Η περιπέτεια της αληθειας

Από τον Ηράκλειτο έως τον Φουκό η αλήθεια αποκαλύπτει την πολλαπλότητά της

«Η αλήθεια δεν είναι όμορφα λόγια» έλεγε τον 6ο π.Χ. αιώνα ο Λάο Τσε. Η σκέψη εκείνη τη μακρινή εποχή χαρακτηριζόταν από το γιν και το γιαν της κινεζικης φιλοσοφίας, την αρμονία μέσα στην ενότητα των αντιθέτων, το «γιγνεσθαι εντός του είναι» του Ηράκλειτου. Ο «χρυσός αιώνας», βέβαια, ήρθε αργότερα να επιβεβαιώσει την υποχώρηση της «αλήθειας της πολλαπλότητας» που δίδασκε ο «σκοτεινός», όπως τον είπαν, Εφέσιος, μπροστά στον «κόσμο των ιδεών» του Πλάτωνα και τον «ορθό λόγο» των Στωικών και του Αριστοτέλη. Το έδαφος για τη γέννηση του ιδεαλισμού είχαν προλειάνει οι Σοφιστές, διδάσκοντας τον υποκειμενισμό και τον φαινομενισμό απέναντι στον Λόγο, την αλήθεια της ψυχής για τον Ηράκλειτο.
Σε ένα από τα ελάχιστα επιγραμματικά αποσπάσματα που γλίτωσαν από τη μανία των φανατικών σημειώνει πως ο θεός είναι μέρα και νύχτα, χειμώνας και καλοκαίρι, πόλεμος και ειρήνη, κορεσμός και λιμός, αλλοιώνεται όπως η φωτιά, που όταν αναμειγνύεται με αρώματα ονομάζεται με το όνομα της μυρωδιάς του καθενός. Πώς να μην ηχεί δυσνόητος για τους ιδεαλιστές απολογητές κάθε δυϊσμού που διαπότισε παραλυτικά, τις περισσότερες φορές, την ανθρώπινη σκέψη;

«Η αλήθεια του κόσμου έγκειται στη σύζευξη της ομόνοιας και της διχόνοιας» έλεγε. «Πατέρας του διαλεκτικού υλισμού» για τον Λένιν, ο Ηράκλειτος, διαλύοντας τους μύθους του καιρού του, ολοκλήρωσε με το «εν τω είναι γίγνεσθαι» το «είναι και το μη είναι», την απόλυτη, ασάλευτη, ξαλαφρωμένη από τις ποικιλίες των αισθήσεων αλήθεια, όπως την είχε ορίσει ο Παρμενίδης, την αρχή της δυτικής σκέψης.
Όμως, η φιλοσοφία του ήταν μια «άβολη αλήθεια» για τις πλήθος θρησκείες, σκέψεις και –ισμούς που αναπτύχθηκαν πάνω στα έργα εκείνων που τον πολέμησαν με πάθος: του Πλάτωνα και του Αριστοτέλη. Μεταφυσικοί, μυστικιστές, ζηλωτές, θεολόγοι, σχολαστικοί αποθέωσαν με τον τρόπο του ο καθένας τον δυϊσμό του «όντος και του μη όντος», το διαχωρισμό που πρώτος ο Πλάτωνας είχε δημιουργήσει. Η αλήθεια μετατράπηκε σε «εξ Αποκαλύψεως», στο όνομά της στήθηκαν ιερά δικαστήρια. Καλό εναντίον κακού, μέρα κατά της νύχτας, λευκό αντί για μαύρο...Μανιχαϊσμος και όλα τα δεινά, αντί για ενότητα των αντιθέτων και φαινομενική πολλαπλότητα, παρά την «ενάργεια»που έγκαιρα είχε διακρίνει ως θεμέλιο της αλήθειας ο Επίκουρος.
Ετσι για τον ιερο Αυγουστίνο αλήθεια σήμαινε την ύστατη εμπειρία της πνευματικής ζωής μέσω της διδασκαλίας και της κατανόησης του δόγματος. Οι διαδρομές της σκέψης από την πραγματικότητα των Προσωκρατικών ώς τον Ντεκάρτ και την ευρωπαϊκή Αναγέννησης, τον Καντ, τον Νίτσε ή τον Χαιντεγκερ είναι μεγάλες. Οι αλήθειες είναι λησμονημένες ψευδαισθήσεις που εδραιώνονται με κανονιστικό ύφος και δεσμευτική ισχύ, εγραφε ο Νίτσε, κι ο Μάρτιν Χαιντεγκερ θα συμπλήρωνε στο «Είναι και χρόνος»: Είμαστε δεμένοι με τον κόσμο μας με νήματα ερμηνείας και παρερμηνείας πιο παράξενα και πιο μπερδεμένα απ’όσο θα μπορούσαμε να φανταστούμε».

Ο συμπαντικός λόγος του Ηράκλειτου και η απαλλαγμένη από προκαταλήψεις σκέψη του Επίκουρου επιστρέφουν στην εποχή μας ως ανάγκη. Για τον Αλεν Μπαντιού, μόνος σκοπός της φιλοσοφίας είναι να ελευθερώσει το σχήμα της αλήθειας από κάθε θεό-οντολογική ομηρεία.Η αλήθεια είναι δομημένη ως πολλαπλοτητα δεν είναι θεόσταλτη, προέρχεται εκ των ένδον Κυοφορήθηκε στη ρωγμή του συμβάντος και είναι μια διαδικασία που εκτείνεται στο άπειρο χωρίς να ολοκληρώνεται στη διαδικασία καμίας Αποκάλυψης.
Για τον Μισέλ Φουκό, πάλι, η αλήθεια συνδέεται με μια κυκλική σχέση με τα συστήματα που την παράγουν και την υποστηρίζουν και με αποτελέσματα εξουσίας τα οποία παράγει και επεκτείνει. Στο «Εξουσία, γνώση και ηθική» αναφέρεται σ’αυτό το «καθεστώς» αλήθειας, που δεν είναι απλώς ιδεολογικό ή υπερδομικό, όπως λέει, αλλά αποτέλεσε συνθήκη για την ανάπτυξη του καπιταλισμού.
Τελικά η αλήθεια είναι «μια πάρα πολύ προβληματική έννοια», όπως θα διαπίστωνε ο Κώστας Αξελός. Για τον έλληνα στοχαστή, η πλανητική σκέψη δεν είναι μια σκέψη της αλήθειας, αλλά της περιπλάνησης. Η αλήθεια υπακούει στην περιπλάνηση. Αν η περιπλάνηση παίρνει μορφή και περιεχόμενο και συγκροτεί και συγκροτείται, δίνει μια μπρφή της αλήθειας.

Βαρβάρα Τερζάκη

Από το Έψιλον