Θεαματική άνοδος του «Δεύτερου Κόσμου»

Από την Κίνα και την Τουρκία μέχρι τη Βραζιλία, οι αναδυόμενες δυνάμεις αλλάζουν την παγκόσμια οικονομία και γεωπολιτική «Στην αυγή του εικοστού αιώνα, η κυριαρχία των μεγάλων ευρωπαϊκών δυνάμεων στην Ασία και την Αφρική βρισκόταν στο ζενίθ. Κανένα έθνος δεν ήταν δυνατό να αντισταθεί στη συντριπτική εμπορική και στρατιωτική υπεροχή της Ευρώπης. Εξι δεκαετίες αργότερα, δεν είχαν μείνει παρά μόνον κάποια ίχνη ευρωπαϊκής κυριαρχίας». Μ’ αυτά τα λόγια, η «Εισαγωγή στη Σύγχρονη Ιστορία» του Βρετανού ιστορικού Τζέφρι Μπάρακλαφ συμπύκνωνε την κεντρική εκτίμησή του για τη δυναμική της ανθρωπότητας. Γραμμένο το 1961, στο απόγειο των εθνικοαπελευθερωτικών κινημάτων, το έργο αυτό απέρριπτε τις δυτικοκεντρικές θεωρήσεις του κόσμου. Το μεγαλύτερο γεγονός του εικοστού αιώνα δεν ήταν η εμφάνιση του σοσιαλισμού, ούτε η άνοδος και η πτώση του φασισμού, αλλά η κατάρρευση της αποικιοκρατίας και η ανάδυση του Τρίτου Κόσμου, σύμφωνα με μια σχολή σκέψης που απέκτησε διεθνή απήχηση.Ωστόσο, η άνθηση του «τριτοκοσμικού σοσιαλισμού» δεν επρόκειτο να κρατήσει πολύ. Στη δεκαετία του ’80, η εκτίναξη του δημόσιου χρέους στραγγάλισε τα όνειρα των παλιών αποικιών «να φτάσουν τη Δύση» με μοχλό ένα ισχυρό, αναπτυξιακό κράτος. Μία μετά την άλλη, οι αναπτυσσόμενες χώρες της περιφέρειας –πρώτα στη Λατινική Αμερική, μετά στην Αφρική, τέλος στην Ασία– αναγκάστηκαν να συρθούν ως ικέτες στην πόρτα του Διεθνούς Νομισματικού Ταμείου (ΔΝΤ) και να εκποιήσουν αντί πινακίου φακής τη βιομηχανική υποδομή που είχαν με κόπο δημιουργήσει. Στο πολιτικό επίπεδο, ο Τρίτος Κόσμος εκμηδενίστηκε, ως ανεξάρτητη διεθνής δύναμη με τη μορφή του Κινήματος των Αδεσμεύτων, νωρίτερα και από τον Δεύτερο Κόσμο, του «υπαρκτού σοσιαλισμού».Στην πρώτη δεκαετία του 21ου αιώνα, μια νέα, τρομακτικά οδυνηρή, διεθνής κρίση χρέους αναστατώνει τους παγκόσμιους συσχετισμούς ισχύος, αλλά προς διαμετρικά αντίθετη κατεύθυνση: Κατ’ εξοχήν θύματά της, αυτήν τη φορά, είναι όχι οι περιφέρειες, αλλά οι μητροπόλεις του παγκόσμιου καπιταλισμού –ΗΠΑ, Ε.Ε. και Ιαπωνία–, το δημόσιο χρέος των οποίων κινείται στα όρια του 100% έως και 200%. Αντίθετα, κατ’ εξοχήν ωφελημένες εμφανίζονται, μέχρι στιγμής, οι νέες αναδυόμενες βιομηχανικές δυνάμεις της περιφέρειας, από την Κίνα και την Ινδία μέχρι τη Βραζιλία και την Τουρκία, που αποτελούν τον βασικό κινητήρα της παγκόσμιας ανάπτυξης. Η αντικατάσταση του G7 από το G20 στον ρόλο του επιτελικού κέντρου διαβουλεύσεων για τις τύχες της παγκόσμιας οικονομίας αντικατοπτρίζει τις κυοφορούμενες αλλαγές συσχετισμών. Μόνη της η Κίνα έχει συσσωρεύσει αστρονομικά συναλλαγματικά αποθέματα, της τάξης των 2,4 τρισ. δολαρίων, περισσότερα από εκείνα που διαθέτει το ΔΝΤ για διάσωση υπερχρεωμένων χωρών – άλλο αν, για πολιτικούς λόγους, δεν κάνει χρήση αυτής της δύναμης.Διεθνής ανταγωνισμόςΟι οικονομικές ανατροπές βρίσκουν αναπόφευκτα την αντανάκλασή τους στο γεωπολιτικό επίπεδο. Ο Ινδοαμερικανός αναλυτής Πάραγκ Χάνα θεωρεί ότι, στις επόμενες δεκαετίες, θα ενταθεί ο διεθνής ανταγωνισμός ανάμεσα σε τρεις «φυσικές αυτοκρατορίες» – τις ΗΠΑ, την Ευρωπαϊκή Ενωση και την Κίνα, η οποία «επανέρχεται στον ιστορικό της ρόλο του Κεντρικού Βασιλείου και, όπως η Ε.Ε., μετατρέπει τους γείτονές της σε χώρες μειωμένης κυριαρχίας, όχι με τη στρατιωτική βία, αλλά με τη δημογραφική επέκταση και την οικονομική ολοκλήρωση». Ωστόσο, η πιο σημαντική καινοτομία βρίσκεται, κατά τον συγγραφέα, στη διαμόρφωση ενός νέου «Δεύτερου Κόσμου» αναδυόμενων βιομηχανικών δυνάμεων με σημαντική περιφερειακή ισχύ, από τις επιλογές των οποίων θα κριθεί σε μεγάλο βαθμό η τριγωνική αντιπαράθεση μεταξύ Αμερικής, Ευρώπης και Κίνας. Στην κατηγορία αυτή, ο Χάνα περιλαμβάνει όχι μόνο τα μέγα κράτη της Ρωσίας και της Ινδίας, αλλά και χώρες όπως η Βραζιλία, η Τουρκία και η Νότια Αφρική. Η επικαιρότητα των τελευταίων ημερών, με το πυρηνικό «ντιλ» Λούλα - Ερντογάν - Αχμεντινετζάντ, που τόσο ενόχλησε τον Ομπάμα, με τη χωρίς προηγούμενο σύγκρουση Τουρκίας - Ισραήλ και με τα έντονα στοιχεία ηπειρωτικής ηγεμονίας στη Μαύρη Ηπειρο που συνοδεύουν το Μουντιάλ της Νότιας Αφρικής, ήρθαν να ενισχύσουν αυτήν τη θεώρηση.Ο ίδιος ο Αμερικανός πρόεδρος, σε μετωπική σύγκρουση με τις φαντασιώσεις μονοκρατορίας των νεοσυντηρητικών, αναγνωρίζει με ρεαλισμό τη δυναμική του «Δεύτερου Κόσμου». Σε πρόσφατη διάλεξή του στη στρατιωτική ακαδημία του Γουέστ Πόιντ, τόνισε την ανάγκη ενίσχυσης της αμερικανικής διπλωματίας, καθώς «περισσότερες χώρες και περισσότερα κεφάλαια» κερδίζουν μερίδια επιρροής στον σύγχρονο κόσμο. Στην ίδια κατεύθυνση κινήθηκε, λίγο αργότερα, το νέο δόγμα εθνικής ασφαλείας του Λευκού Οίκου, όπου δίνεται έμφαση στα «αναδυόμενα κέντρα ισχύος». Αν η εποχή Κλίντον εκθείαζε την «παγκοσμιοποίηση» ως συνώνυμο της αμερικανοποίησης, ενός «επίπεδου κόσμου» της Coca-Cola και των McDonald’s, η κυβέρνηση Ομπάμα αισθάνεται υποχρεωμένη να καταπιαστεί με τις περισσότερο δυσάρεστες όψεις της. Αίφνης, στη σύνοδο της Κοπεγχάγης για την Κλιματική Αλλαγή, ένα άτυπο μέτωπο αναδυόμενων δυνάμεων και χωρών του Τρίτου Κόσμου με επικεφαλής Κίνα, Ινδία, Βραζιλία και Νότια Αφρική τορπίλισε το σχέδιο απόφασης Αμερικανών και Ευρωπαίων.ΑντιθέσειςΑν όμως το Κίνημα των Αδεσμεύτων δεν μπόρεσε ποτέ να ανέβει στο ύψος ενός πραγματικού «τρίτου πόλου» στην παγκόσμια γεωπολιτική λόγω των έντονων εσωτερικών του αντιθέσεων, ο αναδυόμενος «Δεύτερος Κόσμος» δεν υποφέρει από λιγότερα προβλήματα. Η Βραζιλία του Λούλα μπορεί να προστάτεψε, σε κρίσιμες φάσεις, τη Βενεζουέλα του Τσάβες και τη Βολιβία του Μοράλες, προκαλεί όμως τον φθόνο και την καχυποψία των γειτόνων της. Ο Ερντογάν μπορεί να προβάλλει ως νέος Νάσερ στα μάτια πολλών Αράβων και μουσουλμάνων, αλλά η διεκδίκηση ηγεμονικού ρόλου στη Μέση Ανατολή και στον Περσικό Κόλπο ερεθίζει τα συντηρητικά σουνιτικά καθεστώτα της Αιγύπτου και της Σαουδικής Αραβίας, ενώ μακροπρόθεσμα δεν θα γίνει εύκολα αποδεκτή ούτε από το σιιτικό Ιράν. Η Κίνα και η Ινδία εμπιστεύονται περισσότερο την Αμερική παρά η μία την άλλη. Με αυτά τα δεδομένα, ο «Δεύτερος Κόσμος» αποτελεί περισσότερο μια ομιχλώδη ζώνη του λυκόφωτος μεταξύ του Πρώτου και του Τρίτου, παρά μια υπαρκτή, γεωπολιτική πραγματικότητα.Ιnfo- Parag Khanna, «The Second World», Random House, 2008.- Οσβαλντ Σπένγκλερ, «Η παρακμή της Δύσης», Τυπωθήτω, 2003. - Τζέφρι Μπάρακλαφ, «Εισαγωγή στη Σύγχρονη Ιστορία», Ιανός, 2005.- Niall Ferguson, «Empires on the Edge of Chaos», Foreing Affairs, March/April 2010.

Βαρβάρα Τερζάκη
Άρθρο Πετρου Παπακωνσταντινου-εφ. Καθημερινή, 13-06-2010