Απαγορευμένος έρως

Το ρούχο της ανέμιζε καθώς περπατούσε με χάρη στο στενό σοκάκι και τα πόδια της γλιστρούσαν στα δερμάτινα σανδάλια της. Γύρισε να κοιτάξει για να σιγουρευτεί. Τα βήματά της, αποτυπωμένα στο χώμα, ήταν εκεί.«Ακολούθει μοι»μπορούσε να διαβάσει όποιος ερχόταν στο κατόπι της. Η νεαρή γυναίκα σήκωσε το πέπλο της που είχε κυλήσει στις λάσπες και συνέχισε να βαδίζει προς το μικρό σπίτι στη στροφή του δρόμου. Τα ίχνη της, χαραγμένα στις σόλες των υποδημάτων της, θα έμεναν για λίγο ακόμη ανέπαφα. Κι ίσως οδηγούσαν κάποιον ως αυτήν. Αγοραίος ο έρωτάς της, αλλά όχι γι΄ αυτό λιγότερος. «Περπάτα στο κατόπι πάνω στα βήματα/ εγώ από σένα,φως μου,δεν θέλω χρήματα»μου υπενθυμίζει έναν σύγχρονο στίχο τραγουδιού ο κ. Νίκος Σταμπολίδης. Είκοσι- είκοσι πέντε αιώνες χωρίζουν τις δύο περιπτώσεις, αλλά οι διαφορές μοιάζει να εξανεμίζονται. Η πιο ισχυρή και πιο πολύπλοκη ανθρώπινη επιθυμία, ο έρωτας, διασχίζει τον χρόνο με ακατάβλητη δυναμική, αλλάζοντας μόνο λίγο και μόνο στην επιφάνεια, ανάλογα με την εκάστοτε κοινωνία, στην ουσία όμως παραμένοντας πάντα ο ίδιος. «Ευμελίς ήκε ως τάχος Αρκέσιμος» (Ευμελίδα έλα εδώ γρήγορα, Αρκέσιμος) έγραφε επάνω σε ένα κομμάτι πήλινου αγγείου ο νεαρός ερωτευμένος ζητώντας από την καλή του να τον συναντήσει. Αντιστοίχως, εκατομμύρια είναι τα ερωτικά μηνύματα που στέλνονται καθημερινά σήμερα μέσω κινητού σε όλον τον πλανήτη. Ο θεός Ερως υπήρξε και παραμένει πρωταγωνιστής της ζωής και αυτός είναι το τιμώμενο πρόσωπο της έκθεσης του Μουσείου Κυκλαδικής Τέχνης που με τίτλο «Ερως: από τη “Θεογονία” του Ησιόδου στην ύστερη Αρχαιότητα» ανοίγει στις 10 Δεκεμβρίου.

Πρόκειται για μια τολμηρή έκθεση;«Μα πώς να μην είναι,όταν περιέχει και τα ενοχικά στοιχεία των χριστιανικών κοινωνιών, δηλαδή αυτά για τα οποία ντύσαμε τον έρωτα, τα αισθήματά μας και τους ανθρώπους;»απαντά ο διευθυντής του μουσείου, καθηγητής κ. Σταμπολίδης.«Αλλά οι καιροί έχουν αλλάξει, τα παιδιά βρίσκουν τα πάντα σήμερα στην τηλεόραση, στο Ιnternet, στα περίπτερα.Θα ήταν υποκρισία μεγίστη αν κρύβαμε την αλήθεια διαιωνίζοντας τα ενοχικά σύνδρομα που καλλιεργούνταν σε παλαιότερες εποχές» προσθέτει.

