Η ισχύς εν τη ενώσει για τα μνημεία

Πριν από λίγο καιρό δύο μεγάλα δημόσια έργα του τουρκικού κράτους αποτέλεσαν θέμα συζήτησης στο Συμβούλιο της Ευρώπης. Το ένα είναι το λεγόμενο λιμάνι του Θεοδοσίου του 4ου αιώνα μ.Χ. που αποκαλύφθηκε, μαζί με 33 βυθισμένα σκαριά, στο Βόσπορο.
Οι κίονες της νοτιοανατολικής κόγχης της Αγίας Σοφίας φτιαγμένης από πορφυρίτη. Το άλλο είναι η κατασκευή φράγματος στους Αλλιανούς της Μικράς Ασίας, έξω από την Πέργαμο, που αναμένεται να κατακλύσει τη ρωμαϊκή λουτρόπολη που σώζεται σε εντυπωσιακό μεγέθος στην περιοχή.
Το Συμβούλιο της Ευρώπης παρενέβη ώστε στην πρώτη περίπτωση να αναδειχθεί το πολύ σημαντικό λιμάνι και στη δεύτερη να μην κατακλυστεί το ρωμαϊκό μνημείο. Αυτή είναι η μία πλευρά της σχέσης του γειτονικού κράτους με τα μνημεία που συνδέονται με την ελληνική, την ελληνιστική και τη βυζαντινή περίοδο. Αλλωστε είναι ιστορική πραγματικότητα η λεηλασία των βυζαντινών μνημείων στην κατεχόμενη Κύπρο, αλλά και η νόθευση στο παρελθόν της ταυτότητας των μνημείων στα μικρασιατικά παράλια.
Στοιχείο εξωτερικής πολιτικής
Η άλλη πλευρά, όμως, είναι το «πιο σύγχρονο» πρόσωπο που επιθυμεί να επιδείξει το τουρκικό κράτος και σε αυτό το πλαίσιο φαίνεται πως εντάσσει και τον μνημειακό πλούτο που διαθέτει στα εδάφη της. Αλλωστε για τους γείτονές μας ο δρόμος προς την Ευρωπαϊκή Ενωση περνάει και μέσα από την πολιτιστική κληρονομιά, και γι' αυτό αξιοποιούν την εκθεσιακή πολιτική ως στοιχείο εξωτερικής πολιτικής και υψηλής ποιότητας διπλωματίας και βέβαια περιβάλλουν με ιδιαίτερες τιμές την Κωνσταντινούπολη - ως Πολιτιστική Πρωτεύουσα της Ευρώπης.
Αλλωστε η ιστορία έφερε έτσι τα πράγματα ώστε ο γειτονικός λαός να είναι ο εδαφικός αποδέκτης πολιτιστικής κληρονομιάς χιλιάδων χρόνων. Σπουδαία μνημεία του ελληνικού πολιτισμού στα μικρασιατικά παράλια και βεβαίως η ίδια η Κωνσταντινούπολη, η άλλοτε βασιλεύουσα της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας, με κορωνίδα την Αγία Σοφία. Το γειτονικό κράτος έχει κατ' αρχήν μια οφειλή προς την ιστορία, να διαχειριστεί με τον καλύτερο τρόπο την κληρονομιά που του παραδόθηκε.
Ετσι, λοιπόν, εγγράφεται στις θετικές εξελίξεις η υπογραφή της Κοινής Διακήρυξης για τον Πολιτισμό και τον Τουρισμό μεταξύ του έλληνα υπουργού Πολιτισμού, Παύλου Γερουλάνου, και του τούρκου ομολόγου του. Και όχι τυχαία η διακήρυξη περιλαμβάνει ανταλλαγή τεχνογνωσίας και εμπειρίας στην προστασία, συντήρηση και αναστήλωση μνημείων, συνεργασία στον τομέα των ανασκαφών με ανταλλαγές επισκέψεων από αρχαιολόγους των δύο πλευρών, κοινές διασκέψεις για την προστασία της πολιτιστικής κληρονομιάς και τέλος συνεργασία στον τομέα της παράνομης διακίνησης αρχαιοτήτων.
