Ερμηνεύοντας συναισθήματα χωρίς σήματα

ΜΕΝΤΦΟΡΝΤ, Μασαχουσέτη – Εδώ και καιρό, οι ερευνητές γνωρίζουν ότι οι εκφράσεις του προσώπου παίζουν καθοριστικό ρόλο στην κοινωνική αλλαλεπίδραση και τις έχουν κατηγοριοποιήσει λεπτομερώς.
Παρόλα αυτά, ένα ερώτημα παραμένει αναπάντητο: Πώς καταφέρνει ο εγκέφαλος να ερμηνεύει με τόση ταχύτητα και ακρίβεια τις εκφάνσεις των άλλων; Οι ειδικοί πιστεύουν ότι η απάντηση σ’αυτό το ερωτημα θα είναι καθοριστική στην κατανόηση τόσο του τρόπου με τον οποίοα οι κοινωνικές αλληλεπιδράσεις μπορούν να κυλήσουν ομαλά όσο και του τρόπου με τον οποίο μπορούν να προκύψουν προβλήματα σ’αυτές.
Μέχρι στιγμής, οι μελέτες υποδεικνύουν αυτό που οι ψυχολόγοι αποκαλούν μιμητισμό του προσώπου. Κατά τη διάρκεια των αλληλεπιδράσεων μας με άλλους ανθρώπους, υποσυνείδητα αντικατοπτρίζουμε ο ένας την έκπληξη, την αηδία ή τον ενθουσιασμό του άλλου και ουσιαστικά, ερμηνεύουμε το συναίσθημα αντιλαμβανόμενοι αυτό που εκφράζεται στο δικό μας πρόσωπο. Σύμφωνα μ’αυτές τις έρευνες, αν παρέμβει κανείς στην ικανότητα μιμητισμού, τότε οι άνθρωποι δεν θα μπορούν να ερμηνεύσουν τις εκφράσεις των άλλων με την ίδια ευκολία.
Τι γίνεται όμως, αν κάποιος δεν μπορεί να μιμηθεί καμία έκφραση;
Στο πλαίσιο μιας νέας μελέτης, της μεγαλύτερης μέχρι σήμερα πάνω στο σύνδρομο Mobius- μια σπάνια εκ γενετής ασθένεια, που προκαλεί παράλυση των μυών του προσώπου – η Καθλίν Μπόγκαρντ, ψυχολόγος –ερευνήτρια στο Πανεπιστήμιο Ταφτς, η οποία πάσχει από αυτή τη διαταραχή και ο Ντειβιντ Ματσουμότο, ψυχολόγος στο Πανεπιστήμιο του Σαν Φρανσίσκο (SFSU) ανακάλυψαν ότι οι άνθρωποι που πάσχουν από αυτή τη διαταραχή δεν δυσκολεύονται καθόλου να αναγνωρίσουν τις εκφράσεις των άλλων.
Σύμφωνα με τα ευρήματα της έρευνας, είναι βέβαιο ότι ο εγκέφαλος διαθέτει άλλα συστήματα για να αναγνωρίζει τις εκφράσεις του προσώπου και ότι οι άνθρωποι που πάσχουν από παράλυση των μυών του προσώπου μαθαίνουν να τα αξιοποιούν.
Η Μπόγκαρντ δήλωσε: «Δεν μ’ενδιέφερε ιδιαιτέρως η μελέτη της παράλυσης των μυών του προσώπου, μολονότι κι εγώ πάσχω απ’αυτή. Υπήρχαν πολλά άλλα με τα οποία θα μπορούσα να ασχοληθώ. Ωστόσο, κατά τη διάρκεια των σπουδών μου έψαξα να βρω που είχαν καταλήξει οι ψυχολόγοι και δεν βρήκα τίποτα. Βρήκα μόνο ελάχιστα στοιχεία σχετικά με την παράλυση ρων μυών του προσώπου. Κι ένιωσα....Πώς να το πω...Για να είμαι ειλικρινής, ήμουν εξοργισμένη. Σκέφτηκα ότι θα έπρεπε να ασχοληθώ εγώ μ’αυτό γιατί δεν υπήρχε περίπτωση να το κάνει κανείς άλλος».
Δεν έχει ανακαλυφθεί ακόμη που οφείλεται το σύνδρομο Mobius. Παρουσιάζεται σε λιγότερα από ένα στα 100.000 παιδιά στη γέννα και επιφέρει ολική ή σχεδόν ολική παράλυση των μυών του προσώπου.