Από τον Ησίοδο που θεωρεί τον Ερωτα ως μία από τις τρεις πρωταρχικές και αγέννητες οντότητες δίπλα στο Χάος και στη Γη ως τους όμοιους έρωτες της αρχαϊκής εποχής, ως τους θρησκευτικά και κοινωνικά συμβατούς μέσω του γάμου για τη νόμιμη αναπαραγωγή και τη στήριξη της κοινωνίας, ως τις περιπτύξεις με τις εταίρες στα συμπόσια αλλά και στο παραλήρημα των οργίων, στο δέλεαρ των ενηλίκων εραστών προς τους έφηβους ερωμένους, στις πόρνες αλλά και σε έρωτες και αντέρωτες που παλεύουν σε σώματα εαρινά, άφθαρτα και ωραία, όλα είναι παρόντα σε αυτή την έκθεση. Θεϊκά και ανθρώπινα. «Είναι ένας τρόπος ανάγνωσης όλων των εκφάνσεων του έρωτα στην Αρχαιότητα,από το κοσμογονικό στοιχείο ως την καθημερινή ζωή,έτσι ώστε ο καθένας να κάνει μόνος του τις αναγωγές με τον εαυτό του και τη σημερινή κοινωνία», όπως εξηγεί ο κ. Σταμπολίδης. Περί τα 280 αρχαία έργα έρχονται από 50 μουσεία, ελληνικά και ξένα (Λούβρο, Βίλα Τζούλια, Βατικανό, Ρώμη, Σικελία, Κύπρο κ.ά.). Είναι αγάλματα, ανάγλυφα, αγγεία, ειδώλια, τερακότες, λυχνάρια, νομίσματα, γυάλινα ομοιώματα, φυλακτά, χρυσά κοσμήματα που καταλαμβάνουν όλους τους χώρους του Μουσείου Κυκλαδικής Τέχνης κατανεμημένα σε εννέα θεματικές ενότητες- όπως εννέα είναι οι Μούσες της Αρχαιότητας και οκτώ συν μία οι μουσικές σφαίρες, σύμφωνα με την πλατωνική φιλοσοφία για τους πλανήτες και τη μουσικότητα του Σύμπαντος- αποκαλύπτοντας τον έρωτα χωρίς παρωπίδες.

Τα «απαγορευμένα»

Ενα καρτελάκι με την υπόμνηση «Επιτρέπεται η είσοδος σε παιδιά ηλικίας κάτω των 16 ετών με τη συνοδεία κηδεμόνα τους» τοποθετημένο στη βάση της σκάλας που οδηγεί στον όροφο του μουσείου δίνει το στίγμα αυτής της μεγάλης εκθεσιακής ενότητας που μιλάει για την ερωτική επιθυμία των ανθρώπων, την αγωνία τους να τον κερδίσουν, να τον βιώσουν, ακόμη και να τον απωθήσουν ή να τον καταραστούν. Εδώ μέσα από τα συμπόσια, τις εταίρες, τους αγοραίους έρωτες και τις πόρνες, τους όμοιους έρωτες και τους βουκολικούς (που σχετίζονται με τον Διόνυσο και τον θίασό του) και, τέλος, τις ιθυφαλλικές θεότητες και τα φαλλικά σύμβολα ξετυλίγεται η ερωτική ζωή της καθημερινότητας, που από τον 7ο αιώνα π.Χ. ως τον 4ο αιώνα μ.Χ. δεν φαίνεται να διαφοροποιήθηκε παρά ελάχιστα.

Παραστάσεις αγγείων με τις πλέον χαρακτηριστικές σκηνές ερωτικών συνευρέσεων, όπως η «εν οθόναις» που δείχνει δύο ή και τρία ζευγάρια κάτω από το ίδιο ύφασμα, ο έρωτας μεταξύ δύο ανδρών ή δύο γυναικών όπως εμφανίζεται σε σκηνές θωπείας ή στην περίφημη σκηνή γυναικείας περιποίησης του «τίλλεσθαι», συνιστούν το πλέον τολμηρό στοιχείο της έκθεσης. Το ίδιο ξεκάθαρες και οι απεικονίσεις στα λυχνάρια, οι παραστάσεις φαλλών σε πήλινα και μαρμάρινα ανάγλυφα, τα ειδώλια και τα φυλακτά, καθώς όλα αυτά τα αντικείμενα ήταν ιδιωτικά και δημιουργούνταν κατά παραγγελία. Τα αποτροπαϊκά


