Για τους φιλαναγνώστες ιστορικών βιβλίων

Νίκος Σβορώνος
Η σημασία της ίδρυσης του Αγίου Ορους για την ανάπτυξη του ελλαδικού χώρου
εκδόσεις Πανσέληνος, Καρυές, Αγ. Ορος, σ. 66, 5 ευρώ
Ποιος δεν γνωρίζει τον μεγάλο ιστορικό Ν. Σβορώνο; Του χρωστάμε μια μακριά σειρά από μελέτες, όπως: «Επισκόπηση της νεοελληνικής ιστορίας» (1953), εκδ. Θεμέλιο και «Το ελληνικό έθνος. Γένεση και διαμόρφωση του νέου ελληνισμού», εκδ. Πόλις (2004).
«Η Σημασία της ίδρυσης του Αγίου Ορους για την ανάπτυξη του ελλαδικού χώρου», που κυκλοφόρησε από τις εκδόσεις «Πανσέληνος» του Αγ. Ορους, με 3 σχέδια του Γ. Τσαρούχη (ο οποίος υπήρξε προσκυνητής του Αγ. Ορους), είναι ένα ευχάριστο ξάφνιασμα για τους αναγνώστες του έργου του Σβορώνου αλλά και τους φιλαναγνώστες ιστορικών βιβλίων. Μας αποκαλύπτει ότι ο μαρξιστής ιστορικός είχε ένα ευρύ ερευνητικό πεδίο, το οποίο δεν καθοριζόταν από ιδεολογικές προτιμήσεις αλλά από την ανάγκη της επιστημονικής έρευνας και της γνώσης αγνώστων θεμάτων της νεοελληνικής Ιστορίας.
Είναι από το 1970 που ο Σβορώνος, ζώντας αυτεξόριστος στο Παρίσι, παρουσιάζει μελέτες του με θέμα το αρχείο της Μονής Μεγίστης Λαύρας. Μια έρευνα που έμελλε να διαρκέσει. Το κείμενο που διαβάζουμε είναι αποτέλεσμα μαθημάτων-διαλέξεων που πραγματοποίησε στη Σχολή Μωραΐτη, απ' όπου και πρωτοεκδόθηκε το 1984. Το γεγονός ότι επανεκδόθηκε το 1987 και ξανά το 2007 από εκδοτικό οίκο του Αγ. Ορους αποδεικνύει την αξία που αποδίδει στο σύντομο αυτό κείμενο η Αθωνική Πολιτεία.
Διαβάζουμε σ' αυτό για «την ίδρυση της Λαύρας» και βλέπουμε στη συνέχεια πώς «αποτέλεσε τον πυρήνα για την ανάπτυξη του μοναχισμού στο Αγ. Ορος». Πώς δημιουργήθηκαν κι άλλα μοναστηριακά συγκροτήματα, που συνέβαλαν όχι μόνο στο να εδραιωθεί η φήμη ότι το Αγ. Ορος είναι χώρος περισυλλογής και αναχωρητισμού, αλλά και να διαμορφωθεί ένα σύστημα εσωτερικής διοίκησης των μοναστηριών ή των κοινοβίων, καθολικά αποδεκτό από τους μοναχούς και τους λαϊκούς, την Εκκλησία και την Πολιτεία, αντιστοίχως.
Ο συγγραφέας αναφέρεται φυσικά στους πρωτεργάτες του μοναχισμού: στον Πέτρο τον Αθωνίτη (7ος αιώνας), στον Κλήμεντα (9ος αι.), στον όσιο Ευθύμιο (10ος αι.), στον Συμεών και στον Ιωάννη Κολοβό ή τον Αγιο Βλάσιο, και στις σχέσεις εξάρτησης που είχαν με τους εκάστοτε άρχοντες του Βυζαντίου. Πρόκειται για ένα «χρονολογικό διάγραμμα προσωπικοτήτων με δράση σχετική με την αναδιοργάνωση της θρησκευτικής ζωής στον ελλαδικό χώρο», με τους Αγιο Βάρβαρο, Κύρο, Ιωάννη, Αθανάσιο, τον επίσκοπο του Αργους, Πέτρο, τον όσιο Λουκά, τον Νίκωνα και τον Μελέτιο - όλοι τους αρχετυπικές μορφές του αθωνικού μοναχισμού.
Το ενδιαφέρον του Σβορώνου στρέφεται στον ιδρυτή της Λαύρας, Αθανάσιο, στον βίο, στις ικανότητες και στους στόχους του σχετικά με τη δυναμική της Μονής και στην επικοινωνία του με τους αυτοκράτορες του Βυζαντίου. Κι αυτό, γιατί είναι πρώτος αυτός που οργανώνει τη ζωή των ερημιτών και χτίζει την Αγ. Λαύρα στα 963.
