28/9/10

Μια αρχαία πόλη, μαγική


Η αθηναϊκή παράδοση διασώζει μια ιστορία: Κάποτε οι κάτοικοι της πόλης έπιασαν όλες τις αρρώστιες, τις έδεσαν σε μεταξωτά πανάκια, τις έβαλαν σε έναν λέβητα και τις τοποθέτησαν στο «Μπούρτζι», δηλαδή τον πύργο της ρώσικης εκκλησίας στην οδό Φιλελλήνων.
Οι φυλακές του Σωκράτους στο Λόφο των Μουσών Μετά την Επανάσταση του 1821 γκρεμίστηκε ένα μέρος του πύργου και επειδή οι άνθρωποι δεν ήξεραν τι περιείχαν τα δεμένα πανιά, τα άνοιξαν και σκορπίστηκαν στην πόλη οι αρρώστιες. Οπως περίπου δηλαδή ο ασκός του Αιόλου που δόθηκε στον Οδυσσέα ή το κουτί (ο πίθος) της Πανδώρας που με το άνοιγμά του ξεχύθηκαν όλα τα δεινά και οι ασθένειες.
Κάπου ανάμεσα στη λογική και τη μεταφυσική εδράζονται η μαγεία, η δεισιδαιμονία και τα ξωτικά. Η συνήθεια να κρεμούν πάνω τους οι άνθρωποι ένα σύμβολο με ιδιότητες φυλαχτού έρχεται από πολύ παλιά. Οπως εκατοντάδες άλλες συνήθειες αποτροπαϊκές, κατάρες ή επικλήσεις της τύχης, πολλές από τις οποίες επιβιώνουν ώς σήμερα. Εξάλλου οι σημερινές καφετζούδες, χαρτορίχτρες και χειρομάντεις που λένε τη μοίρα είναι απλώς η συνέχεια εκείνων που στην αρχαιότητα αποκαλούσαν «γόητες», «μάντεις», «αγύρτες» και το έργο τους ονομαζόταν «γοητεία», «μαγγανεία», «μαγεία».
Με αφορμή τις Ευρωπαϊκές Ημέρες Πολιτιστικής Κληρονομιάς, που έχουν ως θέμα τη «Μαγεία στον αρχαίο και χριστιανικό κόσμο», το Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο παρουσιάζει αυτό τον καιρό ξόρκια και φυλαχτά από τα νεολιθικά έως τα κλασικά χρόνια, ενώ η Α' Εφορεία Προϊστορικών-Κλασικών Αρχαιοτήτων μάς πάει βόλτα στις σπηλιές γύρω από τους λόφους της Πνύκας, των Μουσών και Νυμφών, εκεί όπου βρίσκεται το «μεγαλύτερο κέντρο των ξωτικών» όπως έγραψε ο τούρκος περιηγητής Εβλιά Τσελεμπή τον 17ο αιώνα και όπου, ακόμα και σήμερα, καταφεύγουν πιστοί των μαγικών τελετών.
Ξεναγός μας στην έκθεση η αρχαιολόγος Αλεξάνδρα Χριστοπούλου. Σταθήκαμε μπροστά σε νεολιθικά φυλακτά. Περισσότερα ανάμεσά τους τα φαλλικά σύμβολα. Το ανδρικό μόριο, μας εξηγεί η κ. Χριστοπούλου, είναι φυλαχτό από τα νεολιθικά χρόνια, σε αντίθεση με τα γυναικεία γεννητικά όργανα, που αρχικά θεωρούνταν κακό σύμβολο, μέχρι που η μάγισσα Κίρκη ξελόγιασε τον Οδυσσέα και από τότε και το γυναικείο σώμα αποτελεί σύμβολο προστασίας. Ενα φυλαχτό που βρίσκεται στην έκθεση και αναπαριστά μια γριά γυναίκα με ανοιχτά πόδια το επιβεβαιώνει, ενώ μια αθηναϊκή λήκυθος της έκθεσης αναπαριστά το μύθο του Οδυσσέα και της Κίρκης.
