Το Βήμα 12.06.2011

Αυστηρά και χαλαρά ήθη στον 21 αιώνα

Της Θεοδώρας Τσώλη

Οχι μία, αλλά δύο φορές - συγκεκριμένα το 2007 και το 2009 - οι κοινωνικές νόρμες στη Μαλαισία «έφαγαν» την πασίγνωστη τραγουδίστρια Μπιγιονσέ Νόουλς, η οποία σκόπευε να δώσει συναυλίες στη χώρα. Και αυτό διότι συντηρητικοί ισλαμιστές διαμαρτυρήθηκαν σχετικά με τις σέξι εμφανίσεις της, οι οποίες σύμφωνα με τους ισχυρισμούς τους δεν άρμοζαν σε ένα σοβαρό κράτος. Αλλά και η Μαντόνα, η οποία θεωρείται «μαύρο πρόβατο» από πολλούς καθολικούς, με πρώτο και κύριο τον Ποντίφικα (οι αφορμές αρκετές, αλλά αναφέρουμε χαρακτηριστικά την εμφάνισή της ως «εσταυρωμένης»), έχει κατά καιρούς έλθει αντιμέτωπη με τη μήνιν της Καθολικής Εκκλησίας με αποτέλεσμα να ακυρώσει συναυλίες της, όπου δεν τη... σήκωνε ο τόπος.

Αυτά είναι μόνο δύο (διάσημα) παραδείγματα από τα πολλά και διαφορετικά που μαρτυρούν το τι «σηκώνουν» ή το τι «δεν σηκώνουν» οι διαφορετικοί τόποι - όποιος έχει επισκεφθεί άλλες χώρες και έχει έρθει σε επαφή με άλλους πολιτισμούς έχει πάρει μια γεύση για το τι εννοούμε. Και μπορεί να είναι αναμενόμενο το γεγονός ότι οι ηθικές και οι κοινωνικές αξίες εμφανίζουν διαφορές μεταξύ των χωρών, ωστόσο είναι άκρως ενδιαφέρον ότι μια νέα, διεθνής διαπολιτισμική μελέτη, η οποία περιελάμβανε και τη χώρα μας και δημοσιεύθηκε στην έγκριτη επιθεώρηση «Science» στις 27 Μαΐου, ρίχνει μια φρέσκια ματιά σε αυτές τις διαφορές.

Η μελέτη
Στο πλαίσιο αυτής της μελέτης οι ερευνητές, που προέρχονταν από διαφορετικά πανεπιστημιακά κέντρα ανά τον κόσμο, αναζήτησαν τους πιο αυστηρούς, αλλά και τους πιο χαλαρούς πολιτισμούς: αυτούς δηλαδή στους οποίους οι κοινωνικές νόρμες είναι «σφιχτές» και δεν επιτρέπουν εύκολα τις αποκλίσεις από τον κανόνα, αλλά και εκείνους που «συγχωρούν» ευκολότερα τα παραπατήματα από τον μέσο όρο. Θα έχετε ίσως απορία πού βρίσκεται η Ελλάδα μέσα σε αυτό το κάδρο: θα σας απαντήσουμε… «σχετικώς χαλαρά».