Σε αντίθεση με τον αντίπαλό του, Παύλο Ξηροποταμηνό, ο Αθανάσιος ο Αθωνίτης διαθέτει διοικητικές ικανότητες και θεωρεί ότι πρέπει να συνυπάρχουν ο μοναχισμός και η δράση, η προσευχή και η κοινωνική συμβίωση των μοναχών. Σ' αυτόν οφείλεται το γεγονός ότι το μοναστήρι θα γίνει στη συνέχεια μονάδα οικονομικής ισχύος. Η Λαύρα υπήρξε εξαρχής το παράδειγμα μιας μονής με κοσμικό χαρακτήρα που ασκούσε οικονομική πολιτική και ήταν από παλιά βασικός χορηγός του Πατριαρχείου Κων/πόλεως. Το μοναστικό καθεστώς πέρασε βεβαίως από διάφορες διαδικασίες προσαρμογής, αναλόγως των αντιδράσεων, των ιδεολογικών και ατομικών συμφερόντων των εκάστοτε μοναχών, πριν καταλήξει στην εικόνα που έχουμε σήμερα.
Ο Σβορώνος αναφέρει ότι ο Αθανάσιος συνέταξε έναν εσωτερικό κανονισμό της μονής του, γνωστό ως Τυπικό ή «Τράγος», που επικύρωσε ο Ιωάννης Τσιμισκής (971/2). Αυτός, δηλαδή, έθεσε πρώτος τις βάσεις της λειτουργίας των αυτοκρατορικών μονών. Και συγκεκριμένα: «Αναγνωρίζεται το δικαίωμα ιδιοκτησίας των μοναχών και των μοναστηριών του Αθω και έξω από τον Αθω και προβλέπονται και ρυθμίζονται οι τρόποι μεταβίβασης των περιουσιακών στοιχείων εν ζωή και μετά θάνατον (των μοναχών) καθώς και οι διάφορες δοσοληψίες μεταξύ μοναχών ή μεταξύ μοναχών και λαϊκών, με φανερή την προσπάθεια αποφυγής καταχρήσεων. Εξασφαλίζονται ακόμη τα δικαιώματα των μοναχών που εργάζονται επί μισθώ» (σ. 46).
Και μέσω αυτού του Τυπικού, απ' όπου αντλείται η εικόνα ενός «γενικού νόμου που ρυθμίζει τη ζωή μιας αυτοδιοικούμενης αγροτικής κοινότητας» (σ. 47), οι μοναχοί διατυπώνουν μέχρι σήμερα τις διάφορες διεκδικήσεις τους.
Οι ακρότητες των μοναχών στο Ορος, κυρίως σε οικονομικής φύσεως ζητήματα, αν κρίνουμε από την πληροφορία ότι οι ίδιοι οι μοναχοί κάποτε αποπειράθηκαν ακόμη και να δολοφονήσουν τον Αθανάσιο, επειδή δεν συμφωνούσαν με τις ενέργειές του για τη μεταρρύθμιση του αθωνικού μοναχισμού (σ. 47), δεν είναι μόνο φαινόμενο των ημερών μας.
Η οικονομική άνθηση των μονών Λαύρας, Ιβήρων και Βατοπεδίου, από τις μεγάλες δωρεές αυτοκρατόρων και ανθρώπων της εξουσίας, συνέβαλε ώστε ο Αθως να γίνει «διεθνές μοναστικό κέντρο» αλλά και να αλλοιωθεί ο μοναστικός χαρακτήρας του. Η Λαύρα εξαφάνισε τα μικρότερα μοναστήρια και απέκτησε τεράστιες εκτάσεις γης. Ολα αυτά συνέβαιναν σε μια εποχή όπου Πολιτεία και Εκκλησία, ανώτατοι αξιωματούχοι και κλήρος, «σχεδόν ταυτίζονται» (σ. 51). Εξαιτίας της ιδιαίτερης γεωγραφικής της θέσης η χερσόνησος του Αθω έγινε χώρος πολιτικών ζυμώσεων και αντιπαραθέσεων τόσο των βυζαντινών αυτοκρατόρων όσο και των πολιτικο-στρατιωτικών παραγόντων της Βαλκανικής.
Ο Σβορώνος επισημαίνει ότι από την «εποχή των Κομνηνών και έπειτα των Παλαιολόγων τα μοναστικά ιδρύματα θα εξελιχθούν σε μεγάλους γαιοκτήμονες και η συμπεριφορά τους έναντι των μικρών ιδιοκτητών και των αγροτικών κοινοτήτων δεν θα διαφέρει από τη συμπεριφορά των μεγάλων λαϊκών γαιοκτημόνων». Δεν αρνείται ωστόσο τη σημασία της ιστορικής συμβολής του Αθω, επισημαίνοντας «ότι ο Ελληνισμός είναι στην περιοχή αυτή περισσότερο παρών και η αναγεννώμενη Δύση βρίσκεται στα σύνορά της».
Την προσεγμένη έκδοση προλογίζει ο αρχιμ. Ευδ. Καρακουλάκης, στον οποίον επίσης οφείλουμε τη μελέτη «Διοίκηση και οργάνωση του Αγίου Ορους» (2007).

Βαρβάρα Τερζάκη

Άρθρο Θάνου Φωσκαρίνη - εφ. Ελευθεροτυπία, 06-11-2009