Πεταλούδες, κυκλώματα και παρέες

Λαλίνα Φαφούτη (Το Βήμα)
Σας αρέσει να αποκτάτε καινούργιους φίλους, να πηγαίνετε από παρέα σε παρέα και να διευρύνετε διαρκώς τον κοινωνικό σας περίγυρο; Τότε είστε αυτό που οι Αγγλοσάξονες αποκαλούν «κοινωνική πεταλούδα». Ο όρος δεν έχει απαραίτητα κάτι το αρνητικό, υποδηλώνει απλώς έναν εξαιρετικά κοινωνικό άνθρωπο. Παράλληλα απεικονίζει μια ευρέως διαδεδομένη τάση στις κοινωνίες μας: ακόμη και οι πιο «μονόχνοτοι» από εμάς θα αναγνωρίσουν ότι στη διάρκεια της ζωής τους έχουν συνδεθεί με ορισμένους καινούργιους ανθρώπους είτε διατηρώντας παράλληλα είτε εγκαταλείποντας άλλες παρέες τους.

Πέρα από την «άστατη» αυτή συμπεριφορά που επιδεικνύουμε σε πολλές από τις κοινωνικές μας σχέσεις, έχουμε επίσης την τάση να σχηματίζουμε «κλίκες»- κύκλους φίλων ή απλών γνωστών που συνήθως συνδέονται γύρω από ένα κοινό ενδιαφέρον, είτε αυτό είναι η δουλειά είτε το ποδόσφαιρο, οι πολιτικές πεποιθήσεις ή η θρησκεία. Τις περισσότερες φορές, ακόμη και αν, όπως θα έκανε μια πεταλούδα, εγκαταλείψουμε κάποιον τέτοιο κύκλο για να πάμε σε έναν άλλον, αυτός μπορεί να συνεχίσει να υπάρχει χωρίς εμάς, ακολουθώντας αυτόνομα την πορεία του.

Αυτό ακριβώς το φαινόμενο, του πώς οι κοινωνικές ομάδες σχηματίζονται, διατηρούνται και αλληλεπιδρούν μεταξύ τους «ανταλλάσσοντας» μέλη, θέλησαν να εξετάσουν ερευνητές της Σχολής Βιολογικών Επιστημών Royal Ηolloway του Πανεπιστημίου του Λονδίνου, του Ινστιτούτου Ζωολογίας του Λονδίνου και της Σχολής Ηλεκτρονικών και Πληροφορικών Επιστημών του Πανεπιστημίου του Σαουθάμπτον. Το ονόμασαν «φαινόμενο της κοινωνικής πεταλούδας» και το διερεύνησαν αναπτύσσοντας ένα νέο μοντέλο δυναμικών δικτύων στον ηλεκτρονικό υπολογιστή. Στόχος τους η κατανόηση όχι μόνο της οργάνωσης της κοινωνίας μας και της «κυκλοφορίας» των διαφόρων τάσεων μέσα σε αυτήν αλλά επίσης των μηχανισμών της διάδοσης των μεταδοτικών ασθενειών και της λειτουργίας των πρωτεϊνών και των νευρώνων.

Ο ρόλος της «γόνιμης» πεταλούδας
«Θελήσαμε να μελετήσουμε την επίδραση που μπορεί να έχει σε μια κοινωνία αυτό που στα αγγλικά ονομάζουμε “κοινωνική πεταλούδα”,ο άνθρωπος που αλλάζει συχνά φίλους-δεν ξέρω αν αυτό μεταφράζεται απόλυτα στα ελληνικά» λέει μιλώντας στο «Βήμα» ο Τζον Μπράιντεν , μαθηματικός βιολόγος της Σχολής Royal Ηolloway ο οποίος συμμετείχε στην έρευνα. Από τα πολιτικά κόμματα ως τις ποδοσφαιρικές ομάδες ή τις «κλίκες» εφήβων που ακούν την ίδια μουσική ή παίζουν το ίδιο ηλεκτρονικό παιχνίδι, ο σχηματισμός ομάδων γύρω από ένα κοινό ενδιαφέρον αποτελεί βασικό χαρακτηριστικό των ανθρώπινων κοινωνιών. «Είναι ένα σημαντικό κομμάτι του κοινωνικού ιστού και μας ενδιέφερε να δούμε γιατί και πώς σχηματίζονται αυτές οι ομάδες και πώς εξελίσσονται με τον χρόνο καθώς αλλάζουν τα μέλη τους».

