Rimini Protokoll - Oι τελευταίοι μουεζίνηδες

Τι φέρνει η τεχνολογία στις παραδοσιακές κοινωνίες του Ισλάμ; Μερικές τεράστιες αλλαγες. Βασικότερη; Οι μουεζίνηδες, οι τελάληδες δηλαδή που καλούν από το μεγάφωνο τους πιστούς να προσευχηθούν, λιγοστεύουν. Σε λίγο θα αντικατασταθούν από μηχανήματα αναπαραγωγής ήχου. Τι μπορεί να σημαίνει αυτό για έναν πολιτισμό που έρχεται από πολύ παλιά; Τι σχέσει έχει με τις ιδέες της προόδου, με την παγκοσμιοποίηση αλλά και με τις κολλημένες στις παραδόσεις τους κοινωνίες; Το θέατρο-ντοκιμαντέρ των Rimini Protokoll ανοίγει τη συζήτηση.

Όταν στις αρχές της δευτερης χιλιετίας κηρύχθηκε πόλεμος μεταξύ των πολιτισμών Ανατολής και Δύσης, κάποιοι έλπιζαν ότι θα παρουσιαζόταν η ευκαιρία για διαφοροποίηση, για σεβασμό και διάλογο μεταξύ του δυτικού και του ανατολικού ημισφαιρίου, μεταξύ της εβραϊκής και της ισλαμικής παράδοσης.
Νέοι καλλιτέχνες όπως η Χέλγκαρντ Χάουγκ, ο Ντάνιελ Βέτσελ και ο Στέφαν Κέγκι, εργάστηκαν με πολύ διαφοροποιήμένες στρατηγικές πάνω στους διαλόγους και στα θεατρικά μέσα. Οι πρώτες κοινές τους παραγωγές, που βασίζονται πάντα σε βαθιά έρευνα και επικεντρώνονταν σε ερασιτέχνες με τις ιδιαιτερότητες και τις ικανότητες τους, δημιουργήθηκαν στο τέλος της δεκαετίας του 1990. Έχοντας κερδίσει πολλά βραβεία και διακρίσεις, η σκηνοθετική ομάδα Rimini Protokoll θεωρείται πλέον η κινητήριος δύναμη ενός νέου ντοκιμαντέρ –θεάτρου.
Στα τέλη Ιουνίου η εφ μίλησε με τον σκηνοθέτη και συνιδρυτή των Rimini Protokoll Στεφαν Κέγκι, για την τελευταία του δουλειά, το Radio Muezzin.



Η παράσταση Radio Muezzin μετά την ανεπίσημη παρουσίασή της τον Δεκέμβριο στο Κάιρο έκανε πρεμιέρα τον Μάρτιο στο Βερολίνο. Τι θα δούμε;

Συναντάμε τέσσερις αιγύπτιους μουεζίνηδες, τελάληδες δηλαδή που προσκαλούν τους μουσουλμάνους να προσευχηθούν. Προέρχονται όλοι από το Κάιρο, αλλά έχουν τελείως διαφορετικό κοινωνικό υπόβαθρο. Ένας τυφλός μουεζίνης ταξιδεύει κάθε μέρα δύο ώρες με το λεωφορείο από ένα προάστιο του Καΐρου κοντά στο αεροδρόμιο μέχρι το τζαμί. Κάνει την αναγγελία του, το αντάν και παρδίδει μαθήματα για το Κοράνι. Ο δεύτερος είναι ηλεκτρολόγος. Ήταν κάποτε γκασταρμπάιτερ στη Σαουδική Αραβία. Μετά από ένα σοβαρό εργατικό ατύχημα αφυπνίστηκε θρησκευτικά και άρχισε να μαθαίνει το Κοράνι απ’έξω. Τότε ο ιμάμης του τού ζήτησε να κάνει τον μουεζίνη. Ένας άλλος έρχεται από ένα μικρό χωριό, είναι γιος αγρότη και κατα τη διάρκεια της στρατιωτικής θητείας του εκπαιδευτηκε ως οδηγός τανκ. Έπειτα ήρθε στην πόλη για να βρει δουλειά. Έκανε διάφορες δουλειες από φούρναρης ,έχρι πωλητής σε σουπερ μαρκετ και μια μέρα συλλογίστηκε ότι ως μουεζίνης θα ερχόταν πιο κοντά στον Θεό. Τώρα αναγγέλει την ώρα της προσευχής σε ένα μικρό τζαμί, ακουπίζει τα χαλιά και βάζει σε τάξη τα παπούτσια που πρέπει να βγάζουν όσοι έρχονται σε ένα τζαμί. Ο τέταρτος είναι ο προνομιούχος. Μεγάλωσε σε μια ευκατάστατη οικογένεια, εμφανίστηκε ως έμπειρος στην απαγγελία του Κορανίου, καθώς ήταν ηδη διάσημος. Σε διαγωνισμό στη Μαλαισία είχε αναδειχθεί δύο φορές παγκόσμιος πρωταθλητής στην απαγγελία του Κορανίου. Ταυτόχρονα, όμως είναι και πρωταθλητής βαρέων βαρών μεσίτης και πολλά άλλα.
Κανένας από τους τέσσερις πρωταγωνιστές δεν είναι ηθοποιός, όπως σε όλες τις παραστάσεις των Rimini Protokoll.