Τη συνέχεια των αποτροπαϊκών και μαντικών συνηθειών που φτάνουν ώς τις μέρες μας τη βρίσκουμε στα τάματα που αφιερώνονταν στον Ασκληπιό, όπως σήμερα στους αγίους της Ορθόδοξης Εκκλησίας και στο άγαλμα της Διοτίμας από τη Μαντίνεια που κρατάει ένα κομμάτι συκώτι. Μήπως για να μαντέψει το μέλλον όπως σήμερα ακόμα κάποιοι κάνουν με τη σπάλα του αρνιού;
Το να είσαι πολίτης στην αρχαία Αθήνα ήταν ένα προνόμιο, που όμως δεν σε γλίτωνε από μια κατάρα. Βρεθήκαμε μπροστά σε έναν μολύβδινο κατάδεσμο, δηλαδή ένα έλασμα στο οποίο αναγράφονταν το όνομα ή τα ονόματα των καταραμένων. Ο κατάδεσμος της έκθεσης αναφέρει δημόσια πρόσωπα διότι... και τέτοια γίνονταν αντικείμενο κατάρας. Οι κατάδεσμοι, που τους τύλιγαν και τους κάρφωναν με καρφί, ήταν από μαλακό υλικό, που δεν οξειδωνόταν, ώστε να κρατήσει η κατάρα για πάντα! Συνήθιζαν δε να τους ρίχνουν σε τάφους νέων, διότι πίστευαν ότι λόγω της οργής του νεκρού, που πέθανε νέος, τα μάγια θα έπιαναν πιο εύκολα.
Τα τρία κακά ή τα τρία καλά της Μοίρας
Δεκατέσσερις θέσεις στην Αθήνα συνδέονται με δοξασίες, μαγικές τελετές, δαιμονολογία, θρύλους και ξωτικά, μας λέει η αρχαιολόγος της Α' Εφορείας Προϊστορικών-Κλασικών Αρχαιοτήτων, Ολγα Βογιατζόγλου, υπεύθυνη για τους λόφους της Πνύκας, των Μουσών και Νυμφών. Η πρόσφατη αποκάλυψη αποθέσεων από σύγχρονες τελετές μαγείας στην κρήνη Καλλιρρόη δείχνει ότι η συλλογική μνήμη διατηρεί την περιοχή ως κατοικία των ξωτικών.
Στους σπηλαιώδεις σχηματισμούς που βρίσκουμε στους τρεις λόφους κατοικούσαν οι Νύμφες ή Μοίρες ή Νεράιδες. Από τον Ησίοδο τις γνωρίζουμε ως Κλωθώ, Λάχεση και Ατροπο. Στον Μεσαιώνα τις είπαν και Καλοκυράδες, όπως στην αρχαιότητα τις έλεγαν Ευμενίδες. Η επίκλησή τους φτάνει μέχρι τους νεότερους χρόνους και οι περιηγητές του 19ου αιώνα μάς δίνουν πολλές ανάλογες μαρτυρίες για μαγγανείες και κάθε είδους μυστήρια, που επιβιώνουν με παραλλαγές από την αρχαιότητα. Ο Πουκεβίλ γράφει ότι «κάθε νέα κοπέλα που επιθυμούσε να παντρευτεί γρήγορα έστελνε σε κάποιο σπήλαιο πλακούντα (πίτα με μέλι) για να καλοπιάσει τις Μοίρες». Και η συνήθεια αυτή ανακαλεί τις αρχαίες νεάνιδες που έστελναν στις Νύμφες των σπηλαίων «μελίκρατες σπονδές».
Το τρίχωρο σπήλαιο του Λόφου των Μουσών, γνωστό ως «Φυλακές του Σωκράτους», ήταν το ενδιαίτημα των Μοιρών. Εκεί οι κοπέλες εναπέθεταν «μειλίγματα», δηλαδή γλυκό με μέλι, και τραγουδούσαν προσπαθώντας από κάποιον οιωνό να μαντέψουν το όνομα του μέλλοντος συζύγου τους. Ο αρχαιολόγος Κυριάκος Πιττακής, ήδη το 1818 υπήρξε αυτόπτης μάρτυρας ανάλογων τελετών.
Στη Σπηλιά των Κακών Αδελφάδων, δυτικά του Λόφου των Νυμφών, στο Αστεροσκοπείο, κατοικούσαν οι κακές Μοίρες, συνδέονταν δε με τη χολέρα, την πανώλη και την ευλογιά (από το 1523 έως το 1799 μόνο η πανώλη χτύπησε την Αθήνα δέκα φορές με χιλιάδες θύματα).
