Πεντζίκης, όνειρα εν συνειδήσει της Μαργαριτας Πουρναρα

Η έκθεση έρχεται να θυμίσει το πλούσιο και μοναδικό ζωγραφικό έργο του σπουδαίου πεζογράφου και ποιητή.
Η κάμερα σε αργή κίνηση καταγράφει το εσωτερικό του σπιτιού του Νίκου Γαβριήλ Πεντζίκη. Κατάφορτες βιβλιοθήκες με χαρτόδετες εκδόσεις, σαν προστατευτικά τείχη γύρω από τον ποιητή. Μπροστά στο παράθυρο, με φόντο ανθισμένες γλάστρες, το γραφείο του. Σκυφτός σ’ ένα κείμενο με τον καθαρό, κυματιστό του γραφικό χαρακτήρα, μοιάζει να ζωγραφίζει. Ομως γράφει. Αργά, προσεκτικά, σχεδόν ευλαβικά. Είναι ένα απόσπασμα από την εκπομπή «Μονόγραμμα» της ΕΡΤ, που προβάλλεται στην γκαλερί Καλφαγιάν, η οποία φιλοξενεί ώς τις 28 Ιανουαρίου μια έκθεση με 40 εξαίρετα δείγματα της ζωγραφικής του.
Το λογοτεχνικό και ποιητικό έργο του είναι γνωστό. Η αγάπη του για τη ζωγραφική παραμένει, δυστυχώς, ένα υποφωτισμένο κεφάλαιο, μας εξηγεί ο επιμελητής της έκθεσης, Ερρίκος Σοφράς, που μας υποδέχεται στην οδό Χάρητος. Αν κάποιος θέλει να γνωρίσει σε βάθος τη μοναδική πνευματική προσωπικότητα που κατάφερε να συγκεράσει τον ευρωπαϊκό μοντερνισμό με τη βυζαντινή παράδοση, δεν μπορεί να παρακάμψει τις εναργείς εικόνες του Πεντζίκη.