Σε μια μικρή αίθουσα εκτίθενται μόνο φαλλοί για να δηλωθούν όλες οι ερμηνείες τους: Διαφορετικός ο προτεταμένος φαλλός μιας ερμαϊκής στήλης που σημαίνει ευγονία και καλοτυχία, άλλος ο φαλλός στον τοίχο ενός σπιτιού για να δηλώσει την ευτυχία που κατοικεί εντός του, λειτουργώντας ταυτόχρονα αποτροπαϊκά για όποιους την επιβουλεύονται, διαφορετικής σημασίας οι αναθηματικοί φαλλοί σαν αυτούς που έχουν βρεθεί στη Δήλο, καθαρά αποτροπαϊκού χαρακτήρα τα γυάλινα φυλακτά που έφεραν οι άνθρωποι στον λαιμό.

«Εξάλλου αυτά τα ακατάλληλα για ανηλίκους αντικείμενα υπάρχουν στα μουσεία όλου του κόσμου.Η μόνη διαφορά είναι ότι εκεί βρίσκονται ανάμεσα σε άλλα,ενώ στη δική μας έκθεση συγκεντρώθηκαν ειδικά για να αναδείξουν το θέμα του έρωτα σε όλες τις διαστάσεις του»επισημαίνει ο κ. Σταμπολίδης.

Τα πορνεία
Το δωματιάκι ενός πορνείου της Πομπηίας, ανακατασκευασμένο ολόκληρο, δίνει μια γεύση από τα γνωστά lupanaria της ρωμαϊκής πόλης. Με λιγοστό φως που θα μπαίνει με τον ίδιο τρόπο από το μικρό παράθυρο, με το κρεβάτι που θα χτιστεί όπως ήταν και τις τοιχογραφίες στους τοίχους σε αναπαράσταση, ενώ αυθεντικά θα είναι τα αγγεία και τα λυχνάρια με σκηνές ερωτικών περιπτύξεων.

«Στις ρωμαϊκές κοινωνίες, όπως αυτή της Πομπηίας, υπήρχαν σπίτια πλέον για τέτοιου είδους ηδονές.Στον άνω όροφο γίνονταν τα συμπόσια για τους πλουσίους, ενώ για τους φτωχούς υπήρχαν τα κάτω δωμάτια, με πόρτα κλειστή ή ανοιχτή (με κουρτίνα για να φαίνονται λίγο τα πόδια της πόρνης,όπως γίνεται σήμερα στις βιτρίνες του Αμστερνταμ),όπου μάλιστα αναγράφονταν το όνομα και η τιμή της,ενώ αν υπήρχε πελάτης ήταν τοποθετημένη απέξω η ταμπελίτσα “ocupata”.Στους διαδρόμους του σπιτιού εξάλλου και στο υπέρθυρο υπήρχαν τοιχογραφίες με τις στάσεις για τις οποίες ήταν περίφημη η πόρνη» λέει ο κ. Σταμπολίδης.

Αλλά και πολύ νωρίτερα, στη Δήλο του 2ου π.Χ. αιώνα, υπήρχαν πορνεία, πριν από μερικά χρόνια μάλιστα ήρθε στο φως ένα κτίσμα που κάτω ήταν ταβέρνα και επάνω πορνείο (τα νομίσματα από διαφορετικές περιοχές και τα ψιμμύθια της πόρνης υπήρξαν τα δηλωτικά ευρήματα).

