Θρύλοι της Άλωσης

Στους μύθους που περιβάλλουν την Άλωση της Κωνσταντινούπολης ο χρόνος σταματά: ο αυτοκράτορας Κωνσταντίνος μαρμαρώνει, ποτάμια παύουν να κυλούν, πλοία περιπλανιούνται αιώνια στο πέλαγος, μισοτηγανισμένα ψάρια ξαναπέφτουν στο ποτάμι, ιερείς με άγια δισκοπότηρα εξαφανίζονται μέσα στους τοίχους της Αγίας Σοφιάς. Ο ρους της Ιστορίας παγώνει ώς έναν απροσδιόριστο ιστορικό χρόνο στο μέλλον, όταν το μεγαλείο του Βυζαντίου θα αναβιώσει και πάλι. «Πάλι με χρόνια με καιρούς, πάλι δικά μας θα ‘ναι», όπως λέει στην κυρά-Δέσποινα η περιστέρα που φέρνει στην Παναγιά την είδηση. Οι μύθοι στα αφηγήματα της αναβίωσης του Βυζαντίου εμφανίζονται και κυκλοφορούν ιδίως κατά τον πρώτο αιώνα του νεοσύστατου ελληνικού βασιλείου.
Ο στόχος είναι σαφής: να συγκροτηθεί η βυζαντινή αυτοκρατορία ως ελληνική και να δώσει στο νεαρο κράτος ένα ένδοξο παρελθόν και ένα όραμα μεγαλείου για το μέλλον. Οι μύθοι βέβαια, δεν είναι αθώοι. Έτσι, ένας εθνικός ήρωας δημιουργείται στο πρόσωπο του Κωνσταντίνου Παλαιολόγου, υποβαθμίζοντας την υποστήριξη του στην ένωση του Βυζαντίου με τη Δύση. Ο διχασμός ενωτικών και ανθενωτικών-σημάδι της παρακμής της Πόλης, που τελικά οδήγησε στην πτώση της-παραμερίζεται για χάρη μιας εθνικής αφήγησης καχύποπτης τόσο πρός τη Δύση όσο και προς τους Οθωμανούς. Ο ρόλος του κλήρου και μεγάλου μέρους του λαού που τότε προτιμούσε την παράδοση στους Οθωμανούς παρά τη συνεννόηση με τους Δυτικούς απουσιάζει από τους μύθους της Άλωσης. Άλλωστε για το μύθο, η Πόλη δεν έπεσε λόγω της παρακμής της ούτε λόγω του στρατιωτικού αποκλεισμού της, αλλά εξαιτίας μιας ανοιχτής πόρτας.Στην καλύτερη περίπτωση, ένα ατύχημα, στη χειρότερη, αυτήν που προτιμά η μυθική αφήγηση, μια προδοσία.

1. Η Κερκοπορτα

Τι λέει ο μύθος: Η Πόλη χάθηκε εξαιτίας της προδοσίας κάποιων που είχαν αφήσει ανοιχτή μια μικρή πόρτα στα τείχη των Βλαχερνών, την Κερκόπορτα. Από αυτήν οι κατακτητές μπόρεσαν να παραβιάσουν τα απόρθητα τείχη και να εισβάλουν στην Πόλη.

Τι κατεγραψε η Ιστορία: Η εκδοχή της προδοσίας δεν επιβεβαιώνεται. Την Κερκόπορτα την είχαν χρησιμοποιήσει στη διάρκεια της πολιορκίας οι χριστιανοί, για να καταφέρουν μικρά χτυπήματα κατά των πολιορκητών. Φαίνεται ότι, κατά τη διάρκεια τέτοιων μικροεπιθέσεων, κάποιος ξέχασε να την αμπαρώσει και η Κερκόπορτα έμεινε ανοιχτή. Την ώρα που βρισκόταν σε εξέλιξη η επίθεση του σουλτάνου στα τείχη των Βλαχερνών, με το επίλεκτο σώμα των γενίτσαρων στην εμπροσθοφυλακή, κάποιοι από τους πολιορκητές είδαν την ανοιχτή Κερκόπορτα και εκμεταλλεύτηκαν την ευκαιρία. Περίπου πενήντα μπήκαν στην αυλή και άρχισαν να ανεβαίνουν στο ανώτερο σημείο του τείχους. Οι πολιορκούμενοι που βρίσκονταν στα τείχη πανικοβλήθηκαν. Τον πανικό επέτεινε ο τραυματισμός του αρχηγού των Γενοβέζων, Τζουστινιάνι, ο οποίος άφησε το πεδίο της μάχης- παρά τις παρακλήσεις του αυτοκράτορα να παραμείνει. Πόσο θα κρατούσαν οι αμυνόμενοι αν δεν υπήρχε η Κερκόπορτα; Θα απογοητευόταν ο σουλτάνος και θα έλυνε την πολιορκία; Οι στρατιωτικοί συσχετισμοί ήταν, πάντως, εναντίον των πολιορκουμένων, ενω πολλοί ιστορικοί αποδίδουν την πτώση της Πόλης στην πολιτικοκοινωνική παρακμή που ακολούθησε την πρώτη της άλωση το 1204.
2. Ο Μαρμαρωμένος Βσιλιάς

