«Κομμάτι πραγματοποιημένης ουτοπίας»

Ηταν και οι δύο Ευρωπαίοι, αλλά γνωρίστηκαν στην Αμερική στη διάρκεια του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου. Ο συγγραφέας Τόμας Μαν και ο φιλόσοφος, μουσικολόγος και θεμελιωτής της κριτικής θεωρίας Τεοντόρ Αντόρνο είχαν αφήσει πίσω τους τη χιτλερική Γερμανία και τη σπαρασσόμενη από τον πόλεμο Ευρώπη, καταφεύγοντας στην Αμερική. Εκεί, ένα βράδυ του 1943, συναντήθηκαν στην Καλιφόρνια, στο σπίτι του Μαξ Χορκχάιμερ. Η πρώτη εντύπωση του Αντόρνο καταγράφεται σ’ ένα γράμμα του προς τους γονείς του στις 29 Μαρτίου 1943: «Απόψε στο σπίτι του Μαξ με μερικούς μεγαλόσχημους, ανάμεσά τους και ο Τόμας Μαν με την αγαπημένη του σύζυγο». Λίγο αργότερα, η σχέση τους έγινε πολύ στενή, μένοντας όμως κυρίως στο επίπεδο της ανταλλαγής επιστολών. Αυτές οι επιστολές αποτελούν την ύλη του βιβλίου που θα κυκλοφορήσει τις επόμενες μέρες από τις εκδόσεις Αλεξάνδρεια με τίτλο «Theonor W. Adorno - Thomas Mann Αλληλογραφία 1943-1955», απ’ όπου η «Κ» προδημοσιεύει αποσπάσματα από τις επιστολές που αντάλλαξαν δυο σημαντικοί συγγραφείς και διανοούμενοι του 20ού αιώνα.
Επιστολές, άλλες σύντομες, άλλες πολυσέλιδες, που αποκαλύπτουν τις σκέψεις τους όχι μόνο για θεωρητικά ζητήματα της λογοτεχνίας, αλλά και για την επιστροφή τους στην Ευρώπη, για τον κόσμο όπως εξελισσόταν μετά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, για τη σχέση παράδοσης και πρωτοπορίας, για τον αστερισμό νεωτερικότητας και παρελθόντος και, φυσικά, για τη μουσική, αλλά και για μικρές καθημερινές συμπεριφορές και συνήθειες. Παρότι εκπροσωπούν οι δυο τους δύο διαφορετικές γενιές και αισθητικές απόψεις, μέσα από τις επιστολές τους δείχνουν ένα αξιοζήλευτο επίπεδο διαλόγου, προβληματισμού και αλληλοσεβασμού. Κι αν υπάρχει μια φράση που δηλώνει το πόσο καθοριστική ήταν για την πορεία της σκέψης τους αυτή η αλληλογραφία, αυτή εντοπίζεται στη φράση που έγραψε ο Αντόρνο στον Τόμας Μαν, στα εβδομηκοστά γενέθλια του τελευταίου: «Ηταν ένα κομμάτι πραγματοποιημένης ουτοπίας».