Στη Σπηλιά του Γέρου, η παράδοση που καταγράφουν περιηγητές του 19ου αιώνα λέει ότι εκεί πήγαιναν τα ασθενικά παιδιά και τα «διαλαλούσαν»: Ο πατέρας έπαιρνε στον ώμο το παιδί, φώναζε «Το πουλάω, το πουλάω!» και όταν κάποιος το «αγόραζε», συμβολικά έσπαγε το κακό ριζικό.
Οι άνθρωποι πάντα τους ίδιους τόπους διαλέγουν για να λατρέψουν και να προσευχηθούν. Και αυτή η συνέχεια είναι ολοφάνερη στο σπήλαιο πάνω από το Διονυσιακό Θέατρο. Εκεί όπου κάποτε λατρεύονταν Νεράιδες και Νύμφες, εκεί ίδρυσαν οι νεότεροι το εκκλησίδιο της Κοιμήσεως της Θεοτόκου της Σπηλιώτισσας και εκεί οι μητέρες με το φως της σελήνης έφερναν τα καχεκτικά παιδιά.
Μια τέτοια σπηλιά υπάρχει και στο νοτιοανατολικό ακρότατο σημείο του Καλλιμάρμαρου. Η Τρύπα ή Καμαρότρυπα είναι, λέει η κ. Βογιατζόγλου, από τα γνωστότερα κέντρα εξευμενισμού των Μοιρών. Ο περιηγητής Dodwell τον 19ο αιώνα αναφέρει αποφάγια - είδος θυσίας με γλυκίσματα από μέλι και αμύγδαλα, ενώ και ο συνταξιδιώτης του λόρδου Βύρωνα, Hobhaus, βρήκε «μαντολόγια», δηλαδή κομμάτια γυαλιού, αλεύρι και άλλα αντικείμενα που πιθανόν σχετίζονταν με την επίκληση για προστασία από τη λοιμική νόσο.
Τα μαγικά «κολονάκια»
Ομως, τελικά, η Αθήνα ήταν μια προστατευμένη από τις κακές Μοίρες περιοχή. Ας ελπίσουμε ότι ακόμη είναι... Τέσσερα κολονάκια στην πόλη δημιουργούν έναν σταυρό, που το περίγραμμά τους την περικυκλώνει και, σύμφωνα με τις παραδόσεις, την οχυρώνει από την έλευση της αρρώστιας. Το κολονάκι, που έδωσε το όνομά του στη σημερινή συνοικία, στην πλατεία Φιλικής Εταιρείας, έως το 1938 βρισκόταν στη Δεξαμενή. Εκεί οι ασθενείς έδεναν με κορδελάκια τα ρούχα τους και παρακαλούσαν για ίαση. «Η σύγχρονη ανάπλαση της πλατείας δεν προέβλεψε καμία αναφορά σε αυτές τις ξεχασμένες ιδιότητες» επισημαίνει η Ο. Βογιατζόγλου.
Κοντά στην πλατεία Θεάτρου στο εκκλησάκι του Αγίου Ιωάννη της Κολώνας, υψώνεται στήλη μονόλιθος και εκεί οι άρρωστοι πάλι έδεναν σε μια κλωστή από καλτσοδέτα έναν σβόλο κεριού.
Κοντά στο Γκαζοχώρι η παράδοση θέλει να βρισκόταν ένα ακόμα κολονάκι. Και ένα ακόμα, το τέταρτο, το λεγόμενο «παλαιό κολονάκι», στην οδό Μισαραλιώτου της περιοχής Μακρυγιάννη, ορατό ακόμα, κάποτε δεχόταν τα ρούχα των ασθενών.
Αν λοιπόν περάσετε μπροστά από ένα τέτοιο κολονάκι, μην παραλείψετε να κρεμάσετε μια κλωστή μήπως τελικά αυτή η πόλη εξακολουθεί να έχει τις καλές της Νύμφες να τη συντρέχουν...*

Βαρβάρα Τερζάκη
Άρθρο ΔΗΜΗΤΡΑΣ ΜΥΡΙΛΛΑ -Επτά, Κυριακή 26 Σεπτεμβρίου 2010

Δεν υπάρχουν σχόλια: