Ποιος απειλεί την εθνική ταυτότητα;

Τον Μάρτιο του 2007, όταν ο Νικολά Σαρκοζί, υποψήφιος τότε για την προεδρία της Γαλλικής Δημοκρατίας, πρότεινε τη δημιουργία υπουργείου της μετανάστευσης και της εθνικής ταυτότητας, ο γαλλοβούλγαρος στοχαστής Τσβετάν Τόντοροφ δημοσίευσε στην εφημερίδα «Le Monde» το ακόλουθο άρθρο.
Στο μυθιστόρημά του «1984», ο Οργουελ περιγράφει πολλά υπουργεία που δημιουργήθηκαν στην ολοκληρωτική χώρα Ωκεανία: το υπουργείο της αλήθειας, εκείνο της ειρήνης, της αγάπης, της αφθονίας. Ο Νικολά Σαρκοζί, υποψήφιος για την προεδρία της Γαλλικής Δημοκρατίας, θα μεγαλώσει αυτόν τον κατάλογο υποσχόμενος να δημιουργήσει, αν εκλεγεί, ένα «υπουργείο της μετανάστευσης και της εθνικής ταυτότητας». Γιατί θεωρούμε ανεπιθύμητα τα υπουργεία που φαντάστηκε ο Οργουελ; Οχι επειδή είμαστε εναντίον της αλήθειας ή της αγάπης. Θεωρούμε όμως ότι αυτές οι μεγάλες έννοιες δεν ανήκουν στις αρμοδιότητες της κυβερνητικής δράσης. Την ελεύθερη αναζήτηση της αλήθειας πρέπει να την αφήσουμε στους επιστήμονες και στους δημοσιογράφους. Σε κάθε άτομο ανήκει η ευθύνη να ασχολείται με τις ερωτικές του υποθέσεις. Ούτε η κυβέρνηση ούτε το κοινοβούλιο πρέπει να ανακατεύονται σε αυτές. Γι' αυτό η δημοκρατία μας είναι φιλελεύθερη: Επειδή το κράτος δεν ελέγχει ολοκληρωτικά την κοινωνία πολιτών. Μέσα σε ορισμένα όρια, κάθε άτομο παραμένει ελεύθερο. Το ίδιο ισχύει και για την εθνική ταυτότητα. Δεν είναι τυχαίο το ότι μέχρι τώρα καμία φιλελεύθερη δημοκρατία δεν ανέθεσε την προστασία της σε ένα υπουργείο.
Τι εννοούμε με αυτή τη διατύπωση: «εθνική ταυτότητα»; Χρειάζεται να υπενθυμίσουμε ότι, όχι κατ' εξαίρεσιν αλλά παντού και πάντοτε, πρόκειται για μια ταυτότητα σε κίνηση, σε συνεχή εξέλιξη. Μόνον τα νεκρά έθνη απέκτησαν μιαν αμετάβλητη ταυτότητα. Η γαλλική κοινωνία του 2007 λίγα κοινά χαρακτηριστικά έχει με εκείνη του 1907 και ακόμα λιγότερα με εκείνη του 1707. Αν η ταυτότητα έπρεπε να μην αλλάζει, η Γαλλία δεν θα είχε γίνει χριστιανική σε έναν πρώτο χρόνο και κοσμική σε έναν δεύτερο.
Η ταυτότητα εξελίσσεται επειδή τα συμφέροντα των ομάδων που τη συνθέτουν δεν συμπίπτουν μεταξύ τους και επομένως αυτά τα συμφέροντα σχηματίζουν ασταθείς ιεραρχίες. Για παράδειγμα, η παραχώρηση δικαιώματος ψήφου στις γυναίκες, το 1944, επέτρεψε σε αυτές να συμμετέχουν ενεργά στον δημόσιο βίο της χώρας. Εξαιτίας αυτού του γεγονότος, η εθνική ταυτότητα άλλαξε. Το ίδιο έγινε και όταν, είκοσι τρία χρόνια αργότερα, οι γυναίκες κατέκτησαν το δικαίωμα στην αντισύλληψη. Αυτό το γεγονός είχε ως συνέπεια μια νέα μεταβολή της εθνικής ταυτότητας.