«Πιστός στην ουτοπία του νεανία»
Τεοντόρ Αντόρνο προς Τόμας Μαν
Λος Αντζελες, 3.6.1945
Σεβαστέ και αγαπητέ κύριε δόκτωρ Mαν,
είναι βαθιά η ανάγκη να σας ευχηθώ κάθε ευτυχία και καθετί ωραίο για τα εβδομηκοστά γενέθλιά σας! Η ημερομηνία έφθασε γλιστρώντας τόσο κρυφά και απαρατήρητα και σας βρίσκει τόσο πλήρως μέσα στην αδιάκοπη εργασία και αφοσιωμένο στην παραγωγή, που δυσκολεύεται κανείς να πιστέψει τον αριθμό των ετών και διστάζει ακόμη και να τον θυμίσει - σαν τα συγχαρητήρια, που θέτουν μια τομή, να ήταν μια ανάρμοστη παρέμβαση στην πορεία μιας πνευματικής εμπειρίας η οποία συνίσταται στο γεγονός ότι δεν ανέχεται κάτι ξένο προς αυτή που τίθεται από έξω και ότι εκφράζει το ανθρώπινο ακριβώς μέσω της memoire involantaire (ακούσιας ανάμνησης). Παραταύτα θα συγχωρέσετε τον παρατηρητή αν πράξει αυτό που η άφωνη αοκνία του έργου σας απαγορεύει στον εαυτό της με τον πιο αυστηρό τρόπο και αν κάνει μια παύση για να σας ευχαριστήσει, με την ελπίδα ότι αυτή η τομή θα παραμείνει και για σας τόσο απαρατήρητη, από κάθε άποψη, όπως και το γεγονός των επίσημων εβδομηκοστών γενεθλίων, που για όποιον κατανοεί κάπως τα έργα σας μοιάζει με ένα εκλεπτυσμένο, διστακτικό και ειρωνικό υφολογικό μέσον. Ποιος, θα αναρωτιόταν κανείς, έχει μείνει τόσο πιστός στην ουτοπία του νεανία, στο όνειρο για έναν κόσμο μη παραμορφωμένο από σκοπούς, όσο εσείς, που αφιερώσατε σε αυτόν όλη την ωριμότητα και υπευθυνότητα; Δεν είναι όλο το έργο σας μία και μόνο διασταύρωση του πρώιμου και του όψιμου, μία και μόνο καθορισμένη άρνηση της μέσης κανονικής ζωής ανάμεσά τους; (...)».
«Δεν είδα μέχρι τώρα ούτε έναν ναζί»
Τεοντόρ Αντόρνο προς Τόμας Μαν
Φρανκφούρτη, 28.12.1949
Αγαπητέ και σεβαστέ κύριε δρ. Μαν,
για να δικαιολογήσω την ανάρμοστη μακρά σιωπή μου, μάλλον δεν θα αρκούσε να επισημάνω τον στρόβιλο εργασίας και εμπειρίας στον οποίο περιήλθα από την πρώτη μέρα στο Παρίσι. Αυτό που μπορώ να προβάλω είναι μάλλον, το πολύ, η εξαιρετική δυσκολία να δικαιώσω αυτή την εμπειρία, ασφαλώς δε και η αίσθηση μιας μεγάλης ευθύνης όταν σας γράφω για τη Γερμανία. (...) Η ακραία διαπίστωση στις δίκες της Νυρεμβέργης: ότι η ανεκδιήγητη ενοχή διαλύεται τρόπον τινά στο ανυπόστατο, επαναλαμβάνεται ακόμη και στις πιο αφανείς εκδηλώσεις της καθημερινότητας. Αδρή έκφραση του φαινομένου: εκτός από δυο - τρεις αχρείους παλαιάς πάστας, που δίνουν τη διεγερτική εντύπωση της μαριονέτας, δεν είδα μέχρι τώρα ούτε έναν ναζί, και μάλιστα όχι απλώς υπό την ειρωνική έννοια ότι κανένας δεν θέλει να παραδεχθεί αυτή την ιδιότητα, αλλά υπό την πιο τρομακτική από αυτή ότι πιστεύουν πως δεν υπήρξαν ναζί· ότι το απωθούν εντελώς ή ακόμη και ότι, θα μπορούσε κανείς να πει, όντως δεν “υπήρξαν” πραγματικά, εφόσον, ενόψει της αποξενωμένης από τους ανθρώπους τερατωδίας της δικτατορίας, αυτή η τελευταία δεν έγινε ποτέ κτήμα τους όπως ένα αστικό σύστημα, αλλά παρέμεινε, ξένη και ταυτόχρονα ανεκτή, σαν μια κακεντρεχής ευκαιρία και ελπίδα, έξω από την ταύτιση - κάτι που τώρα τους διευκολύνει με δαιμονικό τρόπο να έχουν μια ήσυχη συνείδηση στη θέση μιας ενοχής. “Εμείς οι Γερμανοί”, μου είπε με αφελή ειλικρίνεια ένας κατά τα άλλα ευπρεπής μαθητής μου (ασχολείται με τα πιο σκοτεινά και μόνο για μυημένους ερωτήματα της εγελιανής μεταφυσικής), “δεν πήραμε ποτέ σοβαρά τον αντισημιτισμό”. Το εννοούσε ειλικρινά, αλλά αναγκάσθηκα να του θυμίσω το Αουσβιτς. (...)».
