Όταν ο άνθρωπινος πολιτισμός μετατρέπεται σε δύναμη εξέλιξης

Όπως και οποιοδήποτε άλλο είδος, έτσι και το ανθρώπινο διαμορφώνεται με βάση τις κλασικές δυνάμεις της φυσικής επιλογής, όπως ο λιμός, οι ασθένειες ή οι κλιματικές αλλαγές. Μια νέα δύναμη έρχεται τώρα νε τραβήξει την προσοχή των ερευνητών-και οι επιπτώσεις της μπορεί να προκαλέσουν έκπληξη, καθώς, αν επιβεβαιωθούν, θα αποδεικνύουν ότι ο άνθρωπος, εδω και περίπου 20.000 χρόνια, καθορίζει ο ίδιος την εξέλιξη του είδους του.
Η δύναμη αυτή είναι ο ανθρώπινος πολιτισμός, ο οποίος προσδιορίζεται, σε γενικές γραμμές, ως κάθε μορφής επίκτητη συμπεριφορά. Οι βιολόγοι τον θεωρούσαν πάντα ως ασπίδα προστασίας απέναντι στις δυνάμεις της φυσικής επιλογής, καθώς ρούχα και στέγη, προστατεύοντας τον άνθρωπο από το κρύο, του επέτρεπαν να παράγει περισσότερη τροφή και να αποφεύγει τους λιμούς.
Ακριβώς αυτη η θωράκιση ήταν που είχε θεωρηθεί ότι επιβράδυνε ή ενδεχομένως και ανέστειλε το ρυθμό της ανθρώπινης εξέλιξης. Τώρα, όμως, πολλοί βιολόγοι αντιμετωπίζουν τον πολιτισμό κάτω από ενα διαφορετικό πρίσμα. Αν και προστατεύει από άλλες δυνάμεις, δείχνει να είναι και ο ίδιος μια ισχυρή δύναμη φυσικής επιλογής. Ο άνθρωπος προσαρμόζεται γενετικά στις βαθιές πολιτιστικές αλλαγές, όπως οι νέες διατροφικές συνήθειες. Αυτή η αλληλεπίδραση λειτουργεί πιο γρήγορα από άλλες δυνάμεις επιλογής, «κάνοντας ορισμένους ερευνητές να υποστηρίχουν ότι ο συνδυασμός γονιδιακών και πολιτιστικών ανακατατάξεων μπορεί να αποτελεί το κλειδί της ανθρώπινης εξέλιξης», όπως έγραψαν ο Κέβιν Λάλαντ και οι συνεργάτες του στο Nature Reviews Genetics. Ο δρ λάλαντ είναι εξελικτικός βιολόγος στο Πανεπιστήμιο St.Andrews της Σκωτίας.
Δύο από τους βασικούς υποστηρικτές αυτής της θεωρίας, ο Ρόμπερτ Μπόιντ του Πανεπιστημίου του Λος Αντζελες στην Καλιφόρνια και ο Πίτερ Ρίτσερσον του Πανεπιστημίου Ντέιβς στην Καλιφόρνια, υποστήριζαν για πολλά χρόνια ότι γονίδια και πολιτισμός επηρεάζουν από κοινού την εξέλιξη του ανθρώπινου είδους.
Η ανεκτικότητα πολλών Βορειοευρωπαίων στη λακτόζη αποτελεί, για τους Μπόιντ και Ρίτσερσον, χαρακτηριστικό παράδειγμα αυτής της αλληλεπίδρασης. Σε πολλούς ανθρώπους, το γονίδιο ανοχής στη λάκτόζη απενεργοποιείται λίγο μετά τον απογαλακτισμό, αλλά στους Βορειοευρωπαίους απόγονους ενός αρχαίου πολιτισμού που στηρίχτηκε στην κτηνοτροφία, το γονίδιο παραμένει ενεργό.
Η ανοχή στη λακτόζη έχει αναγνωριστεί πλέον ως χαρακτηριστική περίπτωση επιρροής μιας πολιτιστικής συνήθειας –κατανάλωσης ωμού γάλακτος- στην εξέλιξη του ανθρώπινου γονιδιώματος. Εκτιμάται ότι με την συμπληρωματική αυτή διατροφή οι ενήλικες άφηναν πίσω τους περισσότερους εν ζωή απογόνους.