Η εθνική ταυτότητα εξελίσσεται επίσης εξαιτίας της επαφής με άλλους πολιτισμούς: εξαμερικανισμός των ηθών, εξευρωπαϊσμός των θεσμών ή ακόμη σήμερα παρουσία σημαντικών μειονοτήτων που προέρχονται από την Αφρική, από την Ανατολική Ευρώπη και από άλλες περιοχές του κόσμου. Οι μεταναστεύσεις δεν αποτελούν και αυτές κάποια εξαίρεση, αφού γνωρίζουμε ότι ο ένας στους τέσσερις Γάλλους έχει μετανάστες γονείς ή παππούδες. Προτείνοντας όμως ένα υπουργείο που θα ασχολείται ταυτόχρονα με την εθνική ταυτότητα και τη μετανάστευση, ο Νικολά Σαρκοζί αφήνει να εννοηθεί ότι υπάρχει μια αρνητική σχέση ανάμεσα σε αυτές τις δυο. Η μετανάστευση είναι δηλαδή αυτό από το οποίο χρειάζεται να προστατεύσουμε την εθνική ταυτότητα. Κάνοντας αυτό το πράγμα αυτός λησμονάει ότι αυτή η ταυτότητα, όπως και η ταυτότητα όλων των μεγάλων εθνών, είναι και το προϊόν των συναντήσεων των πληθυσμών ήδη από τον καιρό των Γαλατών, των Φράγκων και των Ρωμαίων μέχρι σήμερα. Η επίδραση που είχαν αυτές οι συναντήσεις πάνω στην εθνική ταυτότητα είναι η απόδειξη ότι αυτή η τελευταία είναι πάντοτε ζωντανή.
Τι σημαίνει το να είναι κανείς Γάλλος; Ο Νικολά Σαρκοζί εξηγεί: «Η Γαλλία δεν είναι μια φυλή ούτε μια εθνότητα» και σε αυτό έχει δίκιο. Και συνεχίζει: «Η Γαλλία είναι όλοι οι άνθρωποι που την αγαπούν, που είναι έτοιμοι να υπερασπιστούν τις ιδέες της, τις αξίες της... Το να είσαι Γάλλος σημαίνει να μιλάς και να γράφεις τη γαλλική γλώσσα». Εδώ έχουμε άστοχες και αβάσιμες διατυπώσεις. Υπάρχουν προφανώς πολλοί μη Γάλλοι, εκτός Γαλλίας, που αγαπούν αυτή τη χώρα, που μιλούν και γράφουν τη γλώσσα της. Αντίστοιχα, ένας ορισμένος αριθμός Γάλλων, όπως είναι γνωστό, είναι δυστυχώς αναλφάβητοι. Αυτό δεν τους εμποδίζει να είναι καλοί Γάλλοι. Κυρίως όμως η αγάπη δεν έχει εδώ καμία θέση (όχι στο υπουργείο της αγάπης). Η ιδιότητα του πολίτη δεν ορίζεται από συναισθήματα και μόνον τα ολοκληρωτικά κράτη καθιστούν υποχρεωτική την αγάπη για την πατρίδα.
Ο Σαρκοζί συνεχίζει: «Η γαλλική ταυτότητα είναι ένα σύνολο αδιαπραγμάτευτων αξιών». Και αναφέρει ως παράδειγμα: «Ο κοσμικός χαρακτήρας του κράτους, η ισότητα άνδρα-γυναίκας, η δημοκρατία». Αυτές οι αξίες είναι σπουδαίες και οφείλει κανείς πραγματικά να τις υπερασπίζεται. Αλλά είναι αξίες ειδικά γαλλικές; Τη δημοκρατία τη διεκδικούν πολύ πέρα από τα σύνορα της Γαλλίας, η ισότητα και ο κοσμικός χαρακτήρας του κράτους αποτελούν στοιχείο ακόμη και του ορισμού των δημοκρατικών πολιτικών καθεστώτων.
Για να πούμε την αλήθεια, αυτές οι αξίες ανήκουν όχι στη γαλλική ταυτότητα αλλά στο δημοκρατικό πολιτικό συμβόλαιο στο οποίο υπάγονται οι πολίτες και οι κάτοικοι αυτής της χώρας. Η καθυπόταξη των γυναιών είναι καταδικαστέα, όχι επειδή είναι αντίθετη στη γαλλική ταυτότητα αλλά επειδή παραβιάζει τους νόμους ή τις ισχύουσες αρχές. Η εθνική ταυτότητα διαφεύγει των νόμων, καθώς αυτή φτιάχνεται και ξαναφτιάχνεται καθημερινά με τη δράση εκατομμυρίων ατόμων που κατοικούν αυτή τη χώρα, τη Γαλλία.*
Βαρβάρα Τερζάκη

Άρθρο ΘΑΝΑΣΗ ΓΙΑΛΚΕΤΣΗ-εφ. Ελέυθεροτυπία, Επτα, 21-03-2010