Τι λέει ο μύθος: Μετά το άνοιγμα της Κερκόπορτας, χιλιάδες Τούρκοι σχημάτισαν κύκλο γύρω από τον αυτοκράτορα, ο οποίος μαχόταν μόνος πάνω στο άλογο του. Όμως το άλογο σκοτώθηκε και αυτοκράτορας βρέθηκε στο έδαφος. Τη στιγμή που κάποιος Τούρκος σήκωσε το σπαθί του για να τον σκοτώσει, ένας άγγελος άρπαξε τον αυτοκράτορα και τον μετέφερε σε μια υπόγεια σπηλιά, κοντά στην Χρυσόπορτα. Εκεί βρίσκεται μαρμαρωμένος, περιμένοντας τον άγγελο να ξανάρθρι για να τον ξεμαρμαρώσει ώστε να μπεί στην Πόλη και να κυνηγήσει τους Τούρκους μέχρι την Κόκκινη Μηλιά.

Τι κατέγραψε η Ιστορία: Ο αυτοκράτορας έσπευσε στην Κερκόπορτα όταν πληροφορήθηκε την είσοδο των Τούρκων, αλλά ήταν ήδη αργά. Επέστρεψε στην Κοιλάδα του Λύκου, εκεί όπου οι Γενοβέζοι είχαν δει τον αρχηγό τους τον Τζουστινιάνι να εγκαταλείπει τραυματισμένος την μάχη. Μαζί με τον αυτοκράτορα βρίσκονταν ο ισπανός Δον Φρανσίσκο από το Τολέδο, ο εξάδελφος του Θεόφιλος Παλαιολόγος και ο συμπολεμιστής του Ιωάννης Δαλματής. Προσπάθησαν μάται να συσπειρώσουν τους Έλληνες. Η πύλη από την οποία μεταφέρθηκε ο Τζουστινιάνι είχε φρακάρει από χριστιανούς στρατιώτες που προσπαθούσαν να σωθούν από τους γενίτσαρους. Το παιχνίδι είχε χαθεί. Πρώτα ο Θεόφιλος φώναξε ότι προτιμούσε να πεθάνει και όρμησε στις ορδές των γενίτσαρων. Ο αυτοκράτορας πέταξε τα αυτοκρατορικά εμβλήματα και τον ακολούθησε.
Οι πηγές δεν συμφωνούν ως προς την τύχη του. Σύμφωνα με μια εκδοχή, δύο Τούρκοι έφεραν ένα κεφάλι στο σουλτάνο που αναγνωρίστηκε ότι ήταν του Κωνσταντίνου. Ο σουλτάνος το τοποθέτησε σε έναν κίονα και μετά το έστειλε έκθεμα στις αυλές του ισλαμικού κόσμου. Σύμφωνα με τον Φραντζή, έμπιστο του αυτοκράτορα και συγγραφέα του κύριου σύγχρονου χρονικού της Άλωσης, οι Τούρκοι βρήκαν ένα ακέφαλο σώμα με τον αυτοκρατορικό αετό κεντημένο στις κάλτσες και αποτυπωμένο στις περικνημίδες. Ο σουλτάνος θεώρησε ότι είναι του Κωνσταντίνου και το έδωσε στους Έλληνες να το θάψουν. Οι περισσότερες πηγές αφήνουν, πάντως, ανοιχτά όλα τα ενδεχόμενα για το θάνατο του, με επικρατέστερη την εκδοχή του αποκεφαλισμού- όπως ήταν οι μοίρα των περισσότερων πεσόντων στρατιωτών σε μάχη σώμα με σώμα.