«Το πνεύμα της χώρας μου είναι αηδιαστικό»
Τόμας Μαν προς Τεοντόρ Αντόρνο
Ζυρίχη, 1.7.1950
Αγαπητέ δρ. Aντόρνο,
(...) Είμαι σε μεγάλη αταξία, θα ήθελα να τελειώσει το Der Erwahle, που άλλωστε δεν το θεωρώ πολύ σημαντικό, δεν έχω όμως την εσωτερική ηρεμία, η οποία είναι προϋπόθεση για να έχω ιδέες. Η πολιτική συμβάλλει στη νευρική αφηρημάδα. Στη Γερμανία δεν μπορούν να με κουβαλήσουν ούτε με δέκα άλογα. Το πνεύμα της χώρας μου είναι αηδιαστικό, το μείγμα μιζέριας και θράσους λόγω εξαιρετικών προοπτικών αποκρουστικό. Κατά βάθος είμαστε το χαϊδεμένο παιδί του κόσμου. Η Αμερική στηρίζει τα νώτα της Γερμανίας, το σχέδιο Schumann δεν είναι παρά το κρυφό συμφωνημένο σχέδιο μιας γερμανικής Ευρώπης με αμερικανική προστασία, και χειραγώγηση, η οποία όμως θα ξεφύγει από τα χέρια των Αμερικανών. Ο κίνδυνος του πολέμου προέρχεται από εκεί, όχι από την Κορέα, που είναι κάτι ασήμαντο. Η Ρωσία δεν είναι πολύ στρατευμένη, και επειδή εμείς είμαστε σε πολύ μεγαλύτερο βαθμό, είναι θέμα κόστους αν η Ρωσία θα αναγκασθεί να δεχθεί μια δεύτερη αποτυχία μετά από εκείνη στο Βερολίνο. Είμαστε βέβαιοι ότι δεν θέλει τον πόλεμο, όχι όμως και αντίστροφα, ένα μεγάλο πλεονέκτημα για μας. (...)
Ευχές για τη σχοινοβασία της ζωής σας - όπως και για τη δική μου!
Δικός σας, Τόμας Μαν
«Επρεπε να σας είχα γράψει για τα Minima»
Τόμας Μαν προς Τεοντόρ Αντόρνο
Badgastein (αυστριακό θέρετρο), 31.8.1951
Αγαπητέ δρ. Aντόρνο,
εντελώς βιαστικά για να σας προλάβει η κάρτα μου εδώ, ευχαριστίες για το συγκινητικό σας, ωραίο γράμμα - ευχαριστίες με ντροπή, θα έπρεπε να πω, διότι καιρό έπρεπε να σας είχα γράψει για τα μεγαλειώδη Minima [Moralia]. Δεν υπάρχει χρόνος. Στις αρχές Οκτωβρίου θέλουμε να είμαστε πάλι στο σπίτι μας και ελπίζουμε επειγόντως να σας συναντήσουμε εκεί.
Εγκάρδια δικός σας, Τόμας Μαν
«Κολλημένος στο βιβλίο σαν μαγνήτης»
Τόμας Μαν προς Τεοντόρ Αντόρνο
Καλιφόρνια, 9.1.1952
Αγαπητέ δόκτωρ Aντόρνο,
(...) Τι ευτυχής μορφή είναι ο μεγάλος αφορισμός ή το μικρό δοκίμιό σας στα Minima Moralia! Σας ευχαρίστησα ποτέ για το βιβλίο; Ολα τα θεωρώ δυνατά. Επί μέρες παρέμενα κολλημένος στο βιβλίο σαν μαγνήτης, είναι ένα σαγηνευτικό ανάγνωσμα, κάθε μέρα και πάλι, αλλά η απόλαυσή του είναι εντούτοις δυνατή μόνο σε μικρές γουλιές, πολύ συγκεντρωμένη τροφή. Λένε ότι ο συνοδός του Σείριου, λευκού χρώματος, αποτελείται από τόσο πυκνό υλικό, που ένας κυβικός δάκτυλος από αυτό εδώ στη γη θα ζύγιζε έναν τόνο. Γι’ αυτόν τον λόγο το πεδίο της βαρύτητάς του είναι ασύλληπτα ισχυρό, παρόμοιο με εκείνο που περιβάλλει το βιβλίο σας (...)».


Βαρβάρα Τερζάκη

Άρθρο Όλγας Σελλα - εφ. Καθημερινή, 15-11-2009