50 χρόνια

Γεννημένος σε αστική οικογένεια της Θεσσαλονίκης το 1908, ο Ν.Γ.Π. ήταν ο γιος του πρώτου φαρμακοποιού της πόλης. Διδάχθηκε κατ’ οίκον, πήγε σχολείο σε μεγάλη ηλικία, όπου φάνηκαν οι ιδιαίτερες ικανότητές του. Ταξίδεψε αρκετά στη νιότη του και σπούδασε οπτική φαρμακευτική και βοτανολογία στο εξωτερικό. Ξεκίνησε να γράφει ποιήματα πολύ νωρίς και πρωτοεμφανίστηκε στον χώρο της λογοτεχνίας το 1934. Η πρώτη του έκθεση ζωγραφικής έγινε μία δεκαετία αργότερα σε ένα ανθοπωλείο της Θεσσαλονίκης.
«Ζωγραφική, ποίηση και λογοτεχνία είναι τρεις δρόμοι, οι οποίοι εξελίσσονται παράλληλα και αλληλοδιαπλέκονται στον εσωτερικό κόσμο του Πεντζίκη», τονίζει ο Σοφράς. «Η έκθεση αρχίζει με έναν πίνακα από εκείνη την πρώτη παρουσίαση και ολοκληρώνεται με έργα που έκανε λίγο πριν από τον θάνατό του το 1993, όπου τα πατερικά κείμενα είναι η έμπνευσή του. Σε αυτά τα 50 χρόνια, ο θεατής διαπιστώνει όχι μόνο την αλλαγή στην τεχνοτροπία, αλλά και το πώς συμβαδίζει η ζωγραφική με τον λόγο. Αυτό έχει ιδιαίτερη αξία, αν σκεφτεί κανείς ότι τόσο στην Αθήνα όσο και στη γενέτειρά του Θεσσαλονίκη δεν έχουν γίνει αναδρομικές εκθέσεις για πάνω από μία 20ετία. Δυστυχώς, είναι ένα πρόσωπο που παραμένει μισοειδωμένο», επισημαίνει ο Σοφράς. «Ο Ν.Γ.Π. είναι ένα παράξενο κράμα», συνεχίζει. «Ανοιχτό, τολμηρό μυαλό που κατάφερε να γεφυρώσει τη βυζαντινή ατμόσφαιρα της Θεσσαλονίκης με τις επιταγές των ευρωπαϊκών ρευμάτων. Εντάχθηκε στην περίφημη γενιά του ’30, της οποίας αποτελεί στερνοπαίδι. Η μεγάλη συνεισφορά του είναι ότι ανέδειξε τον πλούτο της βυζαντινής γραμματείας σε μια εποχή που κανένας δεν γνώριζε την αξία αυτών των λαμπρών κειμένων. Στην πεζογραφία, όπως και στη ζωγραφική, ακολουθεί μια συνειρμική γραφή, μια συνειδησιακή ροή, τον εσωτερικό μονόλογο όπως τον αιχμαλώτισαν στα βιβλία τους ο Τζόις και η Γουλφ, που τον είχαν επηρεάσει. Ολα τα ζωγραφικά έργα του Πεντζίκη είναι ένα παλίμψηστο διότι εμπεριέχουν πολλούς συμβολισμούς», μας εξηγεί.
Για να κατανοήσει κανείς τη θεματολογία και τις τεχνικές του ΝΓΠ, χρειάζονται ορισμένα βιογραφικά στοιχεία. Ηταν αυτοδίδακτος ζωγράφος, μα κάθε άλλο απλοϊκός ή άτσαλος. Τον έθρεψε η αγάπη του στο Αγιον Ορος, το οποίο είχε επισκεφθεί δεκάδες φορές, η αφοσίωσή του στη Μακεδονία, την οποία γνώρισε πέτρα πέτρα όταν έγινε πλασιέ φαρμακευτικής εταιρείας, η ακλόνητη πίστη του ότι στην Ορθόδοξη Εκκλησία συναντώνται ο τόπος και ο χρόνος, «οι τρομακτικές αυτές διαστάσεις για το άτομο που το κάνουν να συνειδητοποιήσει ότι δεν υπάρχει θάνατος, διότι το παρελθόν είναι παρόν και το μέλλον είναι παρόν», όπως έλεγε και ο ίδιος. Μέσα από την Ορθοδοξία, ο Πεντζίκης «ένας κοπρίτης της σύγχρονης εποχής» όπως αυτοχαρακτηριζόταν, ανακάλυψε ότι μπορεί να ζει, όνειρα εν συνειδήσει και εγρηγόρσει. Η ζωγραφική του Ν.Γ.Π. είναι μια περιήγηση στον δικό του σύμπαν: «Με τη Μικρασιατική Καταστροφή οδηγηθήκαμε σε πτώχευση», θυμάται. «Τότε ανακάλυψα την αρετή της φτώχειας και υπομένοντάς την, βρήκα έναν άλλο κόσμο, καθαρά πνευματικό, που είναι ο κήπος της ζωής».Αυτές ακριβώς οι εικόνες κοσμούν τα ζωγραφικά έργα του. Εκκλησίες, τοπία, προσωπογραφίες φίλων του. Ακόμα και πορτρέτα του Κωνσταντίνου Καραμανλή, τον οποίο θαύμαζε βαθύτατα.

Μικρών διαστάσεων

Ετσι, με αγάπη, ταπεινότητα και αφάνταστη υπομονή, ο Πεντζίκης, φτιάχνει έργα μικρών διαστάσεων με τέμπερα ή σινική. «Ακριβώς σαν κεντήστρα», λέει ο Σοφράς. Χρησιμοποιεί την τεχνική της ψηφαρίθμησης, μια δική του επινόηση όπου τα γράμματα μετατρέπονται σε αριθμούς και χρώματα («Τα δίχρονα αποδίδονται με λευκό ή ουρανί ή σταχτί, τα βραχέα με τριανταφυλλί, κίτρινο ή λεμονί κ.ο.κ.»).Η ξενάγηση τελειώνει και λίγο πριν φύγουμε, ανακαλύπτουμε ότι μια τεράστια ακρίδα βρίσκεται γαντζωμένη κοντά σε έναν πίνακα. «Θα είναι η ψυχή του Πεντζίκη», λέει ο Σοφράς λίγο πριν κλείσουμε την πόρτα.

Καθημερινή 07/01/2012
Τέχνες & Γράμματα