Ο άσωτός µας εαυτός

Δημητρης Μανιατης (Τα Νέα)

Αύριο, στο λιµάνι της Πάτρας θα του βάλουν φωτιά, να τον κάψουν. Κάθε χρόνο το πρόσωπό του αλλάζει. Τη µία φορά είναι ένας ανώνυµος κοιλαράς, την άλλη ο µοναχός Εφραίµ, την τρίτη ο πρωθυπουργός. Οµως,
κάθε φορά, στην κορύφωση της γιορτής, πυρπολούµε εκείνη την έκφανση του συλλογικού µας εαυτού που θαθέλαµενα ξορκίσουµε. Τον βασιλιά Καρνάβαλο - πριν τον κάψουµε - εµείς τον έχουµε φιλοτεχνήσει...
Το 2004 ο βασιλιάς Καρνάβαλος του Καρναβαλιού της Πάτρας ήταν… δύο. Ο ένας ήταν δαφνοστεφανωµένος αθλητής ετοιµοπόλεµος για τους ΟλυµπιακούςΑγώνες που βρίσκονταν προ των πυλών και ο άλλος ήταν ένας κλασικός χοντρός που καθόταν πάνωσε µια...

µακαρονάδα! Με µια υπέροχη αµφισηµία, αποτυπωνόταν ο διττός µας εαυτός. Αυτός που µας ήθελεπροσηλωµένους στο εθνικό µας όνειρο (ακόµη και µε τεράστιο κόστος) µε έναν πρωτόγνωρο ορθολογισµό για τα απείθαρχα σταθµά µας και µια διονυσιακή και άταχτη όψη του Νεοέλληνα της υπερβολής που πληρώνει τον λογαριασµό στο τέλος. Στον Τύρναβο, το 2009, βασιλιάς Καρνάβαλος ήταν ο µοναχός Εφραίµ του Βατοπεδίου καισυµπύκνωνε µια συλλογική απόπειρα αποδόµησης αλλά και µια προσπάθεια να ξορκίσουµε τον ίδιο µας τον κακό εαυτό, να επιφέρουµε µια ρωγµή στον καθρέφτη και να ξαναδούµε αλλιώς τις παθογένειες, τις ευθύνες και τις συµπεριφορές µας. Το πρόσωποτου βασιλιά Καρνάβαλου πυροδότησε ακόµη και ζωηρές αντιπαραθέσεις όταν στο Καρναβάλι της Ξάνθης, πάλι το 2009, επιλέχθηκε να αναπαριστά τον Πρωθυπουργό Γιώργο Παπανδρέου – τότε αρχηγό τηςαξιωµατικής αντιπολίτευσης.

Η ΚΑΤΑΓΩΓΗ. Ο βασιλιάς Καρνάβαλος, το κάψιµό του και οι συµβολισµοί του µας ακολουθούν βήµα βήµα σε όλη την νεώτερη Ιστορία και µια λαογραφική αναφορά είναι αναπόφευκτη. Τίποτε λοιπόν δεν είναι αυτό που φαίνεται. Και µπορεί αύριο µια σειρά από πόλεις και χωριά της Ελλάδας να κορυφώνουν τις καρναβαλικές τους εκδηλώσεις µε παρελάσεις, πάρτι και άλλα τελετουργικά – µε µια µικρή δόση εκβιαστικής διασκέδασης –, η αφετηρία των δρώµενων όµως χάνεται στους αιώνες. Οχι, βέβαια µόνον αυτό. Τα έθιµα µετασχηµατίστηκαν. Συµπεριέλαβαν νέα στοιχεία από κάθεεποχή. Κράτησαν όµως τον πυρήνα και το περιεχόµενό τους. Υπό µια έννοια, οι Αποκριές, ο βασιλιάςΚαρνάβαλος και το τελετουργικό του κάψιµο αύριο στον µόλοτου Αγίου Νικολάου στο λιµάνι της Πάτρας (στο g-point όλων των καρναβαλιών) είναι η απόλυτη πράξη αποδόµησης των στερεοτύπων και ηπιο πικρή µατιά στον συλλογικό µας βίο. Κάτι σαν τον Καραγκιόζη που λατρεύουµε να µισούµε – αν καιείναι κατοχυρωµένος πια στους Τούρκους, ελέω UNESKO.

Εξάλλου, όλες οι πτυχές της Αποκριάς (της περιόδου που οι χριστιανοί απέχουν από το κρέας για να προετοιµαστούν για τη νηστεία της Σαρακοστής δηλαδή) έχουν τιςδικές τους σηµειολογικέςαναφορές. Η µάσκα, για παράδειγµα, δεν κρύβει απλώς την ταυτότητα αλλάκαι ξορκίζει – όπως πρόσταζαν οι θρύλοι και οι δεισιδαιµονίες των κοινωνιών από τη Λίθινη Εποχή µέχρι και σήµερα – το κακό και προστατεύει εκείνον που τη φοράει. Ακόµη µια πλευρά είναι αυτήπου ήθελε τον κυνηγό – στη Λίθινη Εποχή – να ενδύεται το δέρµα του ζώουκαι άρα να οικειοποιείται τις δυνάµεις του. Ακόµη και η επερχόµενη µητροπολιτική βία φοράει µάσκα στην ταινία «V For Vendetta», χωρίς να ξεκαθαρίζεται η ταυτότητα,η απόχρωση και η στόχευσή της – όχι στο πλαίσιο κάποιας Αποκριάς βέβαια, ούτε κάποιας δεισιδαιµονίας.

