13/10/09

Η ρευστότητα στην "εποχή των εικόνων"

Ο Ζίγκμουντ Μπάουμαν αποτελεί έναν εξέχοντα εκπρόσωπο της «πολωνικής σχολής» (από τον Μπ. Μαλινόβσκι μέχρι τον Ν. Ελίας και τον Στ. Λεμ) και, ταυτόχρονα, της σύγχρονης κοινωνιολογικής θεωρίας, κυρίως στη στοχαστική της διάσταση. Οι «Ρευστοί καιροί» (Liquid Times, 2007) είναι ένα βιβλίο που συνεχίζει να «ανοίγει ρωγμές στο προφανές και το αυτονόητο», αποτελώντας το τρίτο μέρος μιας άτυπης τριλογίας («Αποσπασματική ζωή. Δοκίμια για τη μεταμοντέρνα ηθικότητα, 1995 και «Ρευστή νεωτερικότητα», 2000).O,τι αναλύεται στο πρώτο βιβλίο, σε «αναζήτηση του μεταμοντέρνου Λόγου» ανάμεσα στα θραύσματα της ζωής, κι ό,τι κατηγοριοποιείται και αποκωδικοποιείται στο δεύτερο, ως μεταμοντέρνα conditio humana της αμφισημίας και του φευγαλέου, στους «Ρευστούς καιρούς» εξειδικεύεται και επικαιροποιείται με κυρίαρχο στοιχείο την αβεβαιότητα, ως παράγωγο της διακινδύνευσης, αλλά και προϋπόθεση της παγκοσμιοποίησης. Σε μία διαδικασία διαρκούς μετασχηματισμού των κοινωνικών και παραγωγικών σχέσεων, το εθνικό κράτος εκχωρεί ή απεμπολεί δικαιώματα και ο «ξένος» γίνεται ένας απρόβλεπτος παράγοντας, σε εθνικό και διεθνές επίπεδο, κυρίως μέσω των νέων μεταναστευτικών ρευμάτων μετά το 1989.Ο Μπάουμαν αρέσκεται στη μεταφορά της ρευστότητας, στην «εποχή των εικόνων». Το αποσπασματικό και το φευγαλέο αλλοιώνουν σημαντικά την αρχικά σταθερή εικόνα της κοινωνίας (σαν σε πίνακα του Γκέρχαρντ Ρίχτερ), στα εθνικά της όρια και την κρατική της υπόσταση. Ο «απρόβλεπτος παράγοντας» του ξένου, ως κοινωνικός τύπος που έρχεται από την παράδοση του Ζίμμελ (Ρόμπερτ Παρκ, Αλφρεντ Συτς κ.ά.), δημιουργεί κραδασμούς και αβεβαιότητες που προκαλούν «περιφρακτικές στρατηγικές» στα ήδη ευάλωτα «κράτη–έθνη».Νέες προκλήσεις, νέες μορφές τρομοκρατίας, αλλά και νέες αντιπαραθέσεις (μεικτοφιλία εναντίον μεικτοφοβίας), νέοι ρόλοι (κυνηγοί, θηροφύλακες, κηπουροί, σ’ ένα παιγνίδι «κυνηγιού - αιχμαλωσίας»), διαχείριση φόβων urbi et orbi: «η αιώνια επιστροφή του ίδιου». Mια ανθρωπότητα σε κίνηση, αλλά και ακινησία, καθώς η ουτοπία και η αλληλεγγύη παραμένουν το ζητούμενο, ανάμεσα στην νέα προσωρινότητα και την παλαιά σταθερότητα.Φθαρτότητα, αποσπασματικότητα, ρευστότητα: «η ζωή είναι αλλού, η αβεβαιότητα εδώ».Η «Κ» προδημοσιεύει αποσπάσματα από το βιβλίο «Ρευστοί Καιροί» που κυκλοφορεί εντός των ημερών από τις εκδόσεις Μεταίχμιο.Ξένος και μεικτοφοβίαΟ περιρρέων και υποσυνείδητος φόβος του αγνώστου αναζητάει απελπισμένα αξιόπιστες διεξόδους. Στις περισσότερες περιπώσεις, οι συσσωρευμένες ανησυχίες τείνουν να ξεσπούν σε επιλεγμένες κατηγορίες «ξένων»: του ανοίκειου και αδιαφανούς πλαισίου του βίου, της αοριστίας των κινδύνων και της άγνωστης φύσης των απειλών. Το κυνήγι μιας συγκεκριμένης κατηγορίας «ξένων» από τα σπίτια και τα καταστήματά τους βοηθάει στον εξορκισμό, προσωρινά, του εκφοβιστικού φάσματος της αβεβαιότητας. Το τρομοκρατικό τέρας της ανασφάλειας καίγεται σαν ομοίωμα.Η λανθάνουσα λειτουργία των φραγμάτων στα σύνορα, που υποτίθεται ότι ανεγέρθηκαν εναντίον των «δήθεν αιτούντων άσυλο» και των «απλών οικονομικών μεταναστών» είναι η ενίσχυση της σαθρής, ακανόνιστης και απρόβλεπτης ζωής όσων βρίσκονται μέσα. Ομως, η ρευστή σύγχρονη ζωή είναι σίγουρο ότι θα παραμείνει ακανόνιστη και παρορμητική οποιαδήποτε κι αν είναι η μεταχείριση και τα δεινά των «ανεπιθύμητων ξένων».Ετσι, η ανακούφιση τείνει να είναι βραχυπόθεσμη και οι ελπίδες που επενδύθηκαν στα «σκληρά και αποφασιστικά μέτρα» εκμηδενίζονται όσο σύντομα αναδύθηκαν.