Η διαφορετικότητα των πολιτισμών αποτελούσε και αποτελεί αντικείμενο μεγάλου ενδιαφέροντος ανά τους αιώνες. Ηδη από τον 4ο αι. π.Χ. ο Ηρόδοτος περιγράφει στο έργο του «Ιστορίαι» πολλά ήθη και έθιμα διαφορετικών λαών τα οποία «συνάντησε» στα ταξίδια του. Μόλις τις τελευταίες δεκαετίες ωστόσο οι επιστήμονες πέρασαν από την απλή περιγραφή και καταγραφή στην ανάλυση των διαφορών μεταξύ πολιτισμών. Η νέα μελέτη, για την εκπόνηση της οποίας ηγήθηκε η δρ Μισέλ Γκέλφαντ από το Τμήμα Ψυχολογίας του Πανεπιστημίου του Μέριλαντ, συμβάλλει προς την αναλυτική κατεύθυνση, δημιουργώντας ένα λεπτομερές πολιτισμικό «ψηφιδωτό» δεκάδων διαφορετικών χωρών. Οπως αναφέρει στο «Βήμα» η υπεύθυνη για το σκέλος της μελέτης το οποίο αφορούσε την Ελλάδα, λέκτορας Κοινωνικής - Διαπολιτισμικής Ψυχολογίας στο Παιδαγωγικό Τμήμα Δημοτικής Εκπαίδευσης του Πανεπιστημίου των Πατρών κυρία Πέννυ Παναγιωτοπούλου, είναι σημαντικό ότι «παρουσιάζεται για πρώτη φορά μια συστηματική ανάλυση της διάστασης αυστηρότητα - χαλαρότητα στη σύγχρονη κοινωνία με βάση δεδομένα που έχουν συλλεχθεί από 33 χώρες και σε σύνολο 6.823 συμμετεχόντων». Σύμφωνα με την ερευνήτρια είναι μάλιστα αξιοσημείωτο ότι οι συμμετέχοντες προέρχονταν από ποικίλα επαγγελματικά περιβάλλοντα, ενώ στο δείγμα περιλαμβάνονταν και φοιτητές.

Αυστηροί και χαλαροί πολιτισμοί
Τι σημαίνει πρακτικά η διάσταση υπό τον τίτλο «αυστηρότητα - χαλαρότητα»; Ενας πολιτισμός ορίζεται, κατά τη μελέτη, ως αυστηρός όταν οι κοινωνικές νόρμες σε αυτόν έχουν μεγάλη ισχύ με αποτέλεσμα να μη γίνεται εύκολα ανεκτή η απόκλιση από αυτές. Αντιθέτως στους πιο χαλαρούς πολιτισμούς η απόκλιση από τις κοινωνικές νόρμες είναι πιο εύκολα αποδεκτή.

Προκειμένου να δημιουργήσουν την κατάταξη των αυστηρών και χαλαρών κρατών οι ερευνητές έλαβαν υπόψη τους διαφορετικές παραμέτρους, όπως η συμπεριφορά του πληθυσμού απέναντι σε καθημερινές καταστάσεις, αλλά και πιθανές οικολογικές και ιστορικές απειλές. Οπου ήταν εφικτό συμπεριλήφθηκαν και ιστορικά δεδομένα (π.χ., πυκνότητα πληθυσμού το 1500 μ.Χ., ιστορικές συγκρούσεις από το 1900 ως το 2001). Μεταξύ άλλων οι εθελοντές κλήθηκαν να βαθμολογήσουν πόσο αρμόζουσες είναι 12 διαφορετικές καθημερινές συμπεριφορές (όπως το να καβγαδίζουν, να τρώνε, να γελούν, να βρίζουν, να φιλιούνται, να κλαίνε, να τραγουδάνε, να μιλούν, να φλερτάρουν, να ακούνε μουσική, κ.ά.) μέσα σε 15 διαφορετικά πλαίσια (όπως στην τράπεζα, στο ιατρείο, στη βιβλιοθήκη, σε μια κηδεία, στην τάξη, στο εστιατόριο, σε δημόσια πάρκα, στο λεωφορείο, στην κρεβατοκάμαρα, στο ασανσέρ, στον χώρο εργασίας, κ.ά.). Παράλληλα ετέθησαν ερωτήματα που αφορούσαν συμπεριφορές όπως η αποφυγή πληρωμής εισιτηρίου στα μέσα μαζικής μεταφοράς και οι «ατασθαλίες» σε ό,τι αφορά τις υποχρεώσεις απέναντι στο κράτος. Ζητήθηκε επίσης η άποψη των συμμετεχόντων για θέματα όπως η ομοφυλοφιλία, η πορνεία, οι εκτρώσεις και τα διαζύγια.

Πώς εμφανίστηκε λοιπόν να λειτουργεί η διάσταση «αυστηρότητα - χαλαρότητα» στις σύγχρονες κοινωνίες; Οπως εξηγεί η ελληνίδα ερευνήτρια «η διάσταση αυτή αποτελεί μέρος ενός πολύπλοκου και πολυεπίπεδου συστήματος... Η κεντρική διαφορά μεταξύ αυστηρών και χαλαρών πολιτισμών - η ισχύς που έχουν οι νόρμες και η σαφής αποδοκιμασία και τιμωρητική αντιμετώπιση των μορφών συμπεριφοράς που αποκλίνουν από τις νόρμες - διαμορφώνεται και καθορίζεται από απειλές προς το εκάστοτε πολιτισμικό σύνολο, οι οποίες εκπορεύονται από το φυσικό περιβάλλον ή από το ανθρώπινο περιβάλλον».