Αυτά για τη µάσκα. Γιατί υπάρχουν και άλλα στοιχεία που συνθέτουν το πανηγύρι της αποδόµησης και της σάτιρας που λέµε Αποκριές. Μέσα πάντα από µια διάθεση ανατροπής των εξουσιαστικών δοµών (συχνά ο τρελός διοικεί έστω και για λίγο), της παρωδίας του θανάτου και των θεσµών. Αλλοι τέτοιοι κρίκοι των Αποκριών είναι οι βωµολοχίεςκαι τα αστεία µε τηναµφισηµία τους, την αντιεξουσιαστική τους διάσταση, την υπέρβαση των στερεοτύπων, τη δύναµη της ανθρώπινης συνείδησης (... τα ζώα εξάλλου δεν γελάνε). ∆εν είναι τυχαίο πως όλες οι παραπάνω γιορτές και τα αντίστοιχα τελετουργικά τους (προσθέστε εδώ το κρασί, τον χορό, τα όργια) έχουν τις ρίζες τους στη λατρείατου Θεού ∆ιόνυσου, που δενκατοικούσε στον Ολυµπο (τυχαίο;) αλλάένιωθε πιο άνετα ανάµεσα στους θνητούς και άρα και µετην πιο οικεία πλευρά του Ελληνα. Τη βαλκανική κουτοπονηριά, τη λυµένη γραβάτα και την ασωτία. Αν η θεά Αθηνά (µε µια δόση αυθαιρεσίας) αποτύπωνε το (χαµένο) µέτρο µας, ο ∆ιόνυσος συνόψιζε την (κερδισµένη) υπερβολή µας. Προςεκείνον κλίνουµε περισσότερο, ακόµη και τον καηµό µας τον τραγουδάµε. Γι’ αυτό ακριβώς, το τέκνο του ∆ία και της Σεµέλης (που δεν είναι ακριβώς ούτε άνδρας ούτε γυναίκα, ούτε θεός, ούτε άνθρωπος) επέδρασε καταλυτικά στην καθηµερινότητα τουλαού µας, την τέχνη, τη θρησκεία, τις σχέσεις ακόµη καιστον τρόπο µε τον οποίο ασκείται ηπολιτική και δοµείται το κράτος – µέχρι σήµερα. Η λατρεία στον ∆ιόνυσο είναι το δικαίωµα στην υπερβολή και ηακτινοβολία του περνάει συχνά τασύνορα (βλέπε Μπερλουσκόνι).

Η λατρεία στον ∆ιόνυσο είχε το τελετουργικό της και µε κύρια στιγµή τα Μεγάλα ∆ιονύσια όπου τοκρασί, οι ποµπές µε φαλλούς, οι ύµνοι στον άσωτο θεό αλλά και τα εµβρυακά στοιχεία – αυτού που στους επόµενους αιώνεςονοµάστηκε Αποκριά – είχαν την τιµητική τους. Εδώ για πρώτη φορά έχουµε άσεµνους χορούς, µάσκες, µεταµφιέσεις (Σάτυροι και Πάνες), πρώιµαάρµατα, αστεία, βωµολοχίες(εδώ εδράζεται και η κωµωδία), ενώ σηµειώστε πως οι απαρχές της Αποκριάς γιορτάζονταν τα επόµενα χρόνια την ίδια περίοδο µε εκείνη των διονυσιακών γιορτών: Τέλος του χειµώνα, αρχές της άνοιξης.

H ΕΠΙΚΑΙΡΟΤΗΤΑ. Σαν κρατικό µυστικό, δεν ξέρουµε τις ώρες που γράφονται αυτές οι γραµµές τι πρόσωπο έχει ο φετινός βασιλιάς Καρνάβαλος, τι θα αναπαραστήσει, τι θα καυτηριάσει από την περίπλοκη επικαιρότητα. Οι πυρετώδεις προετοιµασίες για την κατασκευή του κρατάνε πάνω από δύο µήνες,«ψυχή» της κατασκευής του είναι ο Πέτρος Βρυώνης, τόπος δηµιουργίας είναι το Καρναβαλικό Εργαστήρι του ∆ήµου Πατρέων στο Πετρωτό,η έµπνευση πυροδοτείται απότο τώρα αλλά αποτελεί ένασχόλιο-τεκµήριο για τον ιστορικό του µέλλοντος. Ενα χειροποίητο πρόσωπο, µια αντανάκλαση της στιγµής και του πιο ευάλωτου εαυτού µας. ∆εν ξέρουµε αν βασιλιάς Καρνάβαλος θα είναι ο Καντάφι, ο Πάγκαλος ή ο Καραµανλής. ∆εν ξέρουµε µε λίγα λόγια τι θα καεί αύριο στο λιµάνι της Πάτρας. ∆εν ξέρουµε αν θα καεί η αναπαράσταση της τρόικας ή του ∆ΝΤ ή κάποιος πολιτικός. Και άρα δεν ξέρουµε τι θα ξορκίσουµε µε αυτοκριτική αλλά και µε µια αιώνια πινελιά µετάθεσης ευθυνών για την εθνική µας κατάθλιψη. Ξέρουµε πάντως πως µαζί µε το άφθονο γέλιο και τα πειράγµατα, θα κρατήσουµε και µια µικρή δόση περισυλλογής για εµάς. Και τιςδικές µας παθογένειες.