Τα μαθηματικά μοντέλα στον υπολογιστή και η ανάλυση των δικτύων έχουν αναδειχθεί τα τελευταία χρόνια σε χρήσιμο «εργαλείο» για τη μελέτη των κάθε είδους πληθυσμών. «Είναι κάτι που ίσως δεν το συνειδητοποιούμε πάντα,όμως οι άνθρωποι σχηματίζουν δίκτυα, όχι μόνο online,αλλά και στην κοινωνία» λέει ο ειδικός. «Ενα δίκτυο στον υπολογιστή μπορεί να προσφέρει λοιπόν μια καλή απεικόνιση του πώς σχηματιζόμαστε σε ομάδες, πώς “κολλάμε” ο ένας στον άλλον».

Οι ερευνητές σχεδίασαν ένα δυναμικό δίκτυο στο οποίο οι κόμβοι - που αντιπροσωπεύουν τα άτομα - μπορούσαν να αλλάζουν την κατάσταση και τις συνδέσεις τους απεικονίζοντας το πώς ο καθένας από εμάς μπορεί να αλλάξει ενδιαφέροντα και παρέες. Ετσι, εισάγοντας την έννοια της «κοινωνικής πεταλούδας», μπόρεσαν να μελετήσουν τις αλληλεπιδράσεις και την εξέλιξη των ομάδων σε βάθος χρόνου. Επιπλέον- και αυτή είναι μία ακόμη καινοτομία του μοντέλου τους- εισήγαγαν στο παιχνίδι την εμφάνιση νέων πόλων έλξης.

Πώς γεννιούνται οι μόδες
«Ενα από τα ενδιαφέροντα πράγματα που κάναμε» εξηγεί ο κ. Μπράιντεν «ήταν ότι ελέγξαμε την αλλαγή των ενδιαφερόντων, και μάλιστα με δύο τρόπους». Ο ένας ήταν όταν ένα άτομο επηρέαζε ένα άλλο «μεταδίδοντάς» του το ενδιαφέρον του- και άρα προσελκύοντάς το στη δική του «ομάδα»- και ο άλλος όταν ένα νέο ενδιαφέρον έκανε την εμφάνισή του. «Θελήσαμε να δούμε τι συμβαίνει στις ομάδες όταν εισάγεται ένα εντελώς καινούργιο ενδιαφέρον, όπως για παράδειγμα η εφεύρεση ενός νέου παιχνιδιού».

Το πρώτο πράγμα που παρατήρησαν ήταν ότι τα αρχικά μεμονωμένα άτομα του μοντέλου άρχισαν γρήγορα να σχηματίζουν «κλίκες»ομάδες γύρω από το κοινό ενδιαφέρον τους. Οταν το ενδιαφέρον άλλαζε και ένα άτομο έτεινε να προσχωρήσει σε μια άλλη ομάδα, γινόταν ένας πραγματικός πόλεμος μεταξύ των αντιπάλων, αλλά οι σχετικά ισχυρές ομάδες, όσο και αν τα μέλη τους μεταβάλλονταν, παρέμεναν στο παιχνίδι χωρίς να διαλύονται.

