29/12/08

Περί ευθύνης, συνωμοσιών και περιβάλλοντος


Ο πολιτισμός μας έχει ηλικία περίπου 10.000 ετών. Αυτό το διάστημα μπορεί να καλυφθεί από τις ζωές 150 ανθρώπων. Από αυτούς οι 149 έζησαν χωρίς υπολογιστές, κινητά τηλεφωνα, αεριωθούμενα, μεταμοσχεύσεις οργάνων. Οι 148 έζησαν σε έναν κόσμο με μικρή σχετικά ρύπανση, αλλά ταυτόχρονα ήταν ευάλωτοι σε μικροσκοπικούς οργανισμούς που προκαλούν τύφο, πνευμονία, φυματίωση ή πανώλη. Μόνον ο τελευταίος άκουσε φράσεις όπως «θέρμανση του κλίματος», «τρύπα του όζοντος» ή «πυρηνικά απόβλητα». Αν αντιστοιχίσουμε τα 10.000 χρόνια σε ένα 24ωρο, οι μεγάλες περιβαλλοντικές βλάβες έγιναν τα τελευταία 10 λεπτά. Τι μας οδήγησε σε τέτοιες κατακλυσμιαίες μεταβολές, κάποιες από τις οποίες θέτουν εν αμφιβόλω το μέλλον του είδους μας;
Ακούμε συχνά ηγέτες και πολίτες να μιλούν μεταφορικά με υπονοούμενα για σκοτεινά κέντρα που απεργάζονται την εθνική ή ατομική καταστροφή. Οι πιο απίθανες ενδείξεις θεωρούνται αποδείξεις. Προ πολλών ετών, όταν ήμουν μαθητής στο Γυμνάσιο του Ναυπλίου, είπα σε έναν συμμαθητή μου, ψευδόμενος, ότι ο μαθηματικός μας (που ήταν συγγενής μου) πήρε μετάθεση και θα έφευγε σε μία εβδομάδα. Ηθελα να εκτιμήσω την ταχύτητα διασποράς φημών. Μέσα σε μια ώρα, σχεδόν και οι 700 μαθητές του σχολείου γνώριζαν το γεγονός και ήδη κυκλοφορούσαν «αξιόπιστες» ιστορίες για το πώς και πού της μετάθεσης.
Κάθε κουλτούρα έχει τους μύθους της, που απαλλάσσουν τους ανθρώπους από προσωπικές ευθύνες και σχετίζονται με την ανθρώπινη τάση του μιμητισμού. Είναι ελάχιστοι εκείνοι που έχουν ανεξαρτησία συμπεριφοράς και σκέψης. Οι περισσότεροι από εμάς είμαστε ό,τι είμαστε χάρη στις κοινωνικές δυνάμεις που ασκούνται πάνω μας. Αν κάποιος μεγαλώσει στην Τεχεράνη είναι σχεδόν βέβαιο ότι θα γίνει μουσουλμάνος, ενώ αν μεγαλώσει στη Ρώμη θα γίνει Καθολικός και ο καθένας μάλλον θα πιστεύει στη μοναδική αλήθεια της δικής του θρησκείας.
Σε ψυχολογικά τεστ όπου δίνονται δύο άνισες γραμμές, σχεδόν όλοι αναγνωρίζουν τη μεγαλύτερη. Αν όμως κάποιος παρέμβει και δώσει σκόπιμα λάθος απάντηση μπροστά σε όλους, έχει μετρηθεί ότι γύρω στο 40% των εξεταζομένων, επηρεασμένοι τώρα, δίνουν επίσης λάθος απάντηση. Αν θέλουμε να κατανοήσουμε τα αίτια των φαινομένων της κοινωνίας, θα πρέπει να εστιαστούμε στο άτομο και τις ιδιότητές του, όπως είναι ο μιμητισμός, η προσαρμοστικότητα, ο αλτρουισμός και η ομαδικότητα. Οι θεωρίες συνωμοσιών σπανίως ισχύουν. Οι ιδεολογίες και η τυφλή αποδοχή δογμάτων δεν προσφέρονται για την κατανόηση του κόσμου.
Και για να έρθω στο θέμα μου, το ότι καταστρέφουμε το φυσικό περιβάλλον δεν οφείλεται κατ' ανάγκη σε κάποιους κακούς με αρρωστημένα μυαλά και σκοτεινά σχέδια. Ακριβώς το αντίθετο. Οφείλεται στο ότι το ανθρώπινο είδος διαθέτει έναν άκρως πολύπλοκο και επιτυχή εγκέφαλο και ένα φυσικό μέγεθος που του επέτρεψαν να επιβληθεί στα άλλα είδη. Χάρη στον εγκέφαλό του ανέπτυξε πολιτικές μιμητισμού, αλτρουισμού και συνεργασίας με τους συνανθρώπους του. Κατόρθωσε έτσι ομαδικά να κάνει πράγματα που ποτέ δεν θα πετύχαινε μόνος του και που κανένα άλλο είδος δεν φαίνεται ικανό να πετύχει. Η τεχνολογία και η κατανάλωση έκαναν τον ανθρώπινο πληθυσμό 6,7 δισεκατομμύρια από μερικές χιλιάδες πρωτόγονους κυνηγούς-συλλέκτες. Από βιολογικής πλευράς, αυτό είναι τεράστια επιτυχία.