Φυσικές απειλές και αυστηρότητα
Ιδού σύμφωνα με τα αποτελέσματα ποιοι παράγοντες επιδρούν στο να χαρακτηριστεί ένας πολιτισμός αυστηρός: αρχικώς μεγάλο ρόλο παίζουν οι φυσικές απειλές. Πολιτισμοί που βρίσκονται σύμφωνα με τη μελέτη ψηλά στην κατάταξη της αυστηρής δομής έχουν μεγαλύτερη πυκνότητα πληθυσμού και αντιμετωπίζουν μεγάλη έλλειψη φυσικών πηγών και καλλιεργήσιμης γης. Στο καθημερινό «μενού» των κατοίκων κυριαρχεί η έλλειψη τροφής, πόσιμου νερού και καθαρού αέρα. «Εθνη με αυστηρή δομή έχουν αντιμετωπίσει περισσότερες φυσικές καταστροφές, όπως οι πλημμύρες, οι τροπικοί κυκλώνες, οι μεγάλες περίοδοι ξηρασίας, ενώ έχουν υποστεί και περισσότερες εδαφικές διεκδικήσεις από τους γείτονές τους. Αυτά τα έθνη “πλήττονται” επίσης περισσότερο από μεταδιδόμενες ασθένειες και από την παιδική θνησιμότητα» λέει η κυρία Παναγιωτοπούλου και εξηγεί ότι με την αυστηρή δομή οι κοινωνίες καταφέρνουν να συντονίζονται καλύτερα ώστε να επιβιώνουν - είτε μειώνοντας το χάος σε έθνη με υψηλή πυκνότητα πληθυσμού είτε αντιμετωπίζοντας την έλλειψη πόρων, τις φυσικές καταστροφές, τις συγκρούσεις περί εδαφικών διεκδικήσεων και τις επιδημίες. «Εθνη τα οποία καλούνται να αντιμετωπίσουν τέτοιες καταστάσεις έχουν ανάγκη να διαμορφώσουν ισχυρές νόρμες και να καταδικάσουν αποκλίσεις στη συμπεριφορά ώστε να ενισχύσουν την τάξη και την εύρυθμη λειτουργία του συνόλου».

Αυταρχισμός και υποταγή στο νόμο
Η αυστηρή αυτή δομή μπορεί όμως να συνδέεται και με… αυστηρό τίμημα, το οποίο παίρνει τη μορφή αυταρχικών καθεστώτων που καταπιέζουν τις διαφορετικές φωνές, που ασκούν λογοκρισία στα ΜΜΕ, που θέτουν απαγορεύσεις με πολλούς νόμους και διατάξεις τους. Τα έθνη με αυστηρή δομή έχουν εντονότερη την παρουσία της αστυνομίας, είναι πιο πιθανόν να δέχονται τη θανατική ποινή ως τιμωρία και γενικότερα παρέχουν πιο περιορισμένες ελευθερίες και δικαιώματα στους πολίτες τους. Αυτά τα έθνη έχουν εν γένει χαμηλότερο δείκτη εγκληματικότητας και είναι πιο θρησκευόμενα. Και βέβαια στα έθνη με την πλέον αυστηρή δομή οι όροι «διαμαρτυρία» και «απεργία» είναι σχεδόν άγνωστοι.