Ο δρόμος για τις καινοτομίες- τα νέα ενδιαφέροντα- δεν ήταν καθόλου ρόδινος. «Οταν έμπαινε ένα νέο ενδιαφέρον,ένας νέος κόμβος, τις περισσότερες φορές έσβηνε» λέει ο κ. Μπράιντεν. «Δεν μπορούσε να επιζήσει και ήταν πολύ σημαντικό το ότι παρατηρήσαμε πως υπήρχε ένα είδος προκατάληψης απέναντί του γιατί οι άλλοι κόμβοι τον απέφευγαν.Αν όμως κατάφερνε να εδραιωθεί,να σχηματίσει δηλαδή γύρω του μια ομάδα η οποία άρχιζε να σχηματίζει διασυνδέσεις με άλλες ομάδες,τότε μπορούσε να διατηρηθεί για πολύ περισσότερο». Ασθένειες, πρωτεΐνες και νευρώνες
Σε μια πρώτη άμεση εφαρμογή οι ερευνητές φιλοδοξούν να χρησιμοποιήσουν τα ευρήματά τους για τη μελέτη του τρόπου μετάδοσης των ασθενειών. «Το μαθηματικό μοντέλο που αναπτύξαμε μπορεί να χρησιμοποιηθεί ως βάση για επιδημιολογικές μελέτες» λέει ο κ. Μπράιντεν, «όπως επίσης θα μας ενδιέφερε να το δοκιμάσουμε για τη μελέτη του τρόπου με τον οποίο μεταδίδονται οι τάσεις ή οι νέες ιδέες σε μια κοινωνία».

Ενα άλλο πεδίο που θέλουν να διερευνήσουν στο άμεσο μέλλον είναι αυτό των βιολογικών δικτύων. «Ως τώρα έχουμε εντοπίσει δύο παραδείγματα» λέει. «Πιστεύουμε ότι το μοντέλο μας μπορεί να λειτουργήσει στις πρωτεΐνες επειδή αλληλεπιδρούν μεταξύ τους με βάση τις αλληλουχίες αμινοξέων και άλλους ανάλογους παράγοντες και σχηματίζουν ομάδες». Το ίδιο ισχύει για τα εγκεφαλικά κύτταρα. «Οι νευρώνες» καταλήγει «σχηματίζουν επίσης ομάδες ανάλογα με τα πρότυπα της ηλεκτρικής τους δραστηριότητας, και μάλιστα διαδίδουν αυτά τα πρότυπα στα δίκτυά τους. Θα ήταν ενδιαφέρον να τους μελετήσουμε στο μέλλον».

lalina@tovima.gr

ΤΟ ΠΑΡΑΔΟΞΟ ΤΟΥ ΠΛΟΙΟΥ ΤΟΥ ΘΗΣΕΑ
Η ελληνική μυθολογία, όπως τονίζει ο Τζον Μπράιντεν, έδωσε το έναυσμα για αυτή τη μελέτη.«Κάναμε έναν παραλληλισμό με το πλοίο του Θησέα»λέει«και κάπως έτσι θελήσαμε να ξεκινήσουμε την εργασία μας». Το παράδοξο του πλοίου του Θησέα έχει τροφοδοτήσει φιλοσοφικές συζητήσεις επί αιώνες. Οπως αναφέρει ο Πλούταρχος στον βίο του μυθικού βασιλιά, οι Αθηναίοι είχαν διατηρήσει το πλοίο με το οποίο είχε κάνει το ταξίδι του ο Θησέας ως την εποχή του Δημητρίου Φαληρέα (345-280 π.Χ.) αλλάζοντας τις σανίδες που σάπιζαν, ώσπου τελικά δεν είχε απομείνει καμία από τις αρχικές. Αυτό, προσθέτει ο αρχαίος συγγραφέας, είχε δημιουργήσει μεγάλη διαμάχη ανάμεσα στους φιλοσόφους της εποχής σχετικά με το αν το υπάρχον, ίδιο στην όψη, πλοίο εξακολουθούσε να είναι το πλοίο του Θησέα ή όχι. Το παράδοξο αυτό, μαζί με τις διάφορες παραλλαγές του, συνεχίζει να αποτελεί αντικείμενο προβληματισμού για τη Λογική.