ολισθηρός κατήφορος
Εχετε λοιπόν περάσει τα είκοσι και ο εγκέφαλός σας έφθασε επιτέλους στην ενηλικίωση. Απολαύστε το όσο διαρκεί. Η κορύφωση των δυνάμεων του εγκεφάλου σας έρχεται γύρω στα 22 και κρατάει μόλις μισή δεκαετία. Από εκεί και πέρα αρχίζει ο κατήφορος.
Η μακρά, αργή παρακμή αρχίζει περίπου στην ηλικία των 27 ετών και συνεχίζεται σε όλη την ενήλικη ζωή, παρ΄ ότι οι διάφορες ικανότητες παρακμάζουν σε διαφορετικούς ρυθμούς. Παραδόξως αυτές που αρχίζουν να φθίνουν πρώτες- αυτές που σχετίζονται με τον εκτελεστικό έλεγχο, όπως ο σχεδιασμός και ο συντονισμός των εργασιών- είναι εκείνες που άργησαν περισσότερο να εμφανιστούν κατά τη διάρκεια της εφηβείας σας. Οι ικανότητες αυτές συνδέονται με τον προμετωπιαίο και τον κροταφικό λοβό οι οποίοι εξακολουθούν να ωριμάζουν στα πρώτα χρόνια μετά τα είκοσι.
Η επεισοδιακή μνήμη, η οποία σχετίζεται με την ανάκληση γεγονότων, παρακμάζει επίσης νωρίς ενώ η ταχύτητα επεξεργασίας του εγκεφάλου επιβραδύνεται και η εν ενεργεία μνήμη μπορεί να αποθηκεύσει λιγότερες πληροφορίες.
Πόσο γρήγορη είναι η παρακμή; Σύμφωνα με έρευνες τουΑρτ Κρέιμερ , ψυχολόγου στο Πανεπιστήμιο του Ιλινόι, και άλλων ερευνητών περίπου από την ηλικία των 25 ετών χάνουμε ως και έναν βαθμό ανά δεκαετία σε ένα τεστ που ονομάζεται μίνι εξέταση της διανοητικής κατάστασης. Πρόκειται για ένα τεστ 30 βαθμών στην αριθμητική, στη γλώσσα και στις βασικές κινητικές ικανότητες το οποίο χρησιμοποιείται συνήθως για να διαπιστώσει πόσο γρήγορα παρακμάζουν όσοι πάσχουν από άνοια. Μια πτώση 3 ως 4 βαθμών θεωρείται κλινικά σημαντική. Με άλλα λόγια, η παρακμή που παρουσιάζουν συνήθως οι άνθρωποι από τα 25 ως τα 65 τους έχει συνέπειες στον πραγματικό κόσμο.
Ολα αυτά ακούγονται μάλλον αποκαρδιωτικά, υπάρχει όμως και μια θετική πλευρά. Οι ικανότητες που παρακμάζουν στο ενήλικο στάδιο βασίζονται στη «ρευστή ευφυΐα»την υποκείμενη ταχύτητα επεξεργασίας του εγκεφάλου μας. Η λεγόμενη όμως «αποκρυσταλλωμένη ευφυΐα», η οποία θα μπορούσε να πει κανείς ότι ισοδυναμεί με τη σοφία, βαδίζει προς την αντίθετη κατεύθυνση. Ετσι, παρ΄ ότι η ρευστή ευφυΐα μας άγει την κατιούσα- μαζί με το πρόσωπο και τους γλουτούς μας - η αποκρυσταλλωμένη ευφυΐα μας εξακολουθεί να αυξάνεται μαζί με την περιφέρεια της μέσης μας. Οι δυο φαίνονται να αλληλοαντισταθμίζονται, τουλάχιστον ως και μετά τα 60 ή τα 70 (βλ. «Οι πέντε ηλικίες του εγκεφάλου: 5. Γηρατειά).
Υπάρχει ακόμη ένας λόγος για να διατηρήσουμε το κέφι μας. Μένοντας πνευματικά και σωματικά δραστήριοι, ακολουθώντας μια ικανοποιητική διατροφή και αποφεύγοντας το κάπνισμα, το αλκοόλ και τις ψυχοτρόπες ουσίες μπορούμε, όπως φαίνεται, να επιβραδύνουμε την αναπόφευκτη παρακμή. Αν ωστόσο είναι ήδη πολύ αργά για να αρχίσετε την καθαρή ζωή, μην πανικοβάλλεστε. Εχετε ακόμη την ευκαιρία να αναστρέψετε την κατάσταση.