Μια τέτοιου τύπου συνεργασία είναι εκείνη που λαμβάνει χώρα στην Αγία Σοφία από το 1994 με εταίρους το Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο, το Πανεπιστήμιο του Βοσπόρου και το Princeton. Είναι χαρακτηριστική η εισαγωγική φράση της καθηγήτριας του ΕΜΠ, επικεφαλής της ερευνητικής ομάδας του ΕΜΠ και συγγραφέως του τόμου που εκδόθηκε πρόσφατα από το ΤΕΕ για την «Ελληνική συμβολή στη συντήρηση της Αγίας Σοφίας», Τόνιας Μοροπούλου: «Η ερευνητική μας εμπειρία είναι μια πρόκληση συνεργασίας και υπέρβασης προκαταλήψεων. Ανάμεσα σε εμάς που ισχυριζόμασταν ότι φέραμε τη γνώση των υλικών των βυζαντινών μνημείων και για τούτο "είχαμε το λόγο" στην προστασία της Αγίας Σοφίας και ανάμεσα σε εκείνους που έχουν την ευθύνη της διαχείρισης και συντήρησης του μνημείου, στην Κωνσταντινούπολη του Βυζαντίου τότε, της Τουρκίας σήμερα».
Στη διάρκεια της 16ετούς συνεργασίας, που συνεχίζεται, έγιναν έρευνες για την αποτίμηση της σεισμικής απόκρισης του μνημείου, μελέτες για τη διάγνωση της φθοράς των ιστορικών υλικών της Αγίας Σοφίας, παράλληλες μελέτες της σεισμικής τρωτότητας άλλων σημαντικών βυζαντινών μνημείων της Κωνσταντινούπολης, όπως είναι οι ναοί των Αγίων Σέργιου και Βάκχου και της Αγίας Ειρήνης. Συγκριτική μελέτη των υλικών με τη Μεγάλη Βασιλική της Ρόδου έδειξε την κοινή τεχνολογία κατασκευής και την προέλευση από εκεί των πρώτων υλών της Αγίας Σοφίας.
Το Πολυτεχνείο στην Πόλη
Παρασκευάστηκαν κονιάματα αποκατάστασης συμβατά με τα αυθεντικά και έγινε πιλοτική εφαρμογή τους. Μελετήθηκαν υλικά όπως οι πλίνθοι, οι κέραμοι, οι ψηφίδες. Εγιναν εφαρμογές μη καταστρεπτικών μεθόδων συντήρησης σε επιχρισμένες επιφάνειες της Αγίας Σοφίας όπου αποδείχθηκε η ύπαρξη επιχρισμένων ψηφιδωτών σε μεγάλη έκταση μέσα στο μνημείο. Είναι μια έρευνα που διεξαγόταν παράλληλα με το διεθνές πρόγραμμα για τα ψηφιδωτά της Αγίας Σοφίας που υλοποιείται από το 1992 και χρηματοδοτείται από την Τουρκία και την UNESCO. Είναι ακόμα νωπή στη μνήμη η αποκάλυψη του εξαπτέρυγου Σεραφείμ σε ένα από τα σφαιρικά τρίγωνα του τρούλου. Τα είχε εντοπίσει ο ελβετός αρχιτέκτονας και αναστηλωτής του μνημείου την περίοδο 1847-1849, Γκάσπαρε Φοσάτι, αλλά καλύφθηκαν κατόπιν διαταγής του σουλτάνου. Μετά το καλοκαίρι η ομάδα του ΕΜΠ θα μεταβεί στην Αγία Σοφία προκειμένου να παράσχει τεχνογνωσία και εμπειρία για τη συντήρηση των ψηφιδωτών.
Μία μικρότερης έκτασης αλλά ιδιαίτερης σημασίας συνεργασία λαμβάνει χώρα ανάμεσα στο δικό μας Ευρωπαϊκό Κέντρο Βυζαντινών και Μεταβυζαντινών Μνημείων και το Δήμο Κουρσουνλού στην Προποντίδα της Μικράς Ασίας για την αναστήλωση του ερειπωμένου βυζαντινού ναού του Αγίου Αβερκίου στον ανωτέρω δήμο. Πρόκειται για ένα βυζαντινό κόσμημα του 10ου αι. μ.Χ. για το οποίο το Ευρωπαϊκό Κέντρο έχει ήδη ετοιμάσει και παραδώσει στο Δήμο Κουρσουνλού τη σχετική μελέτη.*

Βαρβάρα Τερζάκη
Άρθρο ΔΗΜΗΤΡΑΣ ΜΥΡΙΛΛΑ-εφ. Ελευθεροτυπία, Επτά, 01-08-2010