Τα συμπόσια


Από τις ιερόδουλες του 7ου αιώνα π.Χ., δούλες και αιχμάλωτες πολέμου αλλά προστατευόμενες της Αφροδίτης και περιουσιακό στοιχείο ενός ιερού- τα χρήματα που συγκεντρώνονταν, το λεγόμενο πορνικό τέλος, είχε ορισθεί με νομοθέτημα του Σόλωνα- οι πόρνες εξελίχθηκαν στη συνέχεια σε μεγάλες κατηγορίες: τις δεικτηριάδες (δακτυλοδεικτούμενες), τις λεωφόρους (του δρόμου), τις σποδισιλάβρες (που σύχναζαν στα σοκάκια) κ.ά. Η απόσταση όμως από αυτές τις πόρνες (λέξη από το ρήμα «πέρνυμι» που σημαίνει «αγοράζω»), «τις φιλόμουσες παγιδεύτριες των κερμάτων, τις γυμνασμένες φοραδίτσες της Αφροδίτης,που γυμνές στέκονται σε παράταξη»ως τις εταίρες των συμποσίων που παρουσιάζονται στην έκθεση ήταν μεγάλη.

Στον αντίποδα του πλατωνικού συμποσίου- και μολονότι φιλοσοφικές συζητήσεις μπορεί να μην αποκλείονταν- κινούνταν αυτά τα συμπόσια των απλών ανθρώπων, όπου σημαντικός ήταν και ο ρόλος των εταίρων. Γιατί δεν ήταν μόνον η ομορφιά τους, ήταν και η εξυπνάδα τους και η μόρφωσή τους. Η Λαΐδα, η Φρύνη αλλά και η Ασπασία η Μιλησία ήταν γυναίκες με μόρφωση, δύναμη και άποψη και ο ρόλος τους είναι γνωστός από την Ιστορία.

«Οσο για τους όμοιους έρωτες,θα πρέπει να τονισθεί ιδιαίτερα το γεγονός ότι στην αρχαία Ελλάδα είχαν τελείως διαφορετική έννοια από τη σημερινή»τονίζει ο κ. Νίκος Σταμπολίδης. Εν τέλει«ο έρωτας στα αρχαία ελληνικά διατηρεί πάντοτε την πρωταρχική σημασία του, τη σεξουαλική πράξη.Περιγράφει μια ορμή κίνησης προς ένα αντικείμενο επιθυμίας,που δεν προϋποθέτει κατ΄ ανάγκην αμοιβαιότητα στην ανθρώπινη,θεϊκή ή φιλοσοφική εκδοχή της»καταλήγει.

Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης,Νεοφύτου Δούκα 4, Βασ. Σοφίας και Ηροδότου 1,τηλ.210 7228.321-3 «Ερως: Από τη “Θεογονία” του Ησιόδου στην ύστερη αρχαιότητα»,10 Δεκεμβρίου 2009- 6 Απριλίου 2010 Η κλίμακα ερωτικής ανάβασης



Ως ελκτική δύναμη,ως θεότητα αλλά και ως ανθρώπινη αξία και καθημερινή πράξη αντιλαμβάνονταν οι αρχαίοι Ελληνες τον έρωτα.Αλλά μόνο περί τα τέλη του 7ου αι.π.Χ.δημιουργήθηκε ο μύθος της γέννησης του θεού από την Αφροδίτη και έτσι αρχίζει να ξετυλίγεται η ιστορία του μέσα στους αιώνες αλλά και στην έκθεση του Μουσείου Κυκλαδικής Τέχνης.

Το γαλακτοτροφούμενο μικρό που φωλιάζει στην αγκαλιά της μάνας του γρήγορα θα ξεπεταχθεί και θα γίνει δεινός τοξότης,γονιμοποιός έφηβος αλλά και άτακτο παιδί που τιμωρείται όπως όλα της ηλικίας του.«Ασ΄ τα,είναι άτακτος... Πολλές φορές τον απείλησα ότι αν δεν σταματήσει να κάνει αυτά τα πράγματα θα του σπάσω το τόξο και τη φαρέτρα και θα του πάρω τα φτερά,μέχρι που του τις έβρεξα στα πισινάκια με το σανδάλι»γράφει ο Λουκιανός «μεταφέροντας» τα λόγια της μάνας του Αφροδίτης.

