Ο Κλοντ και ο Οιδίποδας

Ο ανθρωπολόγος και φιλόσοφος Κλοντ Λεβί-Στρος, ηγεμονική μορφή στην ιστορία της ανάπτυξης της θεωρίας του δομισμού, γεννήθηκε στο Βέλγιο στις 28 Νοεμβρίου 1908 και πέθανε στο Παρίσι στις 30 Οκτωβρίου 2009. Σπούδασε Φιλοσοφία, Νομικά και Κοινωνικές Επιστήμες στο Πανεπιστήμιο του Παρισιού. Δίδαξε Κοινωνιολογία στο Παρίσι, στο Σάο Πάολο της Βραζιλίας (1934-1938) και στη Νew School for Social Research στη Νέα Υόρκη, όπου κατέφυγε την περίοδο της ναζιστικής κατοχής και όπου παρέμεινε ως το 1947, προτού επιστρέψει στη Γαλλία, όπου με χορηγία του Ιδρύματος Ροκφέλερ ίδρυσε το Τμήμα Κοινωνικών και Οικονομικών Σπουδών (με έδρα Ανθρωπολογίας) στην Εcole Ρratique des Ηautes Εtudes.

Κατά την παραμονή του στη Βραζιλία ο Λεβί-Στρος ταξίδεψε στην ενδοχώρα και έζησε με διάφορες φυλές του Αμαζονίου, κυρίως την Μπορορό, τη Ναμπικουάρα και την Καδουβέο στην περιοχή Μatto Grosso. Αυτή η επαφή του με τα προκαπιταλιστικά αυτά πολιτικά μορφώματα οδήγησε στη συγγραφή του πρώτου του βιβλίουLes structures elementaires de la Ρarente (Οι θεμελιώδεις δομές της πατρογονίας) το 1949. Το βιβλίο είναι το απτό αποτέλεσμα τόσο της επαφής του ΛεβίΣτρος με την Αμαζονία όσο και της επαφής του με τη Νέα Υόρκη, όπου γνώρισε και τον Ρομάν Γιάκομπσον και τη δομιστική γλωσσολογία αλλά και τον Φρανζ Μπόαζ και την «ολιστική» ανθρωπολογία.

Η επαφή με τον Γιάκομπσον ήταν καθοριστική για τον Λεβί-Στρος. Παίρνοντας από τον Durkheim την έννοια ότι η θρησκεία είναι μέρος ενός συμβολικού συστήματος με στόχο την κατανόηση του ανθρώπου από τον ίδιο τον άνθρωπο, ο Λεβί-Στρος ανέπτυξε τη θεωρία ότι, ακριβώς όπως και η γλώσσα, ο ανθρώπινος πολιτισμός είναι ένα λογικό, συγκροτημένο αλλά υποσυνείδητο σύστημα που αποτελείται από άλλα, μικρότερα αλυσιδωτά υποσυστήματα (όπως είναι η συγγένεια, η μυθολογία, η θρησκεία, η οικονομία και ο γάμος). Η δομική γλωσσολογία επέτρεψε στον Λεβί-Στρος να εξηγήσει τον ανθρώπινο πολιτισμό ως ένα πολύπλοκο σύστημα αναλογιών μεταξύ της σφαίρας του απτού και της σφαίρας του συμβολικού, σχήμα το οποίο εδράζεται στην αντίληψη του Ρουσό περί της έμφυτης ευγένειας του πρωτόγονου ανθρώπου, όπου η αληθινή φύση του ανθρώπου μπορεί να βρεθεί μόνο στην ύπαρξη εκείνη η οποία δεν έχει ακόμη διαβρωθεί από τον πολιτισμό και την ατομική ιδιοκτησία. Ο Λεβί-Στρος αναγνωρίζει αυτό το χρέος στον Ρουσό τόσο στο εξαιρετικό αυτοβιογραφικό βιβλίο τουΘλιμμένοι Τροπικοί (Τristes Τropiques, 1955)όσο και στο θεωρητικό του έργοΗ άγρια σκέψη (ή Ο άγριος πανσές:La Ρensee Sauvage). Ο Λεβί-Στρος ανέπτυξε περαιτέρω τη θεωρία του περί της αδιάρρηκτης συμβολικής σφαίρας στην τριλογία τουΠερί Μυθολογίας,όπου υποστήριξε ότι ο μύθος ενεργεί πάνω στον ψυχισμό του πρωτόγονου ανθρώπου όπως η μουσική στον ψυχισμό του πολιτισμένου, δηλαδή ότι η μυθολογία και η μουσική είναι μέρη του ίδιου συμβολικού κόσμου. Το κλειδί για αυτή τη σχοινοτενή θεώρηση του συμβολικού είναι για τον Λεβί-Στρος ο μύθος του Οιδίποδα.

Ολη αυτή η άρρηκτη θεωρία προκάλεσε από τον Clifford Geertz το σχόλιο ότι ο Λεβί-Στρος έχει κατασκευάσει ένα μηχάνημα της Κόλασης (Ιnfernal machine) από όπου δεν υπάρχει διαφυγή. Η διαμάχη μεταξύ Geertz και Λεβί-Στρος οριοθετεί τη στροφή της ανθρωπολογίας προς τον ανθρωπισμό και την αποστροφή της από τον δομισμό. Ο Λεβί-Στρος, πάντως, παραμένει ηγεμονική φυσιογνωμία στην ιστορία της ανθρωπολογίας ως επιστήμης.

Η κυρία Νένη Πανουργιά είναι αναπληρώτρια καθηγήτρια στο Τμήμα Κοινωνικής Ανθρωπολογίας του Πανεπιστημίου Columbia της Νέας Υόρκης.


Βαρβάρα Τερζάκη

Άρθρο Νένης Πανουργιά - εφ. Το Βήμα, 08-11-2009