Τα Νέα 24.06.2011

Τρίτη Άποψη: Οι κρίσεις και οι λύσεις

Του Βασίλη Κρεμμυδά

Ο «ήρεμος» 18ος αιώνας και οι αναστατώσεις του 19ου
Περιέγραψα στο προηγούμενο σημείωμά μου (10.6.2011) τη μεγάλη οικονομική κρίση των αρχών του 17ου αιώνα που αναστάτωσε τις οικονομικές και κοινωνικές σχέσεις σε όλη την Ευρώπη για πολλές δεκαετίες• και έλεγα εκεί ότι σ' αυτήν την κρίση έχουμε να κάνουμε με κρίση παραγωγής.

Πηγαίνοντας στον 18ο αιώνα δημιουργήθηκαν νέα ζητήματα.

Το πρώτο: τι είναι κρίση; Η στασιμότητα, η ύφεση είναι κρίση; Η ύφεση που προκαλείται από μη καθαρά και άμεσα οικονομικούς λόγους μπορεί να έχει τα χαρακτηριστικά της κρίσης;

Γιατί στον 18ο αιώνα δεν είχαμε κρίση (παραγωγής εννοείται), δηλαδή κάμψεις και μειώσεις, έχουμε όμως μια, σε γενική εικόνα, στασιμότητα στην αγροτική παραγωγή - δεν μπορούμε ακόμη να μιλήσουμε για άλλη παραγωγή - που οφειλόταν σε νέο γεγονός. Στον αιώνα αυτόν παρατηρήθηκε στην Ευρώπη μια μεγάλη αύξηση του πληθυσμού, μια πραγματική δημογραφική έκρηξη που ασφαλώς οφειλόταν στη βελτίωση των όρων διαβίωσης• μαζί αύξηση του μέσου όρου ζωής.

Αύξηση του πληθυσμού όμως θα πει αύξηση των στομάτων που έπρεπε να γεμίσουν με φαγητό - πολλαπλασιασμό των στομαχιών που έπρεπε να έχουν την αναγκαία ποσότητα τροφής για να ζήσουν οι άνθρωποι. Στην αγροτική παραγωγή, εντούτοις, οι βελτιώσεις των τεχνικών που θα επέτρεπαν την εντατική καλλιέργεια καθυστερούσαν. Ετσι ο μόνος τρόπος για να αυξηθεί η παραγωγή, η διαθέσιμη τροφή δηλαδή, ήταν ο εκτατικός: μεγαλύτερη έκταση, περισσότερη παραγωγή.

Η μόνη «τεχνική» βελτίωση της παραγωγικότητας του εδάφους, που οδήγησε σε αύξηση της απόδοσης, είναι η κατασκευή καλύτερων αλέτρων με τα οποία επιτυγχανόταν βαθύτερη άροση. Εν τούτοις η βελτίωση ήταν μικρή και, κατά κάποιον τρόπο, εξουδετερωνόταν από έναν άλλο, σημαντικό παράγοντα: κατά τον 18ο αιώνα, σε όλη σχεδόν την Ευρώπη, το κλίμα ήταν κρύο• μάλιστα, κατά μικρές περιόδους, γινόταν παγωμένο• μια τέτοια περίοδος 3-4 ετών προηγήθηκε, το ξέρουμε καλά, της Γαλλικής Επανάστασης, το 1789.

Απέμεινε λοιπόν ως λύση η εκτατική αύξηση της παραγωγής. Αυτό δεν σήμαινε τίποτε άλλο από την εκχέρσωση μεγάλων δασικών και ημιδασικών εκτάσεων, οι οποίες παραδόθηκαν στις καλλιέργειες• υπήρξαν και δύο ακόμη, καθόλου ασήμαντες, λύσεις: η μείωση της αγρανάπαυσης που επέτρεψε και η βαθύτερη άροση που λέγαμε πριν _ στις παραμονές της Γαλλικής Επανάστασης στη Γαλλία η αγρανάπαυση είχε μειωθεί, σε έκταση γης, κατά 15%-20%.