Ο Ερωτας και η Αφροδίτη λοιπόν αποτελούν την πρώτη ενότητα της έκθεσης, για να ακολουθήσουν άλλες τέσσερις: Οι ιδιότητες και οι δραστηριότητες του μικρού Ερωτα,Οι έρωτες των θεών και των ηρώων,Οι έρωτες των θνητών και Δύο έρωτες που άλλαξαν τον ρουν της ιστορίας- εκείνος του Αντώνιου για την Κλεοπάτρα, που είχε ως αποτέλεσμα να σβήσει το τελευταίο ελληνιστικό βασίλειο του Μεγάλου Αλεξάνδρου στην Αίγυπτο και να κυριαρχήσει η Ρώμη, και ένας ακόμη, που αναφέρει ο Θουκυδίδης με δυο λέξεις όταν περιγράφει την αλλαγή από την τυραννία των Πεισιστρατιδών στη δημοκρατία του Κλεισθένη: «δι΄ ερωτικήν ξυντυχίαν»,δηλαδή για ερωτικό συναπάντημα.Γιατί ο ερωτευμένος γιος του Πεισίστρατου παρενοχλούσε τον Αριστογείτονα και αυτός συνεννοημένος με τον εραστή του Αρμόδιο θέλησαν να διώξουν την τυραννία από την Αθήνα φονεύοντας τον Ιππαρχο.Τόσο απλά.

Ο φιλοσοφικός και ο ταφικός έρως ολοκληρώνουν την προσέγγιση στον έρωτα κατά την αρχαιότητα.Οπως λέει ο κ.Νίκος Σταμπολίδης,«ο Πλάτων σκιαγραφεί μια κλίμακα ερωτικής ανάβασης που διαδοχικά καλύπτει την έλξη προς ένα ωραίο σώμα, μετά προς τις ωραίες ψυχές, προς τις ωραίες μαθήσεις, τις καλύτερες δημιουργίες, για να καταλήξει ότι το πραγματικό κίνητρό του είναι το ιδεατό ωραίο,η ιδέα της ωραιότητας».

Πολύ αργότερα,περί τον 3ο και 4ο αι.μ.Χ.,Ερωτας είναι ένα παιδί γυμνό,θλιμμένο,με την άλλοτε αναμμένη δάδα του τώρα ανεστραμμένη ως εξάγγελος του θανάτου.«Ισως αυτή η τελευταία του ιδιότηταμαζί με την πρωταρχική του δημιουργού της ζωής πιστοποιούν την αιώνια φύση του αφού ο ακαταμάχητος αυτός δαίμονας εκπροσωπεί ταυτόχρονα την αρχή και το τέλος του κόσμου» λέει ο κ.Σταμπολίδης.

Ο ίδιος,που ήταν άλλωστε και ο εμπνευστής της ιδέας για την έκθεση,την οποία είχε ενστερνιστεί και η Ντόλλη Γουλανδρή, την επιμελείται με την πολύτιμη συνεργασία του αρχαιολόγου κ.Γιώργου Τασούλα. Θα είναι ανοικτή ως τις 6 Απριλίου και η πραγματοποίησή της γίνεται χάρη στη δωρεά του Ιδρύματος Σταύρος Νιάρχος.Σημειώνεται εξάλλου η ευγενική υποστήριξη του Ιδρύματος Ιωάννου Φ. Κωστοπούλου,η χορηγία φιλοξενίας και η χορηγία μεταφοράς από την Αegean Αirlines και την Classical Ηotels.Χορηγός επικοινωνίας είναι«Το Βήμα».


Βαρβάρα Τερζάκη

Άρθρο Μαρίας Θέρμου - εφ. Το Βήμα, 08-11-2009