Είναι επόμενο όλη αυτή η αυστηρότητα να διέπει και τις καθημερινές συμπεριφορές του πληθυσμού. Οι πολίτες εμφανίζουν μεγαλύτερη συστολή, καθωσπρεπισμό, έλεγχο του αυθορμητισμού, ζουν προσπαθώντας να επιβάλουν συνεχώς στον εαυτό τους τάξη και προσοχή. Αυτού του τύπου η «ελεγχόμενη» συμπεριφορά αποτελεί κύριο χαρακτηριστικό όχι μόνον στις διαπροσωπικές τους σχέσεις, αλλά και στη σχέση τους με τα κοινά. Η ερευνήτρια αναφέρει ότι «οι άνθρωποι σε πολιτισμούς με αυστηρή δομή τείνουν να αποδοκιμάζουν συμπεριφορές όπως η διεκδίκηση παροχών από το κράτος τις οποίες δεν δικαιούνται, η φοροδιαφυγή, η μη πληρωμή εισιτηρίου στα μέσα μαζικής μεταφοράς, η αποδοχή του χρηματισμού. Οι πολίτες των αυστηρών κρατών είναι επίσης πιο “άκαμπτοι” σε ό,τι αφορά την αποδοχή της ομοφυλοφιλίας, της πορνείας, της έκτρωσης, του διαζυγίου, της ευθανασίας και την αυτοκτονίας». Σε τέτοια κράτη οι πολίτες θεωρούν τις έξωθεν επιδράσεις απειλή για την κοινωνική τάξη και πιστεύουν ότι οι μετανάστες αποτελούν κίνδυνο για το κράτος - έτσι συνήθως έχουν μικρό σχετικά αριθμό μεταναστών.

Στα άκρα Πακιστάν και Ουκρανία
Εάν λάβετε υπόψη όλα τα παραπάνω χαρακτηριστικά μάλλον δεν θα σας προκαλέσει εντύπωση ότι πρώτο στην κατάταξη των αυστηρών δομών βρίσκεται σύμφωνα με τη μελέτη το Πακιστάν, μια πυκνοκατοικημένη χώρα με… βεβαρημένο ιστορικό συγκρούσεων. Στη λίστα της αυστηρότητας ακολουθούν η Μαλαισία, η Ινδία, η Σιγκαπούρη και η Νότια Κορέα.

Στο αντίθετο... χαλαρό άκρο, το οποίο χαρακτηρίζεται από μεγαλύτερη αποδοχή των αποκλίσεων από τον κανόνα, είτε αυτή αφορά τις διαπροσωπικές σχέσεις είτε τη συμπεριφορά των πολιτών απέναντι στις υποχρεώσεις τους προς το κράτος, φιγουράρει πρώτη η Ουκρανία. Πρέπει βέβαια να σημειωθεί ότι οι συνεντεύξεις σε ό,τι αφορούσε τη συγκεκριμένη χώρα έγιναν στο σύνολό τους στην Οδησσό, η οποία θεωρείται μια από τις πιο «ανοιχτές» και κοσμοπολίτικες πόλεις της χώρας. Ακολουθούν η Εσθονία, η Ουγγαρία, το Ισραήλ, η Ολλανδία και η Βραζιλία. Μία από τις «εκπλήξεις» της μελέτης ακούει στο όνομα Ισραήλ, το οποίο κατατάχθηκε στο «χαλαρό» άκρο των κρατών. Οι ερευνητές ωστόσο σημειώνουν πως παρ' ότι η συγκεκριμένη χώρα σκιάζεται από συνεχείς απειλές και συγκρούσεις η κοινωνία τους δεν εμφανίζει σε μεγάλο βαθμό τα χαρακτηριστικά της αυστηρής πολιτισμικής δομής, ίσως επειδή μεγάλο μέρος του πληθυσμού απαρτίζεται από μετανάστες της Ανατολικής Ευρώπης, όπου η αντιμετώπιση απέναντι στις κοινωνικές νόρμες δεν είναι τόσο αυστηρή.