Η πιο αποτελεσματική αλλαγή ήταν, εν τούτοις, η εισαγωγή νέων καλλιεργειών: αραβόσιτος και πατάτα. Οι δύο νέες καλλιέργειες, αποικιακά προϊόντα, δεν έγιναν εύκολα αποδεκτές και η διάδοσή τους συναντούσε αντιστάσεις, μολονότι συνιστούσαν φθηνή λαϊκή τροφή. Οι αντιστάσεις ήταν χαρακτηριστικό των παλαιών κοινωνιών που αρνούνταν να γνωρίσουν οτιδήποτε νέο. Αυτή ήταν η αιτία που στο τέλος του 18ου και αρχές 19ου αιώνα η παραγωγή αραβοσίτου δεν ξεπέρασε το 20% της παραγωγής δημητριακών. Τόσο η εισαγωγή νέων καλλιεργειών όσο και η μείωση της αγρανάπαυσης, χωρίς να συνιστούν επαναστατικές αλλαγές, είναι εξαιρετικά σημαντικές διαρθρωτικές αλλαγές.

Εχουμε λοιπόν να κάνουμε, για πολλούς λόγους, με μια μικρή κρίση, με αλλεπάλληλες μάλλον κρίσεις με το ίδιο χαρακτηριστικό• ήταν διατροφικές κρίσεις λόγω της μεγάλης αύξησης του πληθυσμού _ πάλι κρίση παραγωγής, επομένως.

Το πέρασμα από τον 18ο στον 19ο αιώνα σημαδεύτηκε από μία από τις μεγαλύτερες επαναστάσεις της Ιστορίας που μπορεί να συγκριθεί μόνο με την Αγροτική Επανάσταση 8.000 χρόνια π.Χ. Οι λόγοι που τη γέννησαν είναι πολύ ενδιαφέροντες, δεν εξετάζονται όμως αυτοί εδώ. Η Βιομηχανική Επανάσταση εμφανίστηκε στην Αγγλία και απλώθηκε σε όλη την Ευρώπη πρώτα, αλλού γρήγορα, αλλού αργά.

Η κυριότερη συνήθεια της Βιομηχανικής Επανάστασης ήταν ότι δημιούργησε μια οικονομία με ασυνέχειες και αστάθεια. Γιατί επιπλέον ο βιομηχανικός καπιταλισμός έχει την ιδιαιτερότητα να μεταμορφώνεται. Οι συνεχείς αλλαγές και η επιδίωξη για συνεχή ανάπτυξη είναι τα καινούργια φαινόμενα που προκάλεσαν τη διατύπωση ενός πλήθους θεωριών.

Οι συχνές αναστατώσεις των ίδιων των δομών του νέου οικονομικού συστήματος προκάλεσαν περιοδικές κρίσεις. Ο 19ος αιώνας έδειξε ότι οι κρίσεις αυτές όχι μόνον δεν επρόκειτο να σταματήσουν, αλλά και ότι δεν ήταν πάντοτε εφικτή η ανώδυνη αντιμετώπισή τους. Μικρές περιοδικές κρίσεις από τις αρχές του 19ου αιώνα αντιμετωπίστηκαν χωρίς να δημιουργήσουν σοβαρά προβλήματα.

Οι σχέσεις παραγωγής, η επέκταση της μεγάλης ατομικής ιδιοκτησίας, καθώς και η απαίτηση του βιομηχανικού κεφαλαίου για συνεχή ανάπτυξη έφεραν την καθιέρωση και τη γενίκευση της απάνθρωπης, ακόμη και παιδιών, εργασίας στα εργοστάσια. Σ' αυτό το σημείο ήταν που ο Μαρξ και ο Ενγκελς εμφάνισαν τη θεωρία τους για την εξουσία του ήδη εξαθλιωμένου προλεταριάτου.

Η πρώτη βαθιά κρίση του 19ου αιώνα εμφανίστηκε λίγο πριν από το 1850 με κυριότερο αποτέλεσμα τη δεύτερη Γαλλική Επανάσταση, το 1848, που δεν περιορίστηκε στη Γαλλία. Τις περιόδους ευημερίας και επέκτασης της παραγωγής διαδέχτηκαν περίοδοι κάμψης και ανεργίας _ είναι η αστάθεια που χαρακτηρίζει την ανάπτυξη του βιομηχανικού καπιταλισμού.

Οι κυκλικές, περιοδικές κρίσεις, ως συνέπεια του τρόπου λειτουργίας της σχέσης παραγωγή - τιμές, που αντανακλά κατευθείαν στην αγορά και την απασχόληση είναι από το 1847 έως το 1929 κάμποσες: 1857, 1866, 1873, 1883, 1890, 1900, 1907, 1913 και 1923. Ολες σε διάστημα η μία από την άλλη, μικρότερο από 10 χρόνια.