Οι περισσότεροι άνθρωποι που πάσχουν από αυτή την ασθένεια προσαρμόζονται στις συνθήκες. «Γνωρίζουμε ότι στους τυφλούς οξύνονται οι αισθήσεις της αφής, της όσφρησης και της ακοής. Πιστεύω ότι το ίδιο ακριβώς συμβαίνει και μ’αυτούς τους ανθρώπους, με τη διαφορά ότι βρισκόμαστε στη σφαίρα της μη λεκτικής επικοινωνίας», επισήμανε ο Ματσουμότο.
Στην πρώτη από τις δύο μελέτες των Μπόγκαρντ και Ματσουμότο, δόθηκαν σε 36 συμμετασχόντες με σύνδρομο Mobius 42 τυποποιημένες, διαδικτυακές φωτογραφίες που απεικόνιζαν πρόσωπα που εξέφραζαν ποικίλα συναισθήματα, όπως είναι η οργή, η χαρά και η θλίψη. Οι συμμετέχοντες αναγνώρισαν σωστά τα συναισθήματα.
Αυτά τα ευρήματα δεν υποδηλώνουν ότι η κοινωνικοποίηση είναι μια εύκολη ή φυσική διαδικασία για τους ανθρώπους που πάσχουν από μια τέτοια παράλυση. Αντιθέτως, οι περισσότεροι απ’αυτούς προσπαθούν πολύ σκληρά για να τα καταφέρουν όπως ανακάλυψαν η Μπόγκαρντ και ο Ματσουμότο σε δευτερη μελέτη που πραγματοποίησαν.Σύμφωνα με τις μελέτες, ο κύριος λόγος για τον οποίο συμβαίνει αυτό ελάχιστα σχετίζεται με κάποιου είδους αδυναμία αναγνώρισης των συναισθημάτων των άλλων.
Το πιο πιθανόν είναι να αφορά το μιμητισμό και πιο συγκεκριμένα την έλλειψη του. Σε μια σειρά μελετών ψυχολόγοι ανακάλυψαν ότι η δημιουργία κοινωνικών δεσμών ανάμεσα στους συνομιλητές εξαρτάται σε μεγάλο βαθμό από μια ρυθμική και συχνά υποσυνείδητη ανταλλαγή χειρονομιών και εκφράσεων, η οποία δημιουργεί ένα αίσθημα αμποβαίας καλής θέλησης.
Αν ο συγχρονισμός δεν είναι σωστός, τότε το αίσθημα της αμοιβαιότητας γίνεται αβέβαιο, με αποτέλεσμα να ξεθυμαίνει η αλληλεπίδραση.
Σε πείραμα που δημοσιεύθηκε πέρυσι, Ολλανδοί ερευνητές παρακολούθησαν 46 φοιτητές του Πανεπιστημίου Λέιντεν ενώ συνομιλούσαν για τρία λεπτά με ένα συμφοιτητή τους, ο οποίος είτε έλεγε ψέματα είτε την αλήθεια για μια δωρεά για ένα φιλανθρωπικό σκοπό. Οι φοιτητές στους οποίους είχε δοθεί η οδηγία να μην αναπαράγουν τις εκφράσεις του συνομιλητή τους κατάφεραν να διακρίνουν ποιος έλεγε την αλήθεια με πολύ μεγαλύτερη επιτυχία από ό,τι οι φοιτητές στους οποίους είχε δοθεί η οδηγία να μιμούνται τις εκφράσεις του συνομιλιτή τους ή από ό,τι οι φοιτητες που δεν είχαν λάβει καμία απολύτως οδηγία.
Οι χειρονομίες και οι διαφοροποιήσεις στον τόνο της φωνής που χρησιμοποιούν τόσο σωστά όσοι πάσχουν από παράλυση δίνουν περισσότερες πληροφορίες. «Πιστεύουμε ότι μπορεί να υπάρχουν κι άλλα συστήματα, στις προκινητικές περιοχές του εγκεφάλου, που συνδυάζουν όλες αυτές τις πληροφορίες», έτσι ώστε ο φλοιός να μπορεί να αξιολογεί το εκάστοτε συναίσθημα, όπως δήλωσε ο Ματσουμότο.
Όσοι έχουν παράλυση των μυών του προσώπου δίνουν έμφαση στον τόνο της φωνής τους για να δώσουν περισσότερες πληροφορίες.

Βαρβάρα Τερζάκη
Άρθρο Benedict Carey-εφ. Κυριακάτικη Ελευθεροτυπία, The New York Times. 18-04-2010