Σωστά. Οι μουεζίνηδες δεν στέκονται σε μιναρέ αλλά ακούγονται καθημερινά από μεγάφωνα. Έχουν δει μεχρι τώρα το θέατρο μόνο απ’εξω και μας διηγούνται για τη δουλειά και τη ζωή τους. Πίσω τους, πάνω σε παραβάν προβαλλονται αποσπάσματα που έχουν κινηματογραφηθεί στη γειτονιά τους και στα τζαμιά. Οι εικόνες καθρεφτίζουν τη ζωή τους και ταξιδευουν τους θεατές στο Κάιρο. Για μας ήταν σημαντικό ότι η ομάδα εκτός από τον Ελβετό Μπρούνο Ντεβίλ αποτελούνταν από Αιγύπτιους –από τον μουσικό Μαχμούντ Ρεφάτς μέχρι τον σκηνογράφο Μοχάμεντ Σούκρι.

Η παράσταση άπτεται ενός θέματος που εδώ και κάποια χρόνια συζητείται πολύ εκεί. Η καθημερινή εμφάνιση των μουεζίνηδων με τα μεγάφωνα στο Κάιρο σε λίγο θα είναι παρελθόν.

Αντί για τους 30.000 μουεζίνηδες το κάλεσμα για προσευχή θα ακούγεται πλέον ζωντανά μέσω ραδιοφώνου ώστε να πάψει η κακοφωνία των διαφορετικών φωνών πάνω από την πόλη που μετά βίας είναι υποφερτή για κάποιους και θα αντικατασταθεί από την αρμονία. Ο Μοχάμεντ Άλι είναι ένας από τους τριάντα επιλεκτους, οι οποίοι μέσω του ραδιοφώνου θα προσκαλούν με το αντάν τους πιστούς για προσευχή. Οι υπόλοιποι τρεις θα βυθιστούν στη σιωπή μαζί με πολλούς άλλους. Κάτι τέτοιο βέβαια τους υποβαθμίζει. Κάθε μουεζίνης, λένε φτάνει τόσο μακριά όσο τον ταξιδεύει η φωνή του.

Η ΖΩΗ ΕΝΟΣ ΜΟΥΕΖΙΝΗ

Ο μουεζίνης βρίσκεται ανάμεσα σε δύο κόσμους. Δεν ζει τη θρησκευτική ζωή ενός κληρικού ή ενός ιμάμη, αλλά ούτε και αυτήν ενός απλού ανθρώπου.

Ο μουεζίνης, όπως και ο κληρικός στη δυτική εκκλησία, δεν επιτρέπεται να ασκεί άλλο επάγγελμα.Όμως οι αποδοχές ενός μουεζίνη είναι συχνά τόσο πενιχρές που δεν μπορεί να ζήσει αν δεν κάνει και κάποια άλλη δουλεια. Αλλά αυτό αντισταθμίζεται με το γόητρο του επαγγέλματος και πολλές φορές τους παρέχεται και η δυνατότητα να κοιμούνται μέσα στο τζαμί.

Ο τελευταίες γνωστός κωδωνοκρούστης πριν τοποθετηθούν καμπάνες στις εκκλησίες ήταν ο Κουασιμόδος μια φανταστική φιγούρα. Μια φανταστική φιγούρα τοποθετημένη σε ένα πραγματικό πλαίσιο είναι και ο πρώτος μουεζίνης, ο Μπιλάλ αλ- Χαμπασι, ένας μαυριτανός δουλος που είχε απελευθερωθει. Δεν ήταν κι αυτός τυφλός όπως και ο ηθοποιός στην παράσταση;

Ναι υπάρχουν πολλές ανέκδοτες ιστορίες για αυτόν. Ωστόσο, ο Μπιλαλ αλ-Χαμπάσι δεν ήταν τυφλός. Λέγεται ότι με την όμορφη φωνή του καλούσε τους πιστούε από τη στέγη της Κάαμπα να προσευχηθούν. Υπάρχουν και πολυάριθμες διηγήσεις που θέλουν τους τυφλούς μουεζίνηδες να προτιμώνται, ώστε να μην μπορούν από το τζαμί να δουν τις αυλές των γειτονικών σπιτιών. Η ιδιωτική ζωη τυγχάνει ιδιαίτερης προστασίας στο Κάιρο.