«Χαλαρά» όγδοη η Ελλάδα
Η χώρα μας βρίσκεται μεταξύ των σχετικά «χαλαρών» κρατών, εκείνων που είναι πιο δεκτικά στην απόκλιση από τις νόρμες (έρχεται όγδοη στην κλίμακα της… χαλαρότητας μαζί με τη Νέα Ζηλανδία). Το ερώτημα βέβαια είναι εύλογο, ειδικά στις (διόλου χαλαρές) εποχές που διανύουμε. Τα χαρακτηριστικά αυτά μπορούν να αλλάξουν ανάλογα με τις συγκυρίες; Σε δηλώσεις της μετά τη δημοσίευση της μελέτης η επικεφαλής της δρ Γκέλφαντ τόνισε ότι οι πολιτισμοί είναι ζωντανοί και μπορούν να υποστούν μεταβολές. Εδωσε το παράδειγμα των ΗΠΑ όπου η κοινωνία δεν ήταν τόσο αυστηρή μέχρι την 11η Σεπτεμβρίου του 2001, την ημέρα της τρομοκρατικής επίθεσης στους Δίδυμους Πύργους. Ενα τέτοιο δραματικό γεγονός άλλαξε τις ισορροπίες φέρνοντας μια νέα εποχή απαγορεύσεων και αυστηρότερων μέτρων στις μεταφορές που είχε αντίκτυπο σε ολόκληρη την ανθρωπότητα.

Μήπως και η «χαλαρή» Ελλάδα γίνει λιγότερο χαλαρή στη νέα εποχή τής οικονομικής κρίσης και του μνημονίου, ρωτήσαμε την κυρία Παναγιωτοπούλου (σημειώνεται ότι οι συνεντεύξεις που διεξήχθησαν για τη μελέτη έλαβαν χώρα πριν από την περίοδο της κρίσης). Η ερευνήτρια τόνισε ότι αυτό πρέπει να αποτελέσει αντικείμενο νέας μελέτης, την οποία μάλιστα σχεδιάζει να κάνει σύντομα.

Σε κάθε περίπτωση η κυρία Παναγιωτοπούλου υπογραμμίζει ότι μελέτες όπως αυτή δεν έχουν στόχο να συγκρίνουν τους πολιτισμούς και να τους κατατάξουν σε καλούς και κακούς, αλλά να αναδείξουν τη διαφορετικότητα του καθενός από αυτούς η οποία είναι απολύτως απαραίτητη για την κατανόηση τού τόσο μεγάλου αλλά και τόσο μικρού «χωριού», που δεν είναι άλλο από τον κόσμο μας. «Οι “αυστηροί” και οι “χαλαροί” πολιτισμοί μπορεί να είναι αποτελεσματικοί και λειτουργικοί στο δικό τους οικολογικό και ιστορικό πλαίσιο, όσο και αν αυτό μας ξενίζει» αναφέρει η επιστήμων. Ο Ηρόδοτος σημείωσε αιώνες πριν ότι «εάν κάποιος έπρεπε να παραγγείλει σε ολόκληρη την ανθρωπότητα να επιλέξει το καλύτερο σύνολο νόμων στον κόσμο, κάθε ομάδα, μετά από ενδελεχή σκέψη, θα επέλεγε τους δικούς της κανόνες - αφού κάθε ομάδα θεωρεί ότι οι δικοί της κανόνες είναι μακράν οι καλύτεροι». Ο αναμάρτητος (πολιτισμός) πρώτος τον λίθον βαλέτω…
ΝΟΜΟΙ - «ΜΑΡΓΑΡΙΤΑΡΙΑ» ΤΗΣ ΔΙΑΦΟΡΕΤΙΚΟΤΗΤΑΣ
Ποικίλα είναι τα παραδείγματα σε όλον τον κόσμο περίεργων ηθικών κανόνων, αλλά και νόμων που μαρτυρούν τη διαφορετικότητα των πολιτισμών. Ιδού κάποια από αυτά:

1. Στην Ιαπωνία το να φυσάει κάποιος τη μύτη του σε δημόσιο χώρο θεωρείται το λιγότερο αγενές. Στην ίδια χώρα, εάν προσκληθείτε ποτέ σε γάμο, μην τολμήσετε να εμφανίσετε ως γαμήλιο δώρο καθρέφτη ή κάποιο γυαλικό. Και αυτό διότι θεωρείται πως τέτοιου είδους εύθραυστα αντικείμενα παραπέμπουν σε μια «εικόνα του ζευγαριού που μπορεί να σπάσει εύκολα» - όχι ό,τι καλύτερο για την αρχή της κοινής ζωής. Εάν βρεθείτε λοιπόν προσκεκλημένοι σε έναν τέτοιον γάμο καλύτερα να προτιμήσετε τα χρήματα. Τα χαρτονομίσματα είναι καλύτερο να είναι καινούργια για να συμβολίζουν τη νέα ζωή του ζευγαριού. Επίσης είναι προτιμότερο ο αριθμός των χαρτονομισμάτων να είναι μονός - εάν είναι ζυγός διαιρείται διά του δύο, κάτι που μπορεί να σημάνει χωρισμό και γρουσουζιά.

2. Στην Πολωνία είναι μέγιστο λάθος να ρωτήσετε, ακόμη και κάποιον που ξέρετε καλά, πόσα λεφτά βγάζει. Θεωρείται ότι με αυτόν τον τρόπο κριτικάρετε τη ζωή και τις επιλογές του.

3. Στην Αυστραλία νόμος απαγορεύει στους πολίτες να περπατούν στον δρόμο φορώντας μαύρα ρούχα, δερμάτινες μπότες και μαύρο γυαλιστικό παπουτσιών στο... πρόσωπο _ θεωρείται ότι η συγκεκριμένη αμφίεση παραπέμπει σε ληστή.

4. Στη Σιγκαπούρη αυστηροί κανόνες διέπουν το... μάσημα τσίχλας. Επί 12 χρόνια απαγορευόταν η πώληση τσιχλών, απαγόρευση που σταμάτησε το 2004, οπότε και τα κουτάκια με τις τσίχλες επανεμφανίστηκαν αλλά μόνο στα φαρμακεία.

5. Στην Ταϊλάνδη απαγορεύεται διά νόμου να πατάει κάποιος χρήματα. Μην φανταστείτε τον αυτονόητο λόγο _ ότι δηλαδή ειδικώς σε περιόδους οικονομικής κρίσης οφείλουμε να σεβόμαστε και με το παραπάνω τα λεφτά. Απλώς όλα τα χαρτονομίσματα και τα νομίσματα στη χώρα έχουν το πορτρέτο του βασιλιά και το να πατήσει κάποιος το πρόσωπό του μεταφράζεται σε ασέβεια και φυλάκιση.

6. Στη Γαλλία είναι παράνομο για ένα γουρούνι να λάβει το όνομα Ναπολέων.

7. Στη Βρετανία απαγορεύεται σε δύο άνδρες να έχουν σεξουαλική επαφή εάν στο σπίτι υπάρχει και τρίτο πρόσωπο. Η εφαρμογή του τελευταίου αυτού νόμου ξεκίνησε τον 16ο αιώνα προκειμένου να ελεγχθεί η κατάσταση με τους οίκους ανοχής ομοφυλοφίλων που τότε ξεφύτρωναν σαν μανιτάρια σε όλες τις μεγάλες βρετανικές πόλεις. Επίσης απαγορεύεται σε κάποιον να σταματήσει ταξί εάν πάσχει από... πανούκλα.

8. Στο Μπαχρέιν οι άνδρες γυναικολόγοι μπορούν να εξετάζουν τα γεννητικά όργανα μιας γυναίκας μόνο κοιτάζοντάς τα... εξ αντανακλάσεως _ με τη χρήση δηλαδή καθρέφτη.

9. Στον Λίβανο η σεξουαλική επαφή με αρσενικό ζώο επισείει τη θανατική ποινή.

10. Στην Ινδονησία ο αυνανισμός τιμωρείται με αποκεφαλισμό.

11. Στο Οχάιο των ΗΠΑ οι γυναίκες δεν πρέπει να λουστράρουν ποτέ τα παπούτσια τους. Για ποιον λόγο; Θεωρείται ότι τα παπούτσια που... λάμπουν μπορούν να αποτελέσουν «καθρέφτες» όπου αντανακλάται το εσώρουχο.

12. Στην Αϊόβα το φιλί μπορεί να διαρκεί ως πέντε λεπτά, διαφορετικά θεωρείται παράνομο.

13. Στη Φλόριδα εάν είστε ανύπανδρη μην διανοηθείτε να πέσετε με αλεξίπτωτο Κυριακή, αφού τελικά θα βρεθείτε στη... φυλακή.

14. Στο Βερμόντ οι γυναίκες πρέπει να διαθέτουν ειδική γραπτή άδεια του συζύγου τους για να τοποθετήσουν τεχνητή οδοντοστοιχία.