3. Οι Κρήτες πολεμιστές

Τι λέει ο μύθος: Ενώ οι πολιορκητές είχαν μπει στην Πόλη, τρεις άρχοντες από την Κρήτη, που τότε βρισκόταν υπό ενετική κατοχή, συνέχιζαν να υπερασπίζονται με τους άντρες τους έναν από τους πύργους των τειχών. Ο σουλτάνος εντυπωσιάστηκε και τους επέτρεψε να επιστρέψουν στη Κρητη. Το πλοίο τους δεν έφτασε ποτέ στο νησί. Ακόμη περιπλανιούνται στο πέλαγος, περιμένοντας τη στιγμή που θα ξαναρχίσει ο αγώνας για την ανακατάληψη της Πόλης.

Τι κετέγραψε η Ιστορία: Ενώ οι πολιορκητές είχαν καταλάβει την Πόλη, ξεκίνησε η επίθεση στα τείχη του Κεράτιου Κόλπου από το τουρκικό ναυτικό. Τα πληρώματα δύο κρητικών πλοίων κλείστηκαν σε δύο πύργους και αντιστέκονταν όλη νύχτα. Το επόμενο απόγευμα, ενώ η Πόλη είχε πέσει, παραδόθηκαν στο σουλτάνο με τον όρο να επιστρέψουν άθικτοι στην Κρήτη. Οι Τούρκοι, πράγματι, θαύμασαν τη γενναιότητα τους, αλλά για την τύχη τους υπάρχουν διάφορες εκδοχές. Σύμφωνα με τη λαϊκή παράδοση, επέστρεψαν στην Κρήτη-και, μάλιστα, κατά τηνυποδοχή τους χορεύτηκε πρώτη φορά ο συρτός χανιώτικος. Άλλη εκδοχή θέλει το ένα πλοίο να ναυαγεί στο Αγιο Όρος.

4. Η Τελευταία Λειτουργία

Τι λέει ο μύθος: Ενώ οι Τούρκοι είχαν μπει στην Πόλη, τα γυναικόπαιδα είχαν κλειστεί στην Αγια-Σοφιά, όπου τελούνταν θεία λειτουργία. Οι Τούρκοι εισεβαλαν στην εκκλησία κι άρχισαν να σφάζουν ανηλεώς τους πιστούς. Τα πτώματα έφταναν τα δέκα μέτρα, εμποδίζοντας τη διέλευση του σουλτάνου, που μπήκε στο ναό με το άλογό του. Πολλές εικόνες, τοιχογραφίες και ιερά κειμήλια γνώρισαν το καταστροφικό μένος των απίστων, έγιναν όμως και πολλά θαύματα. Όσοι Τούρκοι προσπάθησαν να καταστρέψουν μια τοιχογραφία της Παναγίας στον δεξιό εξώστη, κεραυνοβολήθηκαν κι έπεσαν νεκροί. Ένας ιερέας ανέβηκε στον άμβωνα κρατώντας το άγιο δισκοπότηρο και εξαφανίστηκε μέσα από μία πόρτα, όταν όμως έφτασαν οι Τούρκοι σ’εκείνο το σημείο καμία πόρτα δεν υπήρχε, μόνο τοίχος. Ο σουλτάνος διέταξε να ρίξουν τον τοίχο, αλλά στάθηκε αδύνατο. Ο ιερέας αγρυπνεί ακόμα μέσα του, περιμένοντας τη στιγμή της ανακατάληψης της Κωνσταντινούπολης.

Τι κατέγραψε η Ιστορία: Όταν οι πολιορκητέςέριξαν τις μπρούτζινες πόρτες του ναού και μπήκαν μέσα, έσφαξαν μερικούς γέρους και ανήμπορους επι τόπου, αλλά τους περισσότερους πιστούς τους έδεσαν και τους μετέφεραν αιχμάλωτους στους καταυλισμούς. Σύμφωνα με ορισμένες διηγήσεις της εποχής, που δεν συμφωνούν όλες μεταξύ τους, ο σουλτάνος μπήκε στην εκκλησία την επόμενη μέρα, έμεινε για λίγο σιωπηλός και, όταν παρατήρησε ένα Τούρκο στρατιώτη που έσπαγε το μαρμάρινο δάπεδο, τον διέταξε να σταματήσει. Διέταξε την ασφαλή απομάκρυνση όσων χριστιανών βρίσκονταν ακόμα μέσα, ζήτησε όμως η εκκλησία να μετατραπεί αμέσως σε τζαμί.

Βαρβάρα Τερζάκη
Άρθρο Δημήτρης Αγγελίδης- Έψιλον, 29-05-2010