Αντιμετωπίσατε εξαιτίας αυτού προβλήματα κατά τη διάρκεια των γυρισμάτων;
Κοντά στο αεροδρόμιο, στη γειτονιά όπου μένει ο τυφλός αναγνώστης του Κορανίου Χουσεΐν Γκούντα Μπαντάουι, επικράτησε κάποια αναστάτωση μόλις ο κόσμος είδε την κάμερα. Οι κάτοικοι νόμιζαν ότι θα τραβήξουμε σκηνές μέσα από τα παράθυρα τους. Η ενόχλησή τους ήταν λογική και δεν συνεχίστηκε.

Τα έργα Wallenstein του 2005 και World Premiere: The Visit του 2007 είναι μέχρι σήμερα οι μοναδικές δουλειές σας που βασίζονται σε δραματικό κείμενο. Τόσο τα κείμενα όσο και η δραματουργική επεξεργασία των έργων σας αναπτύσσονται σε συνεργασία με τους ηθοποιούς. Πώς βρίσκετε και επιλέγετε τους ηθοποιούς;


Αρχικά είχαμε περίπου 30 υποψήφιους. Το Υπουργείο Θρησκευτικών Υποθέσεων μας πρότεινε κάποιους μουεζίνηδες. Τους περισσότερους όμως τους βρήκαμε πηγαίνοντας στα τζαμιά και συζητώντας με ανθρώπους. Υπάρχουν πολύ διαφορετικά τζαμιά, αλλά στο ιστορικό κέντρο κι αλλα απομακρυσμένα, χωρίς κανένα τουριστικό ενδιαφέρον. Κάθε τζαμί είναι ένας διαφορετικός κόσμος, μια διαφορετική ιδέα. Στην Αίγυπτο συναντά κανείς φιλελεύθερες συμπεριφορές, τη θρησκείς και τον καταναλώτικό τρόπο ζωής να συνδέονται μέσα από τις προσπάθειες της νεότερης γενιάς, αλλά και μια αυστηρή θρησκευτικότητα στις φτωχές γειτονιές.

ΔΟΥΛΕΥΟΝΤΑΣ ΣΤΟ ΚΑΪΡΟ

Υπήρξε προσπάθεια από την πλευρά του Υπουργείου να ελέγξει την παραγωγή;



Η γενικότερη ατμόσφαιρα στην Αίγυπτο δεν ενθαρρύνει τους ανθρώπους να διατυπώνουν δημόσια τις προσωπικές απόψεις τους. Φοβούνται να μιλήσουν δημοσίως για πράγματα που δεν ακολουθούν την επίσημη γραμμή. Ήρθαμε σε επαφή με τον Υπουργό Θρησκευτικών Υποθέσεων ο οποίος είναι ένας ανοιχτός και φιλελεύθερος άνθρωπος, έχει σπουδάσει φιλοσοφία στην Ευρώπη, μιλάει γερμανικά και βρήκε εξαρχής ενδιαφέρον το πρότζεκτ. Οι ιμάμηδες και το Υπουργείο είδαν θετικά το γεγονός ότι παρουσιάζεται η πραγματική ζωή στη σκηνή κι όχι παραμυθάκια όπως στις σαπουνόπερες. Μόνο που έχουν μια διαφορετική θεωρηση της πραγματικότητας και της ζωής. Επίσημα, υπάρχουν οι κατάλληλες υποδομές και οι άνθρωποι είναι έτοιμοι να προχωρήσουν στον 21ο αιώνα. Οι άνθρωποι που ανεβάζουμε εμείς στη σκηνή μιλάνε για μια άλλη ζωή, που δεν ταιριάζει με αυτό το μοντέλο επιτυχίας που λανσάρεται είναι τσαλακωμένοι και δεν αποτελούν απαραίτητα πρότυπα.Ωστόσο και οι δυο πλευρές κάνουν βήματα για να συναντηθούν.

Οι ηθοποιοί κι εσείς ή εσείς και το Υπουργείο;

Οι ηθοποιοι. Είχα προτείνει για πραδειγμα, να παίζουνντόμινο, όπως έκαναν πολύ συχνά στα διαλείμματα τους. Δεν ήθελαν όμως γιατί κάτι τέτοιο δεν ταιριάζει στο αξιωμα ενός μουεζίνη. Το σεβαστήκαμε.

Ήδη οι παραστάσεις σας έχουν τύχει πολύ θετικής αποδοχής. Τι περιμένετε από το αθηναϊκό κοινό;

Είμαστε ενθουσιασμένοι που θα παρουσιάσουμε το έργο μας στην Αθήνα. Ελπίζουμε να δημιουργήσουμε ένα χώρο συνάντησης, όπου μέσα από τη θεατρική μετάφραση θα μπορεσουμε να μάθουμε ιστορίες για τις ζωές των άλλων και να κινήσουμε το ενδιαφερον για το διαφορετικό και τους άλλους πολιτισμούς, ώστε να αποκτήσουμε μια νέα οπτική. Ίσως καταφέρουμε να «βγάλουμε το κοινό στο δρόμο», δηλαδή στον δημόσιο χωρο και να ανοίξουμε τους ορίζοντες μας.

Ο ΘΕΟΣ ΕΚΕΙ ΨΗΛΑ
Από τη Νάντια Δρακούλα

Ο μιναρες και η φωνή του μουεζίνη είναι το ονειρεμένο καρτ ποσταλ πολλών Δυτικών που φαντασιώνονται μυστηριώδη ταξίδια στας Αντολάς. Εικόνες που μυρίζουν μπαχαρικά, καλυμμένα πρόσωπα που υπονοούν ομορφιές απαγορευμένες στα μάτια των πολλών. Η θρησκευτική αναφορά στις χώρες του Ισλαμ είναι το κέντρο όλων. Όπως συμβαίνει συνήθως, οι θρησκείες στις λατρευτικές τους διαδικασίες έχουν σημεία επαφής. Η εκκλησιαστική καμπάνα, ας πούμε της Κυριακής είναι η φωνή του μουεζίνη που αναγγέλει την ώρα της προσευχής (σαλάτ) για την ισλαμική Παρασκευή και τις πέντε καθημερινές. Η ιστορία μας λέει ότι ο πρώτος μουεζίνης ήταν ένας τελάλης από τη Μέκκα. Όταν ο προφήτης Μωάμεθ μπήκε θριακμβευτικά νικητής στη Μεκκα πάνω στην καμήλα του είδε αυτόν τον τελάλη με το όνομα Μπιλαλ ιμπν Ριμπά και μαλλον κάτι του τραβηξε το ενδιαφερον σε αυτόν αφού τον διέταξε να φωνάξει σε προσευχη τους πιστούς.
Ο Μωάμεθ πέθανε χωρίς να αφήσει σαφείς οδηγίες για τα διαδικαστικά. Οι πιστοί αυτοσχεδίαζαν με σάλπιγγες σημαίες και φωτεινά σήματα για να δίνουν το σήματ της προσευχης. Σιγά σιγά οι στέγες των τζαμιών άρχισαν να φιλοξενούν τους πρώτους φιλόδοξους λυρικούς κήρυκες του Κορανίου. Αυτό το κάλεσμα εξελίχθηκε σε έθιμο για να συντονίζονται οι πίστοι στις τελετες τους, αλλά ακόμα περισσότερο εξελίχθηκε σε μια μορφή τέχνης- θα μπορούσε κάποιος να τη συγκρίνει με εκείνη ενός επαγγελματία καλλίφωνου ψάλτη. Οι μουζίνηδες ανέβαιναν σε ειδικό χωρο, στο ψηλοτερο σημείο του μιναρέ και καλούσαν μελωδικά με τη δυνατή φωνή τους, ενώ οι ίδιοι είχαν πανοραμική θέα της πόλης.
Το προνόμιο τους αυτό συχνά παρέμενε ανενεργό αφού μέχρι το 1950 οι άρχοντες έβαζαν τυφλούς μουεζίνηδες για να μην εχουν τη δυνατότητα να κρυφοκοιτανε στα παράθυρα του κόσμου. Με την εξέλιξη της τεχνολογίας και την απλοποίηση των διαδικασιών συντονίστηκε και το Ισλάμ με τα χρόνια. Οι μουεζίνηδες χρειάζεται πλέον να καταναλώνουν λιγότερο οξυγόνο και ενέργεια αφού αρκεί μια εκφώνηση μπροστά από ενα μικροφώνο μέσα στο τζαμί και το μεγάφωνο θα στείλει το μήνυμα στην ακρη της πόλης. Οι χαρακτηριστικοι τυφλοί μουεζίνηδες αντικαταστάθηκαν από δημόσιους υπαλλήλους που συχνά αφήνουν τα χωριά τους και τις οικογενειες τους και κατοικοεδρευουν στα τζαμιά, τα οποία και συντηρούν.
Πάντως αν και οι νεωτεριμοί αλλοιώσαν την παραδοσιακή εκφώνηση του Κορανίου, η μελωδία της ανταν (πρόσκληση για προσευχή) είναι τόσο χαρακτηριστική και αποτυπωμένη στις μνήμες μας, εμπειρικές ή κινηματογραφικες, που κανενα πρωινό στο Κάιρο δεν θα ήταν τόσο όμορφο χωρίς τη μελωδία του «Αλλάχ αλ Ακμπάρ».

Βαρβάρα Τερζάκη
Αρθρο Max Glauner-Φεστιβάλ Αθηνών και Επιδαυρου #16, 09-07-2009