5. Γηρατειά: απώλειες
Οταν πλησιάζει η στιγμή να πάρετε τη σύνταξή σας, δεν υπάρχει αμφιβολία γι΄ αυτό, ο εγκέφαλός σας δεν είναι όπως παλιά. Στα 65 οι περισσότεροι αρχίζουν να παρατηρούν τα σημάδια: ξεχνάτε ονόματα και η καφετιέρα εμφανίζεται καμιά φορά μέσα στο ψυγείο.
Υπάρχει ένας σοβαρός λόγος για τον οποίο η μνήμη μας αρχίζει να μας εγκαταλείπει. Σε αυτό το στάδιο της ζωής χάνουμε σταθερά εγκεφαλικά κύτταρα σε κρίσιμες περιοχές όπως ο ιππόκαμπος- η περιοχή όπου γίνεται η επεξεργασία των αναμνήσεων. Αυτό αρχικά δεν είναι τόσο μεγάλο πρόβλημα: ακόμη και στα γηρατειά ο εγκέφαλος είναι αρκετά ευέλικτος ώστε να εξακολουθεί να αναπληρώνει. Σε κάποιο σημείο ωστόσο οι απώλειες αρχίζουν να γίνονται αισθητές.
Φυσικά κανένας δεν γερνάει με τον ίδιο τρόπο, οπότε ποια είναι η διαφορά ανάμεσα σε έναν κεφάτο, ευφυή γεράκο και έναν ξεχασιάρη, γκρινιάρη γερογρουσούζη; Και μπορούμε να αυξήσουμε τις πιθανότητές μας να καταλήξουμε στην πρώτη εκδοχή;
Η σωματική άσκηση οπωσδήποτε μπορεί να βοηθήσει. Πολλές μελέτες έχουν δείξει ότι η ήπια άσκηση τρεις φορές την εβδομάδα μπορεί να βοηθήσει τη συγκέντρωση και τον αφηρημένο συλλογισμό στους γηραιότερους ανθρώπους, ίσως ενισχύοντας την ανάπτυξη νέων εγκεφαλικών κυττάρων. Η άσκηση βοηθάει επίσης στη σταθεροποίηση της γλυκόζης στο αίμα. Καθώς γερνάμε η ρύθμιση της γλυκόζης μας χειροτερεύει, κάτι το οποίο προκαλεί ξαφνικές αυξήσεις του σακχάρου στο αίμα μας. Αυτό μπορεί να επηρεάσει την οδοντωτή έλικα, μια περιοχή μέσα στον ιππόκαμπο η οποία βοηθάει στον σχηματισμό των αναμνήσεων. Εφόσον η σωματική δραστηριότητα βοηθάει στη ρύθμιση της γλυκόζης, το να βγαίνετε και να κυκλοφορείτε μπορεί να μειώσει τις ξαφνικές ανόδους του σακχάρου και ενδεχομένως να βελτιώσει τη μνήμη σας.
Οι ασκήσεις συντονισμού μπορούν επίσης να βοηθήσουν. Μελέτες έχουν δείξει ότι η άσκηση που στοχοποιεί εξειδικευμένα τον έλεγχο των κινήσεων και της ισορροπίας βελτιώνει τη γνωσιακή λειτουργία σε ανθρώπους ηλικίας 60 ως 80 ετών. Λίγο παιχνίδι με το Νintendo Wii των εγγονών σας μπορεί να επιφέρει ανάλογα αποτελέσματα.
Αν τα ηλεκτρονικά παιχνίδια σας δυσκολεύουν, μπορείτε να δοκιμάσετε τη γνωσιακή άσκηση. Η «άσκηση του εγκεφάλου» θεωρείτο παλαιότερα αμφίβολης αξιοπιστίας, μια μελέτη όμως που δημοσιεύτηκε στην επιθεώρηση της Αμερικανικής Εταιρείας Γεροντολογίας τον Απρίλιο καταλήγει στο συμπέρασμα ότι οι «εγκεφαλικές» ασκήσεις σε ηλεκτρονικό υπολογιστή μπορούν να βελτιώσουν τη μνήμη και την προσοχή σε ανθρώπους ηλικίας άνω των 65 ετών. Οι μεταβολές αυτές ήταν μάλιστα τόσο σημαντικές ώστε οι εθελοντές ανέφεραν αισθητή βελτίωση στις καθημερινές τους δραστηριότητες, όπως στο να θυμούνται ονόματα ή να παρακολουθούν τις συζητήσεις όταν βρίσκονται μέσα σε θορυβώδη εστιατόρια.
Το να αποφύγει κανείς την κακοκεφιά και την γκρίνια είναι πιο εύκολο. Οι υποδοχείς της ντοπαμίνηςοι οποίοι ευθύνονται για το αίσθημα των θετικών συναισθημάτων- βρίσκονται σε παρακμή, πράγμα το οποίο μπορεί να προκαλέσει κατάθλιψη. Μπορείτε όμως να προσφέρετε στον εαυτό σας την απαραίτητη καθημερινή δόση ντοπαμίνης τρώγοντας γιαούρτι, αμύγδαλα και σοκολάτα.
Στην πραγματικότητα ο εγκέφαλός σας κάνει ό,τι μπορεί προκειμένου να σας εξασφαλίσει μια ικανοποιητική ζωή μετά τη σύνταξη. Με τις παράτολμες περιπέτειες των 20 και των 30 και τις δοκιμές και τους πειραματισμούς της μέσης ηλικίας έχει μάθει, ενδόμυχα, να εστιάζεται στα καλά πράγματα της ζωής. Στα 65 είμαστε πολύ καλύτεροι στο να μεγεθύνουμε την εμπειρία των θετικών συναισθημάτων, λέει οΦλορίν Ντόλκος, νευροβιολόγος στο Πανεπιστήμιο της Αλμπέρτα του Καναδά. Σε πειράματα διαπίστωσε ότι οι άνθρωποι μετά τα 60 τείνουν να θυμούνται λιγότερες συναισθηματικά αρνητικές φωτογραφίες σε σχέση με αυτές που έχουν ουδέτερο περιεχόμενο από ό,τι οι άνθρωποι νεότερης ηλικίας.
Οι μαγνητικές τομογραφίες δείχνουν γιατί. Παρ΄ ότι στους ανθρώπους άνω των 60 η δραστηριότητα της αμυγδαλής, μιας περιοχής του εγκεφάλου που επεξεργάζεται τα συναισθήματα, φαίνεται φυσιολογική, η αλληλεπίδρασή της με άλλες περιοχές του εγκεφάλου διαφέρει: αλληλεπιδρά λιγότερο με τον ιππόκαμπο από ό,τι στους νεότερους ανθρώπους και περισσότερο με τον πλαγιοραχιαίο προμετωπιαίο φλοιό, μια περιοχή που σχετίζεται με τον έλεγχο των συναισθημάτων. Ο κ. Ντόλκος υποστηρίζει ότι αυτό μπορεί να είναι αποτέλεσμα της μεγαλύτερης εμπειρίας καταστάσεων στις οποίες οι συναισθηματικές αντιδράσεις πρέπει να βρίσκονται υπό έλεγχο. Οι πιο ηλικιωμένοι πραγματικά βλέπουν τον κόσμο μέσα από ροζ γυαλιά.
Επομένως, παρά το γεγονός ότι σε κανέναν δεν αρέσει να γερνά, η κατάσταση δεν είναι απογοητευτική. Στην πραγματικότητα μάλιστα μάλλον θα πρέπει να πάψετε να ανησυχείτε. Οι μελέτες δείχνουν ότι οι άνθρωποι που είναι πιο χαλαροί και ήρεμοι έχουν λιγότερες πιθανότητες να πάθουν άνοια από ό,τι αυτοί που ανησυχούν και στρεσάρονται περισσότερο. Σε μια μελέτη άνθρωποι οι οποίοι δεν ήταν κοινωνικά δραστήριοι αλλά ήταν ήρεμοι παρουσίασαν κατά 50% χαμηλότερο κίνδυνο να αναπτύξουν άνοια σε σύγκριση με εκείνους οι οποίοι ήταν απομονωμένοι αλλά είχαν την τάση να ανησυχούν και να στενοχωριούνται. Αυτό είναι πιθανό να οφείλεται σε υψηλότερα επίπεδα της προκαλούμενης από το στρες κορτιζόλης, η οποία ενδέχεται να προκαλεί συρρίκνωση του πρόσθιου κογχομετωπιαίου φλοιού, μιας περιοχής η οποία συνδέεται με τη νόσο του Αλτσχάιμερ και την κατάθλιψη στους πιο ηλικιωμένους.
Παρ΄ ότι λοιπόν ο εγκέφαλός μας δεν εμφανίζει ρυτίδες ούτε χαλαρώνει όπως το δέρμα μας, χρειάζεται και αυτός ανάλογη φροντίδα και προσοχή, γι΄ αυτό μην τον εγκαταλείπετε. Μόλις παρατηρήσετε τα πρώτα σημάδια της ηλικίας, αρχίστε να βγαίνετε για έναν περίπατο και να λύνετε σταυρόλεξα και προσπαθήστε να γελάτε: έτσι ίσως μπορέσετε να αντισταθμίσετε κάποιες από τις αμαρτίες της νεανικής σας ηλικίας.
Βαρβάρα Τερζάκη
Άρθρο των Caroline Williams, Helen Philips, Anna Gosline, Graham Lawton, Helen Thomson - εφ. Το Βήμα, 09-08-2009
Εγγραφή σε:
Αναρτήσεις (Atom)