Τα τελευταία χρόνια, οι βιολόγοι μπόρεσαν να σκανάρουν ολόκληρο το ανθρώπινο γονιδίωμα, αναζητώντας γονίδια που να έχουν διαμορφωθεί με βάσει τη φυσική επιλογή. Τέτοιου τύπου γονίδια καθίστανται αναγνωρίσιμα στις περιπτώσεις που ένας γονιδιακός τύπος απαντάται περισσότερο από άλλους, επειδή οι ιδιοκτήτες του αφήνουν πίσω τους περισσότερους απογόνους. Η έρευνα έδειξε ότι εώς και το 10% του γονιδιώματος δείχνει να υπόκειται στους μηχανισμούς της φυσικής επιλογής.
Από εξελικτικής πλευράς, πρόκειται για σχετικά πρόσφατες μεταλλάξεις, που δείχνουν να επιτελέστηκαν σύμφωνα με τον Μαρκ Στόουνκινγκ, γενετιστή στο Ινστιτούτο Εξελικτικής Ανθρωπολογίας Μαξ Πλανκ της Λειψίας, πριν απο 10.000 με 20.000 χρόνια. Οι βιολόγοι μπορούν να συμπεράνουν τις αιτίες αυτών των δυνάμεων επιλογής από τους τύπους των γονιδίων που εντοπίζουν κατά τη διάρκεια της σάρωσης. Μολονότι ελάχιστα έχει κατανοηθεί ο ρόλος που διαδραματίζουν περί τις 20.000 γονίδια στο ανθρώπινο γονιδίωμα, όλα προσδιορίζονται με βάση ευρύτερες κατηγορίες πιθανών λειτουργιών που εξαρτώνται από τη δομή της πρωτεΐνης στην οποία αντιστοιχούν.
Με βάση το συγκεκριμένο κριτήριο, πολλά από τα γονίδια που επηρεάζονται από τη φυσική επιλογή δείχνουν να αντιδρούν στις κλασικές πιέσεις. Αλλά όμως δείχνουν να έχουν ευνοηθεί από τις πολιτιστικές αλλαγές.
Σε αυτά περιλαμβάνονται πολλά γονίδια που συνδέονται με τη διατροφή και το μεταβολισμό, και αντικατοπτρίζουν κατά πάσα πιθανότητα τις σημαντικές αλλαγές διαιτολογίου που σημειώθηκαν με το πέρασμα απ΄το κυνήγι στη γεωργία.
Η αμυλάση είναι ένα ένζυμο που βρίσκεται στο σάλιο και βοηθά στη διάσπαση αμύλου. Αυτοί που ανήκουν σε αγροτικές κοινότητες καταναλώνουν περισσότερο άμυλο, οπότε ο οργανισμός τους παράγει περισσότερες αμυλάσες απ’ότι ο οργανισμός των ανθρώπων που ζούν σε κοινότητες οι οποίες στηρίζονται στο ψάρεμα ή το κυνήγι. Οι γενετικές αλλαγές που επιτρέπουν την ανοχή στη λακτόζη εντοπίστηκαν όχι μόνο στους Βορειοευρωπαίους αλλά και σε τρείς ποιμενικές κοινότητες της Αφρικής. Σε κάθε μια από τις τέσσερις αυτές περιπτώσεις ο τρόπος μετάλλαξης ήταν διαφορετικός-το αποτέλεσμα όμως ήταν το ίδιο και αφορούσε τη μη απενεργοποίηση του γονιδίου ανοχής στη λακτόζη μετά τον απογαλακτισμό.
Ο πολιτισμός έχει εξελιχτεί σε δύναμη φυσικής επιλογής, η οποία, αν αποδειχθεί ότι είναι καθοριστική, θα ανοίξει το δρόμο για επιτάχυνση της ανθρώπινης εξέλιξης-αφού οι πιέσεις στις οποίες καλείται να προσαρμοστεί ο άνθρωπος αποτελούν εντέλει δικό του δημιούργημα.
Βαρβάρα Τερζάκη
Άρθρο Nicholas Wade-εφ. Κυριακάτικη Ελευθεροτυπία, The New York Times, 14-03-2010