Το τέλος του ευρωπαϊκού ονείρου

Η Ευρωπαϊκή Ενωση πρόδωσε την διπλή υπόσχεση της κοινωνικής αλληλεγγύης και της χειραφέτησης από την Αμερική

Του Πετρου Παπακωνσταντινου

Οσο η Αμερική του Μπους βυθιζόταν στην κινούμενη άμμο του Αμπού Γραΐμπ και του Γκουαντάναμο, η Ευρώπη έλαμπε. Το πανευρωπαϊκό τσουνάμι διαδηλώσεων, στις 15 Φεβρουαρίου 2003, εναντίον του πολέμου στο Ιράκ χαιρετίστηκε από τον Γερμανό φιλόσοφο Γιούργκεν Χάμπερμας ως «ληξιαρχική πράξη γέννησης του ευρωπαϊκού έθνους». Ο Μαρκ Λέοναρντ, γκουρού των Βρετανών Εργατικών για θέματα εξωτερικής πολιτικής, εξέδιξε βιβλίο με τίτλο «Γιατί η Ευρώπη θα ηγεμονεύσει στον 21ο αιώνα» και ο Αμερικανός Τζέρεμι Ρίφκιν εκθείαζε «Το Ευρωπαϊκό Ονειρο» στο δικό του, ομώνυμο πόνημα.

Εξι χρόνια αργότερα, πολύ λίγα πράγματα έχουν μείνει απ' όλα αυτά. Η γεωγραφική διεύρυνση της Ενωσης αποδείχθηκε δηλητηριασμένο φρούτο, με αντίτιμο την πολιτική της αποτελμάτωση. Σύμφωνα με τις τελευταίες δημοσκοπήσεις, μόλις το 34% των Ευρωπαίων σκέφτεται να ψηφίσει στις επικείμενες ευρωεκλογές. Μια εκλογική «απεργία», η οποία μεταφράζεται λιγότερο ως αδιαφορία και περισσότερο ως απογοήτευση από το σύνολο των πολιτικών ελίτ.

Είναι αλήθεια ότι οι ηγέτες της Ενωσης φρόντισαν να διαψεύσουν ταχύτατα τις πληθωρικές ελπίδες που είχαν επενδυθεί πάνω της. Τρομαγμένη από το ίδιο της το τόλμημα, να εναντιωθεί στην Αμερική σε ένα ζήτημα ζωής ή θανάτου, όπως ο πόλεμος στο Ιράκ, η Γαλλία δεν άργησε να ανακρούσει πρύμναν, με τον Νικολά Σαρκοζί να δρομολογεί την επανένταξη στο στρατιωτικό σκέλος του ΝΑΤΟ. Ανύπαρκτη στη χειρότερη οικονομική κρίση από το 1929, σαν ομπρέλα που τη δίνουν στον κόσμο όταν έχει καλό καιρό και του την παίρνουν πίσω όταν αρχίζει η καταιγίδα, η Ενωση αποκάλυψε τις χρόνιες παθογένειές της: Μηδαμινός προϋπολογισμός και μια νοοτροπία πολιτικά μικρόνοων λογιστών, οι οποίοι, τη στιγμή της μεγάλης θύελλας, αγωνιούν μπας και υπερβεί το έλλειμμα το 3% του ΑΕΠ, τη στιγμή που η Αμερική του Ομπάμα δεν διστάζει να ανεβάσει το δικό της έλλειμμα στο 12%! Η κακοδαιμονία της Ευρώπης δεν είναι, όμως, περιστασιακή.

Αδιέξοδος Τρίτος Δρόμος

Την εποχή του Ψυχρού Πολέμου, το ευρωπαϊκό όνειρο των κυρίαρχων κύκλων άσκησε γοητεία και σε ένα ορισμένο τμήμα της Αριστεράς. Οι «ευρωκομμουνιστές», όπως ονομάστηκε το ρεύμα των Κ.Κ. Ιταλίας, Γαλλίας και Ισπανίας, έβλεπαν στην Ευρώπη την ελπίδα ενός Τρίτου Δρόμου, ανάμεσα στις ΗΠΑ και την ΕΣΣΔ, το ΝΑΤΟ και το Σύμφωνο της Βαρσοβίας, την αχαλίνωτη αγορά και τον άκαμπτο συγκεντρωτισμό της κρατικής γραφειοκρατίας.

Ωστόσο, το τέλος του Ψυχρού Πολέμου με τη διάλυση του ανατολικού μπλοκ δεν δικαίωσε αυτές τις προσδοκίες. Αντίθετα, οδήγησε σε μια Ευρώπη πιο αμερικανική (όπως έδειξαν ο πρώτος πόλεμος στο Ιράκ και οι πόλεμοι στην πρώην Γιουγκοσλαβία) και πιο νεοφιλελεύθερη, με ορόσημα τη συνθήκη του Μάαστριχτ και το Σύμφωνο Σταθερότητας. Είναι χαρακτηριστικό ότι, σύμφωνα με την επίσημη έκθεση της Κομισιόν «Η Απασχόληση στην Ευρώπη - 2007», το μερίδιο των μισθών στην προστιθέμενη αξία ακρωτηριάστηκε, ανάμεσα στο 1975 και το 2006, από το 70% στο 58% (φυσικά, το μερίδιο του κεφαλαίου σημείωσε αντίστοιχη αύξηση κατά 12%). Μάλιστα, στα 100 μεγαλύτερα επιχειρηματικά γκρουπ της Ευρώπης, η μείωση του μεριδίου των μισθωτών είναι ακόμη περισσότερο δραματική, φτάνοντας το 46%.