Η «ουτοπία» του GoogleΥποθέτω ότι, εάν η ουτοπία είχε γλώσσα και επιπροσθέτως ήταν ευλογημένη με την ευστροφία του Μαρκ Τουέιν, πιθανότατα θα επέμενε πως οι εκθέσεις περί του θανάτου της είναι κάπως υπερβολικές. Πριν από λίγο έγραψα τη λέξη «ουτοπία» στη μηχανή αναζήτησης Google και επέστρεψε 4.400.000 ιστοσελίδες.Η πρώτη στον κατάλογο, και μάλιστα η πιο εντυπωσιακή, ενημερώνει τους περιηγητές του διαδικτύου ότι «η ουτοπία είναι από τα μεγαλύτερα δωρεάν παιχνίδια αλληλεπίδρασης του κόσμου, με πάνω από 80.000 παίκτες». Επειτα, σκορπισμένες εδώ κι εκεί, υπάρχουν κάποιες αναφορές στην ιστορία των ουτοπικών ιδεών και σε κέντρα που παραδίδουν μαθήματα γι’ αυτή την ιστορία, μεριμνώντας κυρίως για εραστές αντικών και συλλέκτες περίεργων αντικειμένων. Ωστόσο, οι ιστοσελίδες με τέτοιο περιεχόμενο αποτελούν τη μειονότητα. Η «ουτοπία» συνήθως υποδήλωνε έναν ποθητό, ονειρεμένο, μακρινό στόχο, στον οποίο η πρόοδος έπρεπε, μπορούσε και τελικά θα οδηγούσε όσους αναζητούσαν έναν κόσμο που θα υπηρετούσε καλύτερα τις ανθρώπινες ανάγκες. Ωστόσο, στα σύγχρονα όνειρα, η εικόνα της «προόδου» φαίνεται να έχει μετακινηθεί από τον λόγο περί κοινής βελτίωσης σε αυτόν της ατομικής βελτίωσης.Θηροφύλακες και κηπουροίΕίναι λογικό ότι σε ένα κόσμο που κατοικείται κυρίως από κυνηγούς υπάρχει μηδαμινός χώρος για ουτοπικούς στοχασμούς. Ελάχιστοι είναι αυτοί που θα αντιμετωπίσουν με σοβαρότητα τα ουτοπικά σχέδια, όταν τύχει κάποιος να τους παραδώσει ένα για να το εξετάσουν. Ετσι, ακόμα και εάν κάποιος γνωρίζει πώς να βελτιώσει τον κόσμο, το πραγματικό προβληματικό ερώτημα θα είναι ποιος έχει επαρκείς πόρους και αρκετά ισχυρή θέληση για να κάνει ό,τι χρειάζεται.Η προσδοκία της ύπαρξης αυτών των πόρων και της θέλησης για δράση συνήθως ήταν αρμοδιότητα της κυριαρχικής εξουσίας του εθνικού κράτους, αλλά, όπως παρατήρησε πρόσφατα ο Ζακ Ατταλί στο «La voie humaine», «τα έθνη έχασαν την επιρροή τους στην εξέλιξη των πραγμάτων και έχουν εγκαταλείψει στις δυνάμεις της παγκοσμιοποίησης όλα τα μέσα καθοδήγησης του κόσμου προς έναν προορισμό, καθώς και τη διοργάνωση της άμυνας εναντίον των διαφόρων ειδών φόβου». Και οι «δυνάμεις της παγκοσμιοποίησης», οι οποίες έχουν πάρει πολλές από τις εξουσίες που κατείχαν πριν από τα εθνικά κράτη, δεν είναι καθόλου γνωστές για την καλλιέργεια των ενστίκτων, της φιλοσοφίας και των στρατηγικών του «θηροφύλακα» και του «κηπουρού».Πολιτικά δικαιώματαΕάν τα πολιτικά δικαιώματα μπορούν να χρησιμοποιηθούν για να κατοχυρώσουν και να εδραιώσουν τις προσωπικές ελευθερίες που βασίζονται στην οικονομική ισχύ, τότε δύσκολα θα διασφαλίσουν προσωπικές ελευθερίες για τους αποστερημένους, οι οποίοι δεν διεκδικούν τους πόρους, χωρίς τους οποίους η προσωπική ελευθερία δεν μπορεί ούτε να κερδηθεί ούτε να ασκηθεί στην πράξη.Εδώ υπάρχει ένας φαύλος κύκλος. Πολλοί άνθρωποι διαθέτουν ελάχιστα ή καθόλου περιουσιακά στοιχεία και έτσι, κατά την άποψη των εχόντων, ούτε χρειάζονται ούτε πρέπει να επιφορτίζονται με τα πολιτικά δικαιώματα που αναμένεται να υπηρετήσουν αυτό τον σκοπό. Ομως, αφού γι’ αυτόν τον λόγο οι συγκεκριμένοι άνθρωποι δεν γίνονται αποδεκτοί στην επιλεκτική παρέα (σε όλη τη διάρκεια της σύγχρονης δημοκρατίας ισχυρές δυνάμεις έχουν πολεμήσει για να καταστήσουν αυτή την άρνηση της εισδοχής μόνιμη), θα έχουν ελάχιστες ευκαιρίες διασφάλισης των υλικών και πολιτιστικών πόρων που θα τους καταστήσουν δικαιούχους για τη χορήγηση των πολιτικών δικαιωμάτων. Εάν αφεθεί στην εσωτερική της αναπτυξιακή λογική, η δημοκρατία μπορεί να παραμείνει απλώς στην πράξη, αλλά και τυπικά και ρητά, ένα ουσιαστικά ελιτίστικο ζήτημα.

Βαρβάρα Τερζάκη

Άρθρο Κώστα Θ. Καλφοπουλου - εφ. Καθημερινή, 27-09-2009

Δεν υπάρχουν σχόλια: