Ανθρώπινες επιθυμίες και ελπίδες

Ο στοχαστής Μισέλ Ονφρέ προτείνει μια ηθική ταπεινή, ενδοκοσμική και ηδονιστική
Μισελ ΟνφρεΗ Δύναμη της Υπαρξης. Ηδονιστικό Μανιφέστο.μετ. Θ. Καβαρατζή, Δ. Γεράσηεκδ. Εξάντας, Αθήνα 2009Χορός: Μήπως προχώρησες πιο πέρα κι από τούτα;Προμηθέας: Εσβησα απ’ τους θνητούς τον φόβο του θανάτου.Χορός: Ποιο γιατρικό για την αρρώστια τούτη βρήκες.Προμηθέας: Τους γέμισα τυφλές ελπίδες».Αισχύλος, «Προμηθεας Δεσμωτησ»«Πέθανα σε ηλικία δέκα ετών, ένα ωραίο φθινοπωρινό μεσημέρι, λουσμένο σ’ ένα φως που δίνει τη διάθεση για αιωνιότητα». Επειτα από τριάντα και κάτι βιβλία, ο Μισέλ Ονφρέ (γενν. 1959) επιλέγει, αντί προλόγου, να μιλήσει για τα δύσκολα παιδικά του χρόνια, αποκαλύπτοντας ένα κομμάτι από τα μύχια της ψυχής του. Ο προσωπικός και συγκινητικός τόνος της εξομολόγησης, ενός από τους σημαντικότερους εν ζωή Γάλλους φιλόσοφους, αναδεικνύει διαμιάς τη σημαίνουσα αξία του εν λόγω έργου, υπογραμμίζοντας τον κεντρικό του στόχο. Η αυτοπροσωπογραφία σε παιδική ηλικία προσφέρεται ως υπόδειγμα ατομικής στάσης ζωής, ως έμμεση αναφορά στη μοναχική φιλοσοφική πορεία του στοχαστή, καθώς και -κυρίως- ως αλληγορία για τον σύγχρονο Δυτικό άνθρωπο.Μηδενιστική εποχήΖούμε, διατείνεται ο Ονφρέ, σε μια εποχή μηδενιστική· μια εποχή ορφανή από αξίες. Tο καλό και το κακό, το αληθές και το ψευδές, το δίκαιο και το άδικο έχουν ρευστοποιηθεί. Μετέωροι και δίχως πυξίδα μοιάζουμε να έχουμε χαθεί σε ένα μη χαρτογραφημένο δάσος, σε έναν κόσμο αποκομμένο από το παρελθόν και δίχως σύνδεση με το μέλλον.Σε αυτή την εποχή αταξίας, χάους και απουσίας νοήματος, ο φιλόσοφος, υποστηρίζει ο Γάλλος στοχαστής, οφείλει να προτείνει την τάξη, το νόημα, τα μέσα χαρτογράφησης και έπειτα τον αναγκαίο προσανατολισμό.Ο Ονφρέ δέχεται να αναλάβει αυτό το αναμφίβολα επίπονο εγχείρημα. Ενστερνίζεται τις βασικές αρχές του ριζοσπαστικού διαφωτισμού: ατομικισμός, υλισμός, αθεϊσμός, ελευθεριότητα, ισότητα, κι αφού τις συγκεράσει γόνιμα με τη φιλοσοφία των Κυνικών και του Επίκουρου, προτείνει μια ηθική ταπεινή, ενδοκοσμική και ηδονιστική. Μια μετα-χριστιανική, αντι-ηρωική και μικρογράμματη ηθική, όπου το εγώ διαθέτει τόσο το μέτρο, όσο και την ελευθερία να αυτό-διαπλάθεται σε πραγματικό χρόνο, αποφεύγοντας τον θρυμματισμό και την απαξίωση.Σημείωση πρώτη: ο Ονφρέ τίθεται πρόδηλα ενάντια στην κυρίαρχη ιδεαλιστική ιστοριογραφία. Οχι, η φιλοσοφία δεν συνιστά μια παράθεση υποσημειώσεων στη φιλοσοφία του Πλάτωνα. Δεν υποχρεούται να υμνεί το βασίλειο των ιδεών, ούτε πρέπει να προσηλυτίζει στη θρησκεία της ιδέας. Τουναντίον, η φιλοσοφία οφείλει να ξεκινά και να καταλήγει στο σώμα, τις αισθήσεις, τους νευρώνες και τη σάρκα· στη θνητή μας -εν ολίγοις- ύπαρξη.Σημείωση δεύτερη: ο Ονφρέ μας προτρέπει να στοχαστούμε δίχως Θεό ούτε αφέντη. Μας παρακινεί να υιοθετήσουμε μια αμιγώς εγκόσμια θεωρητική στάση. Μόνον αυτή δύναται να προσφέρει απτές απαντήσεις απέναντι στα προβλήματα του ανθρώπου· εδώ, σήμερα, σ’ αυτή τη ζωή. Γι’ αυτό και μας καλεί να ανασύρουμε από το περιθώριο και να υπερασπιστούμε το έργο στοχαστών όπως ο Λεύκιππος, ο Δημόκριτος, ο Αντισθένης, ο Βαλά, ο Ερασμος και ο Μονταινιός, αλλά και ο Θορώ, ο Μπένθαμ, ο Εμερσον και ο Μιλ. Καθότι, όλοι τους, υπήρξαν υπέρμαχοι μιας φιλοσοφίας που αξιώνει και δικαιώνει την επίγεια ευτυχία.ΑξίεςΣτο σύμπαν αυτής της γνήσια αντι-ιδεαλιστικής και βαθιά ανθρωπιστικής ηθικής δεσπόζουν αξίες, όπως η λεπτότητα, η αβροφροσύνη, αλλά και η συνεισφορά και η φροντίδα. Στη σφαίρα της επιστήμης και της τεχνολογίας, το πρότυπο είναι ο Προμηθέας και ο απαρασάλευτος στόχος: η μείωση των πιθανοτήτων μιας οδυνηρής παρουσίας στον κόσμο. Ο άνθρωπος είναι και παραμένει -άλλωστε- άνθρωπος επειδή υπερβαίνει τη Φύση. Στη σφαίρα του έρωτα, ο Ονφρέ, προκρίνει ένα γλυκό, τρυφερό και ανάλαφρο ερωτισμό. Εναν ηλιακό, όπως τον αποκαλεί, ερωτισμό, ο οποίος σμιλεύει τα κοιτάσματα της πρωτόγονης ζωώδους ενέργειας, διαφυλάσσοντας την αξιοπρέπεια των ατόμων, αλλά και της ίδιας της ηδονής. Στη σφαίρα, τέλος, της τέχνης, ο θάνατος του ωραίου εκλαμβάνεται ως λύτρωση. Ενώ το παιχνίδι της πολυσημίας και του αινίγματος θεωρείται ευεργετικό, υπό την προϋπόθεση ότι το έργο τέχνης -ως cosa mentale- δεν αποκλείει την ερμηνεία και την επικοινωνία.Συνοψίζοντας, το «Η Δύναμη της Υπαρξης» συνιστά την επιτομή της φιλοσοφίας του Ονφρέ: μια φιλοσοφία της καθημερινής, επίγειας και ενδοκοσμικής μικρο- αντίστασης και του αγώνα με απώτερο στόχο την ανθρώπινη ευτυχία. Αποτελεί, ως εκ τούτου, μια σπουδή στη ζωή και στις ανθρώπινες επιθυμίες και ελπίδες - τυφλές ή μη. Είναι, με λίγα λόγια, ένα Ηδονιστικό Μανιφέστο, το οποίο σε πλήρη αντίθεση με τον Πλάτωνα, υπεραμύνεται της καθαρής απόλαυσης της ύπαρξης. Υπό αυτούς τους όρους καθίσταται απόλυτα σαφής η προτροπή και πεμπτουσία της σκέψης του Ονφρέ: «Ας ζήσουμε τη ζωή μας απόλυτα, ολοκληρωτικά, ηδονικά, ας μην πεθάνουμε όσο ζούμε».

Βαρβάρα Τερζάκη

Άρθρο Βασιλη Mουρδουκουτα-εφ. Καθημερινή, 28-02-2010