«Ηταν υποχρεωτικό να εξελιχθούν έτσι τα πράγματα;», διερωτήθηκε ρητορικά ο Βρετανός ιστορικός Πέρι Αντερσον από τις στήλες του περιοδικού LondoReview of Books, τον Σεπτέμβριο του 2007, για να απαντήσει: «Το παράδοξο είναι ότι, όταν η Ευρώπη ήταν λιγότερο ενωμένη, ήταν από πολλές απόψεις και περισσότερο ανεξάρτητη. Οι ηγέτες της πρώιμης ενοποίησης… ήταν άνθρωποι που είχαν ζήσει τις τραγωδίες του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου, χωρίς να συντριβούν. Αυτό ίσχυε όχι μόνο για μια προσωπικότητα σαν τον Ντε Γκωλ, αλλά και για τον Αντενάουερ και τον Μολέ, τον Ιντεν και τον Χιθ. Ολοι τους ήταν ικανοί να αγνοήσουν ή να αντιταχθούν στην Αμερική, αν αυτό απαιτούσαν οι φιλοδοξίες τους…

Ακόμη και στη δεκαετία του 1970, κάτι από αυτό το πνεύμα είχε μείνει στον Ζισκάρ και τον Σμιτ, όπως διαπίστωσε και ο Κάρτερ. Αλλά με την νεοφιλελεύθερη στροφή του 1980 και την άφιξη μιας νέας, μεταπολεμικής γενιάς στην εξουσία, τη δεκαετία του '90, αυτή η παράδοση ξέφτισε. Τα νέα οικονομικά δόγματα (του νεοφιλελευθερισμού) υπονόμευσαν την πίστη στο ρόλο του κράτους ως ενεργού πολιτικού παράγοντα και οι νέοι ηγέτες δεν είχαν παρά να αποδεχθούν την Pax Americana. Τα παραδοσιακά ανακλαστικά της ανεξαρτησίας ναρκώθηκαν».

Η κατάσταση που περιγράφει ο Αντερσον επιδεινώθηκε απότομα με τη διεύρυνση της Ενωσης προς τις πρώην κομμουνιστικές χώρες της Ανατολικής Ευρώπης. Ρωσοφοβικές και γερμανοφοβικές, με τον υπερβάλλοντα ζήλο του νεοφώτιστου στην οικονομία της αγοράς, ενίσχυσαν τους Δίδυμους Πύργους του νεοφιλελευθερισμού και του ατλαντισμού, δίνοντας τη χαριστική βολή στο ημιθανές «ευρωπαϊκό όνειρο».

Το όραμα του Χάγεκ

Απέναντι σ' αυτή την πορεία εκφυλισμού, οι λαοί της Ευρώπης αντέδρασαν όποτε τους δόθηκε η ευκαιρία. Τον Ιούνιο του 1992, οι Δανοί ψήφισαν «όχι» στη Συνθήκη του Μάαστριχτ. Τον Ιούνιο του 2001 καταψήφισαν τη συνθήκη της Νίκαιας οι Ιρλανδοί. Το 2005 ήρθε το διπλό «όχι» Γάλλων και Ολλανδών στο ευρωσύνταγμα. Και το 2008, άλλο ένα ιρλανδικό «όχι», αυτή τη φορά εναντίον της συνθήκης της Λισσαβώνας.

Σε όλες τις περιπτώσεις, η κυρίαρχη αντίδραση στους κόλπους των ευρωπαϊκών ελίτ ήταν ότι δεν χρειάζονταν αλλαγή οι πολιτικές τους, αλλά οι… λαοί που τις απέρριπταν! Οι λαοί και ιδίως τα φτωχότερα, λαϊκά στρώματα ψήφιζαν «όχι» γιατί «δεν είχαν διαβάσει» τα σοφά ντοκουμέντα τους και «δεν καταλάβαιναν» ότι απεικόνιζαν τον καλύτερο των δυνατών κόσμων. Επομένως, έπρεπε να διαφωτιστούν, να αναδιαπαιδαγωγηθούν και να ξαναψηφίσουν… μέχρις ότου ψηφίσουν «σωστά»!

Πριν ακόμα ξεσπάσει ο Β΄ Παγκόσμιος Πόλεμος, ο προφήτης του νεοφιλελευθερισμού, Φρίντριχ Χάγεκ είχε διατυπώσει το δικό του όραμα για την Ευρώπη: Μια διακρατική, συνταγματική δομή υπεράνω των συνιστώντων εθνών, έτσι ώστε να προληφθούν οι ανεπιθύμητες παρενέργειες της λαϊκής κυριαρχίας. Στα έθνη-κράτη, εξηγούσε ο Χάγεκ, οι εκλογείς είναι διαρκώς ευεπίφοροι στις Σειρήνες του «λαϊκισμού», των κοινωνικών πολιτικών αναδιανομής εισοδήματος και της εξασθένησης των ιδιοκτητών στο όνομα της δημοκρατίας. Αλλά από τη στιγμή που δημιουργείται ένα διακρατικό συνονθύλευμα ανομοιογενών πληθυσμών, η λαϊκή κυριαρχία διαλύεται και η χαοτική κυριαρχία της ελεύθερης αγοράς επιβάλλεται απρόσκοπτα. Η μεταπολεμική εξέλιξη της Ευρώπης έδειξε ότι ο κυνικός Χάγεκ αποδείχθηκε πολύ διορατικότερος από τους ρομαντικούς ψαλμωδούς του ευρωπαϊκού ονείρου.

Προάσπιση εργασίας και μισθών

Η διεθνής οικονομική κρίση, με το άλμα της ανεργίας και τους φόβους για κοινωνική αναταραχή στην Γηραιά Ηπειρο, επανέφερε στην ημερήσια διάταξη ένα ζήτημα που ήταν, μέχρι πρόσφατα, ταμπού: την προοπτική του ευρωπαϊκού προστατευτισμού για την προάσπιση των θέσεων εργασίας και των μισθών.

Ηδη, προτού εκδηλωθεί η κρίση, επί προεδρίας Ζακ Σιράκ στη Γαλλία, το ζήτημα είχε προκαλέσει εσωτερική αναστάτωση στο στρατόπεδο των γκωλικών, όπως ανακάλυψε πρόσφατα ο κοινωνιολόγος Εμανουέλ Τοντ. Μάλιστα, ο τότε πρωθυπουργός Ντομινίκ ντε Βιλπέν εμφανιζόταν ανοιχτός σε μια παρόμοια στρατηγική ρήξης, η οποία θα σήμαινε το τέλος της «παγκοσμιοποίησης» με τη σημερινή μορφή της.

Σύμφωνα με αυτή τη σχολή σκέψης, από τη στιγμή που κάθε χώρα προσανατολίζεται κατά προτεραιότητα στην παγκόσμια αγορά -και όχι στη δική της ή την ευρωπαϊκή- τα έξοδα για τους μισθούς και για την περιβαλλοντική προστασία είναι απλώς «βαρίδια» στην ανταγωνιστικότητα. Τροφοδοτείται έτσι η φυγή κεφαλαίων στις χώρες με τον κατώτατο παρονομαστή, το παγκόσμιο κοινωνικό και περιβαλλοντικό ντάμπινγκ.

Αντιθέτως, ο αναπροσανατολισμός στην ευρωπαϊκή αγορά θα κάνει δυνατή την άσκηση κοινωνικής πολιτικής σε ηπειρωτική κλίμακα, εφ' όσον, βεβαίως, συνοδεύεται με ρήτρα προτίμησης των ευρωπαϊκών προϊόντων και φραγμούς στην κυκλοφορία κεφαλαίων, ιδίως στις βραχυπρόθεσμες, καθαρά κερδοσκοπικές κινήσεις τους. Το μέγεθος της ευρωπαϊκής αγοράς, η ύπαρξη του ευρώ και το βιομηχανικό βάθος της Ευρώπης καθιστούν ρεαλιστική αυτή τη στρατηγική, με όλα τα ρίσκα που δεν παύει να ενέχει.

Από την πλευρά του, ο Γάλλος οικονομολόγος Ζακ Σαπίρ αμφιβάλλει αν η Ευρωζώνη επιβιώσει της κρίσης. Ο Σαπίρ θεωρεί ρεαλιστικότερη τη συγκρότηση ενός ευρωπαϊκού πυρήνα «Ρήνου - Μεσογείου» (Γαλλία, Γερμανία, Ισπανία, Ιταλία, Ελλάδα), σε στενή βιομηχανική, νομισματική και, φυσικά, ενεργειακή συμμαχία με τη Ρωσία.

Κατά τον Γάλλο οικονομολόγο, ο κόσμος μοιάζει με ένα μεγάλο, φορτηγό πλοίο σε ταραγμένη θάλασσα: Είναι πολύ επικίνδυνο να μπουν όλα τα εμπορεύματα σε έναν ενιαίο, αποθηκευτικό χώρο, γιατί έτσι οι ταλαντώσεις θα γίνουν πιο επικίνδυνες και κάθε ατύχημα σε κάποιο σημείο μπορεί να φέρει την καταστροφή σε όλο το σκάφος. Προτιμότερο είναι, λοιπόν, να σπάσει αυτός ο χώρος σε επί μέρους διαμερίσματα, καθένα από τα οποία θα έχει την αυτονομία του: Βόρεια Αμερική με το δολάριο, Ευρώπη - Ρωσία με το ευρώ, Ανατολική Ασία με το κινεζικό ρενμίμπι και πάει λέγοντας.

Βαρβάρα Τερζάκη

Άρθρο Πέτρου Παπακωνσταντίνου - εφ. Καθημερινή, 24-05-2009