Ο άνθρωπος καταστρέφει το περιβάλλον γιατί μπορεί να το κάνει με την επιστήμη και την τεχνολογία και καθ' οδόν αποκομίζει οφέλη, και γιατί συνήθως μιμείται αυτό που κάνουν οι άλλοι, κάτι που εξελικτικά έως πρόσφατα ήταν αναγκαίο για την εξάπλωσή του. Σχεδόν κανείς δεν θέλει να υστερήσει από τον πλησίον του σε ανέσεις και κατανάλωση. Ατυχώς, το εξελικτικό αυτό προσόν έχει γυρίσει εναντίον του. Η εξέλιξη δεν του έχει μάθει τι να κάνει σε τέτοια περίπτωση αυτόματα, όταν το τελευταίο δεκάλεπτο του πολιτισμού του η μεγιστοποίηση του οφέλους από τη φύση απειλεί την περαιτέρω ύπαρξή του. Πρέπει να χρησιμοποιήσει τον ανεπτυγμένο εγκέφαλό του για να εφεύρει τις στρατηγικές εκείνες που η φυσική ιστορία δεν του δίδαξε, γιατί δεν χρειάστηκαν. Πρέπει πρώτα να εκθρονίσει τον εαυτό του από τη θέση ανωτέρου όντος, που βασικός του σκοπός είναι να κατακυριεύσει τη Γη και να «εξημερώσει» τη φύση.
Οι άνθρωποι δεν ανέχονται μεγάλες διαφορές μεταξύ τους. Αν κάποιος έχει ένα πολυτελές αυτοκίνητο ή μεγάλη τηλεόραση, το ίδιο επιθυμούν και οι γείτονές του. Το περιβαλλοντικό πρόβλημα δεν οφείλεται μόνο σε λίγους βαθύπλουτους ή σε κάποιους ηγέτες. Οφείλεται κυρίως στην κατανάλωση 6,7 δισεκατομμυρίων ανθρώπων, έστω και αν πολλοί καταναλώνουν λίγο λόγω φτώχειας. Η τεχνολογία μάς έδωσε τη δυνατότητα να αυξήσουμε κατακόρυφα τον πληθυσμό μας από μερικές χιλιάδες κυνηγούς-συλλέκτες σε αυτό που είμαστε σήμερα. Ομως, το μικρό σπίτι της Γης δεν μας χωράει πλέον, κυρίως γιατί η περιβαλλοντική μας επίδραση είναι ανάλογη με το γινόμενο του πληθυσμού επί την κατανάλωση.
Προ ετών μιλούσαμε για ανάληψη δράσης σε μερικές δεκαετίες για ν' αναστρέψουμε πολλά καταστροφικά φαινόμενα, όπως την αλλαγή του κλίματος, την εξαφάνιση των ειδών, την τρύπα του στρατοσφαιρικού όζοντος. Σήμερα είμαστε στο σημείο όπου ο χρόνος έχει λήξει. Δεν υπάρχουν άλλα χρονικά περιθώρια. Αν θέλουμε, όχι να αναστρέψουμε την κλιματική αλλαγή, αλλά να τη συγκρατήσουμε σε όρια που η ζωή των παιδιών μας θα είναι κάπως ανεκτή, πρέπει να δράσουμε τώρα που μιλάμε. Γνωρίζουμε ότι το 35% της Ελλάδας θα ερημοποιηθεί σε λίγες δεκαετίες, οι υδατικοί πόροι θα εξαντλούνται, η χλωρίδα και η πανίδα θα συρρικνώνονται, οι καύσωνες, οι πυρκαγιές και τα έντονα καιρικά φαινόμενα θα κάνουν τη ζωή μας σχεδόν ανυπόφορη. Σήμερα οι Ευρωπαίοι εκπέμπουν 10 τόνους διοξειδίου του άνθρακα κατά κεφαλήν ετησίως και οι Αμερικανοί 20. Για να σταθεροποιήσουμε το κλίμα, θα πρέπει όλος ο κόσμος να πέσει στους 2 τόνους ή και χαμηλότερα.
Αν ανησυχούμε πράγματι για το μέλλον του πλανήτη μας, θα πρέπει να εγκαταλείψουμε τα πολυτελή ενεργοβόρα αυτοκίνητα, την υπερκατανάλωση κρέατος, τη σπατάλη ενέργειας, την καταπάτηση της φύσης, την υπερβολική χρήση χημικών στη γεωργία, την κατανάλωση αγαθών μιας χρήσης, τη σπατάλη νερού και τόσα άλλα. Για να συντονιστούν τέτοιες δράσεις απαιτούνται ταυτόχρονα νομοθεσία και φωτισμένη ηγεσία. Μια ηγεσία που θα αρθεί υπεράνω τετριμμένων αντιπαλοτήτων από τα έδρανα της Βουλής και τα τηλεοπτικά παράθυρα και θα εστιαστεί με δράσεις στα ουσιαστικά και επείγοντα. Η χώρα μας και ο κόσμος δεν έχουν άλλα περιθώρια.

Βαρβάρα Τερζάκη
Άρθρο Γιάννη Φίλη(καθηγητής στο Πολυτεχνείο Κρήτης)- εφημ. ΕΛΕΥΘΕΡΟΤΥΠΙΑ-29/12/08

Δεν υπάρχουν σχόλια: