27/11/09

Άστοχη θεωρείται η έμφαση στην ανάπτυξη

Μεταξύ των θυμάτων της Μεγάλης Ύφεσης περιλαμβάνονται και οι δείκτες που χρησιμοποιούν οι οικονομολόγοι για να υπολογίσουν την κοινωνική ευημερία.
Σε μια προκλητική νέα μελέτη, δύο νομπελίστες οικονομολόγοι, ο Τζόσεφ Στίγκλιτζ και ο Αμάρτια Σεν, παροτρύνουν στην υιοθέτηση νέων εργαλείων αξιολόγησης, που περιλαμβάνουν ένα ευρύτερο ενδιαφέρον για την ανθρώπινη ευημερία μαζί με την οικονομική ανάπτυξη. Σύμφωνα με τη θέση τους, για τη σύγχρονη οικονομική καταστροφή ευθύνεται ώς ένα βαθμό η λανθασμένη αντίληψη ότι μοναδικός στόχος πρέπει να είναι η οικονομική ανάπτυξη, που κατά συνέπεια θα μεγιστοποιήσει την ευημερία για όλους.
«Το τι μετράς επηρεάζει το τι κάνεις», εξηγεί ο Στίγκλιτζ καθώς συζητούσε για τη μελέτη κατα τη διάρκεια συνάντησης με δημοσιογράφους στη Νέα Υορκη στις 22 Σεπτεμβρίου. «Εαν δεν μετρήσεις το σωστό πράγμα, τότε δεν κάνεις το σωστό».
Σύμφωνα με την έκθεση, οι περισσότερες οικονομίες έχουν μια ανθυγιεινή εμμονή να αυξάνουν το ακαθάριστο εθνικό προϊόν ή την ποσότητα των προϊόντων και των υπηρεσιών που παράγει η οικονομία.
Την έκθεση ζήτησε τον περασμένο χρόνο ο Γαλλος πρόεδρος Νικολά Σαρκοζί, ο οποίος δεν ήταν ικανοποιημένος με τα διαθέσιμα εργαλεία οικονομικής αξιολόγησης και έτσι δημιούργησε την Επιτροπή για τη Μέτρηση της Οικονομικής Επίδοσης και της Κοινωνικής Προόδου. Η Επίσημη στατιστική υπηρεσία της Γαλλίας προσπαθεί αυτό τον καιρό να υιοθετήσει τις συστάσεις της αναφοράς.
Όποια και εάν είναι η άποψη κάποιου για τις αρετές της ευρωπαϊκής οικονομικής πολιτικής, η κρίση του περασμένου χρόνου μας ωθεί σε επαναξιολόγηση του πώς οι οικονομολόγοι μετρούν σημαντικά σημεία – και αυτό συμβαίνει ειδικά στις Ηνωμένες Πολιτείες.
Σύμφωνα με τους περισσότερους δείκτες αξιολόγησης, η αμερικανική οικονομία έχει αρχίσει να αναπτύσσεται πάλι. Πολλοί ειδικοί αναμένουν μια ετήσια αύξηση του 3% από τον Ιούλιο έως τον Σεπτέμβριο. Τεχνικά δηλαδή, η ύφεση δείχνει πως έχει περάσει. Η ανεργία, όμως, βρίσκεται στο 9,7% και μάλλον θα ανέβει ακόμη περισσότερο. Για τα εκατομμύρια νοικοκυριά που αντιμετωπίζουν ανεργία και τεράστια χρέη, τα σημάδια ανάκαμψης που δείχνουν οι οικονομικοί δείκτες δεν έχουν καμία σχέση με την καθημερινή πραγματικότητα.
Αυτού του είδους την αντίφαση προσπάθησε να ξεδιαλύνει ο Σαρκοζί, όταν δημιούργησε την επιτροπή. Επικεφαλής του πάνελ επέλεξε τον Τζόσεφ Στίγκλιτζ, πρώην οικονομολόγο της Παγκόσμιας Τράπεζας του οποίου τα δημοφιλή βιβλία κατηγορούν τον παγκόσμιο οικονομικό μοντέλο που προωθεί η Ουάσιγκτον.
Η αναφορά που προέκυψε μιλάει για την ανεπάρκεια του ΑΕΠ να δείξει τη γενική οικονομική υγεία της χώρας. Αναφέρει το παράδειγμα της αυξημένης αγοράς και οδήγησης αυτοκινήτων, που θεωρείται θετική αφού αυξάνει την οικονομική ανάπτυξη καθώς απαιτεί μεγαλύτερη παραγωγή βενζίνης και αυτοκινήτων, όμως δεν μπορεί να υπολογίσει τις αρνητικές συνέπειες αυτής της δραστηριότητας, όπως χαμένες ώρες δουλειάς και διασκέδασης λόγω της κίνησης και το περιβαλλοντικό κόστος των καυσαερίων που μολύνουν την ατμόσφαιρα.
Κατά τη διάρκεια της στεγαστικής φούσκας που προηγήθηκε της χρηματοπιστωτικής κρίσης, η εμμονή στην οικονομική ανάπτυξη παρότρυνε την υπερβολική δόμηση και τις επενδύσεις στον κλάδο του real estate.
Ο δανεισμός επέτρεψε την υψηλή κατανάλωση και η κατανάλωση μεταφράστηκε σε γρηγορότερη ανάπτυξη. Το αποτέλεσμα αυτό θεωρούταν θεμιτό, ανεξάρτητα από το πόσο θα διαρκούσε ή από τις επιπτώσεις που θα έρχονταν όταν τέλειωνε το εύκολο χρήμα.
Αντί να εστιάζουν τις αξιολογήσεος στον όγκο των αγαθών και των υπηρεσιών που παράγει μια οικονομία, η έκθεση προτείνει πως θα ήταν καλύτερο αυτοί που ορίζουν την οικονομική πολιτική να συγκεντρώνονται στην υλική ευημερία των ανθρώπων μετρώντας το εισόδημα και την κατανάλωση, παράλληλα με τη διαθεσιμότητα της ιατρικής περίθαλψης και της εκπαίδευσης.
«Κοιτάζαμε το ΑΕΠ ως ένδειξη του πόσο καλά πηγαίναμε, αλλά αυτό δεν δείχνει τη σταθερότητα της οικονομίας», είπε ο Στίγκλιτζ στη συνάντηση. «Η μέτρηση της συνολικής παραγωγής διαστρεβλώνεται δραματικά από την αποτυχία των λογιστικών μας μαθόδων. Κάτι που ξεκίνησε ως μέτρο της απόδοσης της αγοράς κατέληξε να είναι μέτρο της κοινωνικής απόδοσης, και αυτό ήταν τελικά λάθος».

Βαρβάρα Τερζάκη

Άρθρο Peter S. Goodman - εφ. Κυριακάτικη Ελευθεροτυπία (The New York Times), 04-10-2009

Οι σκύλοι έχουν και μυαλό και αντίληψη

Κανείς δεν ξέρει πώς ακριβώς σκέφτεται ένας σκύλος και, μέχρι πρόσφατα, το μεγαλύτερο μέρος της έρευνας σχετικά με τη σκυλίσια ευφυΐα αντιμετωπιζόταν με μεγάλη επιφυλακτικότητα. Τα τελευταία χρόνια, όμως, πληθαίνουν οι επιστημονικές έρευνες που αποδεικνύουν ότι οι σκύλοι μπορούν να ανιχνεύσουν τον καρκίνο ή τις καρδιακές προσβολές, να επιλύσουν σύνθετα προβλήματα ή να μάθουν μια γλώσσα, επιβεβαιώνοντας την άποψη ότι μάλλον ξέρουν περισσότερα απ’όσα νομίζουμε.
Η ικανότητα τους να καταλαβαίνουν τις ανάγκες ανθρώπων με ψυχιατρικές ασθένεις, ανοίγοντας τα φώτα για όσους φοβούνται το σκοτάδι, υπενθυμίζοντας στα αφεντικά τους τα φάρμακά τους και παρεμβαίνοντας σε αυτοκαταστροφικές συμπεριφορές, όπως σε απόπειρες αυτοκτονίας ή αυτοτραυματισμού, έχει προσελκύσει το ενδιαφέρον των επιστημόνων. Το Σεπτέμβριο , οι Αμερικανικές Ένοπλες Δυνάμεις ανακοίνωσαν ότι θα δαπανήσουν 300.000 δολάρια για να μελετήσουν τον τρόπο με τον οποίο σκύλοι εκπαιδευμένοι στη βοήθεια ανθρώπων με ψυχιατρικά προβλήματα μπορούν να υποστηρίξουν στρατιώτες που έχουν επιστρέψει από το Ιράκ ή το Αφγανιστάν με μετα-τραυματικό στρες.
Ούγγροι ερευνητές ανέφεραν σε περσινή έρευνά τους ότι ένας σκύλος-οδηγός ενός τυφλού και επιληπτικού ατόμου εμφάνισε αγχώδη συμπεριφορά πριν ο κύριος του υποστεί έμφραγμα, ενώ τρία με πέντε λεπτά πριν εκδηλωθεί το επεισόδιο, άρχισε να γαβγίζει και να γλείφει το πρόσωπο του αφεντικού του. Δεν είναι ακόμα σαφές το πώς ακριβώς οι σκύλοι ανιχνεύουν τα εμφράγματα και αν αυτό συμβαίνει επειδή εντοπίζουν κάποια αλλαγή στη συμπεριφορά ή αν οσφραίνονται κάτι παράξενο. Πολλές έρευνες, ωστόσο έχουν δείξει ότι η ισχυρή τους όσφρηση τους επιτρέπει να οσφραίνονται τον καρκίνο του πνεύμονα και άλλους τύπους καρκίνου, καθώς εντοπίζουν οσμές που εκκρίνονται λόγω της ασθένειας.
Πέρα από αυτές τις αντιληπτικές ικανότητες, για τις οποίες οι εκπαιδευτές χρησιμοποιούν τα φυσικά ένστικτα των ζώων, η έρευνα έχει μελετήσει τις γνωστικές ικανότητες των σκύλων και έχει καταλήξει ότι είναι έξυπνα ζώα.
«Πιστεύω ότι είναι πλέον τόσα στοιχεία που αποδεικνύουν ότι έχουμε υποτιμήσει ορισμένες πλευρές της διανοητικής ικανότητας των σκύλων που ακόμα και οι πιο επιφυλακτικοί επικριτές μας θα δυσκολευτούν να τα απορρίψουν», λέει ο Στάνλεϊ Κόρεν, καθηγητής ψυχολογίας στο Πανεπιστήμιο British Columbia και συγγραφέας πολλών βιβλίων για σκύλους. Η έρευνα του δρος Κόρεν για την ευφυΐα, μαζ’ι με άλλες έρευνες που έδειξαν ότι το μυαλό των σκύλων επεξεργάζεται τις πληροφορίες με τρόπο παρόμοιο μ’εκείνο των ανθρώπων έχει προκαλέσει αρκετές αντιδράσεις. Το 2004, όμως, γερμανοί ερευνητές ανακοίνωσαν ότι ένα μπόρντερ κόλεϊ ονόματι Ρίκο μπορούσε να μάθει με την πρώτη την ονομασία ενός πράγματος, είχε ήδη μάθει 200 ονομασίες και ένα μήνα μετά, τις θυμόταν όλες όπως περίπου κι ένας άνθρωπος.
Δίνοντας στους σκύλους γλωσσικά και άλλα τεστ τα οποία απευθύνονται σε παιδιά και νήπια, ο δρ Κόρεν κατέληξε σε μια λίστα ευφυΐας για 100 ράτσες σκύλων, με τα μπόρντερ κόλεϊ να έρχονται πρώτα στην κατάταξη. Υποστηρίζει ότι οι πιο έξυπνες ράτσες (κανίς, ριτρίβερ, λαμπραντόρ και ποιμενικοί) μπορούν να μάθουν μέχρι 250 λέξεις, σήματα και σύμβολα, ενώ μπορεί να κατανοήσει και κάποιες αφηρημένες έννοιες. Το ζώο μπορεί να συλλάβει την «έννοια του σκύλου», διαφοροποιώντας φωτογραφίες με σκύλους από φωτογραφίες στις οποίες δεν εμφανίζονται σκύλοι.
Ο Κλάιβ Γουάιν, βοηθός καθηγητή ψυχολογίας στο Πανεπιστήμιο της Φλόριντα που ειδικεύεται στις γνωστικές ικανότητες των σκύλων και έχει «γνωρίσει» ένα μπόρντερ κόλεϊ με «λεξιλόγιο» 1.500 λέξεων, προσπαθεί να συγκρίνει το μυαλό του σκύλου με το μυαλό του ανθρώπου.
Υποστηρίζει ότι η βαθιά ευαισυθησία απέναντι στους ανθρώπους του περιβάλλοντος τους, η υπακοή τους σε συνθήκες σκληρής εκπαίδευσης και η επιθυμία τους να ικανοποιήσουν είναι παράγοντες που εξηγούν πολλές από τις ικανότητες τους. Μπορεί να έχουν τη δυνατότητα να καταλαβαίνουν τις ανθρώπινες επιθυμίες, δεν σημαίνει όμως ότι σκέφτονται όπως οι άνθρωποι, λέει. Ολόκληρος ο κόσμος ενός σκύλου κινείται γύρω από το βασικό του ιδιοκτήτη και ανταποκρίνεται στο συγκεκριμένο άτομο ώστε να αποκτήσει αυτό που θέλει, δηλαδή τροφή, δώρα και στοργή.
«Θεωρώ ότι οι σκύλοι έχουν το δικό τους, μοναδικό τρόπο σκέψης», δηλώνει ο δρ Γουάιν. «Είναι μια ευτυχής σύμπτωση που ο σκυλίσιος και ο ανθρώπινος τρόπος σκέψης έχουν αρκετά κοινά ώστε να μπορούμε να έχουμε τη σχέση που έχουμε μεταξύ μας, αλλά ας μην ξεγελιόμαστε ότι οι σκύλοι βλέπουν τον κόσμο όπως εμείς»

Βαρβάρα Τερζάκη

Άρθρο Sarah Kershaw - εφ. Κυριακάτικη Ελευθεροτυπία (The New York Times), 15-11-2009

26/11/09

Αποχαιρετώντας τη «δεκαετία των μηδενικών»

Αποχαιρετώντας τη «δεκαετία των μηδενικών» The GuardianΚαθώς πλησιάζει το τέλος της χρονιάς, υπάρχουν ταινίες στις κινηματογραφικές αίθουσες που φροντίζουν να μας βοηθήσουν να αποχαιρετήσουμε την πρώτη δεκαετία της νέας χιλιετίας με ψηλά το ηθικό. Δύο από αυτές ξεχωρίζουν. Η πρώτη είναι το «2012», που έσπασε τα ταμεία στις Ηνωμένες Πολιτείες και στη Βρετανία τις πρώτες εβδομάδες προβολής. Την σκηνοθέτησε ο Ρόλαντ Εμεριχ, ο οποίος μας έχει δώσει επίσης τη «Μέρα Ανεξαρτησίας», με τους εξωγήινους να επιτίθενται στη Γη, και το φιλμ οικολογικής καταστροφής «Μετά την επόμενη μέρα». Αυτή τη φορά ο όλεθρος για την ανθρωπότητα ιχνηλατείται σε μια αρχαία προφητεία των Μάγια, και γρήγορα υλοποιείται: ο Τζον Κιούζακ μετά της οικογενείας του παλεύουν να γλιτώσουν από παλιρροϊκά κύματα, κατολισθήσεις και άλλες θεαματικές συμφορές, ενώ εμβληματικά μνημεία της ανθρωπότητας γκρεμίζονται συθέμελα.Για όσους θέλουν κάτι πιο εγκεφαλικό, υπάρχει η κινηματογραφική εκδοχή του μυθιστορήματος του Κόρμακ Μακάρθι «Ο δρόμος», που θα αρχίσει σύντομα να προβάλλεται. Εκτυλίσσεται σε έναν κόσμο αφανισμένο από μια αδιευκρίνιστη οικολογική καταστροφή, όπου δύο επιζώντες, πατέρας και γιος, αναζητούν χωρίς ελπίδα ένα ασφαλές καταφύγιο. «Κάνει κρύο, πολύ κρύο, καθώς ο κόσμος αργοπεθαίνει», λέει το τρέιλερ. Ιδεώδης ταινία για μια χριστουγεννιάτικη οικογενειακή έξοδο.Ομολογουμένως, όμως, οι ταινίες αυτές ταιριάζουν στους φοβισμένους καιρούς μας. Οχι μόνο στην τωρινή στιγμή -με τη Διάσκεψη της Κοπεγχάγης να φαίνεται καταδικασμένη σε αποτυχία, τη συμμαχική αποστολή στο Αφγανιστάν σε αδιέξοδο, και όλους τους τρόμους να καθρεφτίζονται στο πρόσωπο του πρωθυπουργού μας- αλλά σε όλη την περίοδο των δέκα χρόνων που πρέπει, ίσως, να αποκαλέσουμε «η δεκαετία του ’00» ή «τα χρόνια των μηδενικών».Και για να σφραγίσει, λες, την ατμόσφαιρα τρόμου, ήρθε κι ένα βιβλίο που μάλλον θα γίνει μπεστ σέλερ: Εχοντας ήδη εκδώσει δύο τόμους με τίτλο «Is It Me Or Is Everything Shit?» («Φταίω εγώ ή όλα είναι σκατά;») οι συγγραφείς Στιβ Λόου και Αλαν Μακάρθουρ εξέδωσαν μόλις έναν τρίτο τόμο με τίτλο «Is It Me Or Has the Shit Hit the Fan?» και υπότιτλο «Ενας εύθυμος τουριστικός οδηγός στην ακατανίκητη παγκόσμια μιζέρια»).Φαίνομαι απαισιόδοξος, αλλά προκαλώ οποιονδήποτε να αμφισβητήσει τη βασική γραμμή του συλλογισμού μου. Κατά κανένα τρόπο δεν αρνούμαι τα τρομερά προβλήματα προηγούμενων δεκαετιών και αναπόφευκτα είμαι επηρεασμένος από το πέρασμα της γενιάς μου μέσα από μια αισιόδοξη περίοδο και τους δύσκολους καιρούς που ακολούθησαν. Για να το πούμε αλλιώς, εμείς οι σαραντάρηδες θα νοσταλγούμε ίσως πάντα το σύντομο ιντερμέδιο μετά την πτώση του Τείχους του Βερολίνου, όταν οι ιδεολογίες γκρεμίζονταν και το να ζεις στην ανεπτυγμένη Δύση φαινόταν σαν να βιώνεις μια ανέμελη, σχεδόν χαζοχαρούμενη φάση ανθρώπινης προόδου: η οικονομία ήταν σε φουλ ακμή, η πυρηνική απειλή είχε σχεδόν εξαφανιστεί και μερικά εξημμένα μυαλά σκέφτονταν ότι ήρθε ίσως το τέλος της ιστορίας.Γρήγορα όμως εμφανίστηκαν οι πρώτες ρωγμές. Θυμάμαι πώς άρχισε για μένα η «δεκαετία του ’00». Εχοντας αφήσει τη δουλειά μου σε παραδοσιακό μέσο ενημέρωσης, συζητούσα για την προοπτική απασχόλησης σε διαδικτυακή επιχείρηση.Ομως η «ψηφιακή φούσκα» γρήγορα έσκασε, παίρνοντας μαζί τα υβριδικά όνειρά μας, ενώ πολλοί από μας επιστρέψαμε αγχωμένοι στον παραδοσιακό Τύπο.Ακολούθησε σε λίγο ο μεγάλος εφιάλτης της 11ης Σεπτεμβρίου, που με τη σειρά του άνοιξε τον δρόμο στη στρατιωτική περιπέτεια με τη μάσκα του φιλελεύθερου παρεμβατισμού. Η μάσκα γρήγορα έπεσε, μαζί και ο Τόνι Μπλερ, πυροδοτώντας την κρίση πολιτικής εμπιστοσύνης που κορυφώθηκε με τη χρηματοπιστωτική κατάρρευση. Στο μεταξύ, ο αυξανόμενος πανικός για την υπερθέρμανση του πλανήτη κατέκτησε δικαιολογημένα μια πρωταγωνιστική θέση στο πολιτιστικό και πολιτικό προσκήνιο.Και τότε, ενώ πολλοί θα ήθελαν να πιστεύουμε ότι τα σημερινά μας οικονομικά προβλήματα έπεσαν αναπάντεχα από τον ουρανό τη μέρα που χρεοκόπησε η Lehman Brothers, διαπιστώσαμε ότι μια γεμάτη αγωνία συζήτηση είχε ήδη ξεκινήσει σε «ανύποπτο» χρόνο. Ως συνήθως, οι Αμερικανοί είχαν κάνει την αρχή, όπως δείχνουν προφητικά βιβλία σαν το μαχητικό δοκίμιο «Generation Debt» της Ανια Κάμενετζ, του 2006, και, την ίδια χρονιά, το «The Great Risk Shift» του Τζέικομπ Χάκερ - μια ανάλυση για την αυξανόμενη ανασφάλεια, τη στασιμότητα των μεσαίων εισοδημάτων και την εκτόξευση των αμοιβών στα υψηλά κλιμάκια, με τη σαφή προειδοποίηση ότι η κρίση ερχόταν.Οι κινηματογραφιστές, από τη μεριά τους, δεν είχαν κανένα πρόβλημα να ερεθίζουν με το αζημίωτο τους φόβους μας μέσα από διάφορες εκδοχές της Αποκάλυψης, όπως δείχνουν φιλμ σαν το «28 μέρες αργότερα» (2002), το ριμέικ του «Πολέμου των κόσμων» από τον Σπίλμπεργκ (2005) και το «Cloverfield» (2007). Οι μουσικοί, απεναντίας, επέστρεφαν συνεχώς στα ανώδυνα, καθησυχαστικά τραγούδια που υπήρξαν το σήμα κατατεθέν των Oasis, Coldplay και Keane, και που τελευταία έχουν γίνει πολύ δημοφιλή στους διαγωνιζόμενους του X Factor: ο πιανίστας να παίζει με πάθος κουρδιστού σκύλου και ο τραγουδιστής να μας εκλιπαρεί «Μη φύγεις!»Αν θέλετε ιστορικές αναλογίες, υπάρχουν. Σκεφτείτε, για παράδειγμα, τις αρχές και τα μέσα της δεκαετίας του ’70, όταν η εκτόξευση στα ύψη των τιμών πετρελαίου και το οριστικό ξεκίνημα της αποβιομηχάνισης είχαν δημιουργήσει μεγάλη δυσφορία την οποία συχνά έρχονταν να απαλύνουν τα τραγούδια φυγής που ακούγονταν από το ραδιόφωνο, από συγκροτήματα του αποκαλούμενου progressive rock μέχρι τον Πολ Μακάρτνεϊ. Και το Χόλιγουντ, παρ’ όλο που δεν είχε φτάσει σε ταινίες τύπου «ήρθε το τέλος του κόσμου», πρόσφερε γενναιόδωρες δόσεις θεαματικής καταστροφής: «Ο πύργος της κολάσεως», «Σεισμός», «Η περιπέτεια του Ποσειδώνα».Οπως και να ’ναι, είτε δείτε είτε όχι το «2012», η Πρωτοχρονιά δεν θα αργήσει. Δεν πρέπει να επενδύουμε πολλές ελπίδες στα νούμερα, αλλά η είσοδος σε μια νέα δεκαετία ίσως να πείσει περισσότερους από μας ότι πρέπει να αρχίσουμε να στοχεύουμε ψηλότερα και να μην ανεχόμαστε πια αυτό το χάλι - ή, ακόμα καλύτερα, να προσπαθήσουμε να βρούμε κάποια διέξοδο. Τέλος πάντων. Η αγχωμένη, αμήχανη «δεκαετία των μηδενικών» καλά θα κάνει να φύγει και να μην ξανάρθει.


Βαρβάρα Τερζάκη

The Guardian - εφ. Καθημερινή, 22-11-2009

«Θέλω να απολαμβάνω τις ώρες με τη μαμά»

«Ποια είναι η ιδανική μητέρα; Μα φυσικά η δική μου. Όταν ήμουν μικρός, περνούσε χρόνο μαζί μου για παιχνίδι. Τώρα που είμαι στην εφηβεία βρίσκεται δίπλα μου όταν τη χρειάζομαι, ενώ παράλληλα σέβεται τις επιλογές μου».
Μαγειρεύουν μαζί, βλέπουν τηλεοπτικά προγράμματα που τους ενδιαφέρουν και συζητούν πώς πέρασε η μέρα για τον γιο στο σχολείο και για τη μαμά στη δουλειά. Η σχέση του 17χρονου Άρη και της μητέρας του Βικτώριας Αλεξανδράτου είναι, όπως λένε και οι δύο, ιδανική. «Το σημαντικότερο είναι πως οτιδήποτε και αν κάνουμε μαζί στον ελεύθερο χρόνο μας, το θέλουμε και οι δύο και πάνω απ΄ όλα η μητέρα μου δεν αφιερώνει χρόνο μηχανικά, μόνο για να καλύψει το κενό των ωρών που λείπει από το σπίτι, αλλά πραγματικά το απολαμβάνει. Αυτό είναι για μένα το στοιχείο της τέλειας μητέρας», λέει στα «ΝΕΑ» ο μαθητής της Γ΄ Λυκείου.

Το σύνδρομο της τέλειας μαμάς απασχολεί τόσο τα παιδιά όσο και τις γυναίκες. Το εντυπωσιακό όμως είναι ότι τα κριτήρια που προσδιορίζουν την τελειότητα διαφέρουν από τη μία ομάδα στην άλλη.

Οι επιστημονικές έρευνες των τελευταίων δεκαετιών δείχνουν ότι δύο από τα σημαντικότερα στοιχεία που συμβάλλουν στη δημιουργία μιας επιτυχημένης οικογένειας είναι η σταθερότητα και η συνέπεια. Έτσι, οι μαμάδες που δείχνουν την αγάπη και τη στοργή στα παιδιά τους, ενώ ταυτόχρονα θέτουν όρια και κανόνες τους οποίους τηρούν, φτάνουν, σύμφωνα με την ψυχολόγο δρ Λίζα Βάρβογλη, κοντά σε αυτό που αποκαλούμε τελειότητα.

«Θα πρέπει ωστόσο να είμαστε πολύ προσεχτικοί στη χρήση αυτού του όρου, γιατί η έννοια της τελειότητας δεν υφίσταται, τουλάχιστον όχι έτσι όπως τη φαντάζονται οι μαμάδες. Οι πολλαπλοί ρόλοι και οι πλασματικές εικόνες της σύγχρονης γυναίκας έτσι όπως διαφημίζονται- η γυναίκα που μοιάζει με σούπερ μόντελ είναι πάντα χαρούμενη και ξεκούραστη, έχει μια καταπληκτική και καλά αμειβόμενη εργασία και παράλληλα μπορεί και φτιάχνει σπιτικά φαγητά και γλυκά σε καθημερινή βάση- δημιουργούν υψηλές απαιτήσεις και προσδοκίες. «Αυτές οι απαιτήσεις όμως δεν είναι πραγματικές και σε τελική ανάλυση δεν είναι αυτό που ζητούν τα παιδιά», σημειώνει.

Οι ανησυχίες
Είναι γεγονός, όπως προσθέτει, ότι οι μητέρες ανησυχούν για τα λάθος πράγματα: αν είναι καλύτερες από τις άλλες ή αν θα κάνουν τα ίδια λάθη με τις δικές τους. «Ουσιαστικά προβάλλουν το δικό τους άγχος, τις ενοχές και την ανησυχία στα παιδιά τους και συχνά δεν έχουν τον χρόνο ή τη διάθεση να “ακούσουν” τι πραγματικά επιθυμεί το παιδί. Το αποτέλεσμα όλων αυτών είναι να κουβαλάει τόσο στρες και υψηλές προσδοκίες η σύγχρονη μαμά, που παγιδεύεται στις σκέψεις της και τη συνακόλουθη κακή της διάθεση». Από την πλευρά της, η κ. Βικτώρια Αλεξανδράτου δηλώνει ότι από τότε που ο Άρης ήταν μικρός προσπαθούσε να ασχολείται μαζί του δημιουργικά «και όχι να κάνω το βολικό για πολλές “παρκάρισμα” στην τηλεόραση ή τον υπολογιστή. Παράλληλα όμως δεν άφησα τις ενοχές, επειδή έλειπα αρκετές ώρες από το σπίτι λόγω δουλειάς, να αλλάζουν τον ρόλο μου. Δεν έγινα έτσι φίλη με τον γιο μου, κάνοντάς του όλα τα χατίρια, αλλά κράτησα τη σχέση στο επίπεδο της μητέρας- παιδιού. Ένα παιδί άλλωστε δεν θέλει μία ακόμη φίλη, αλλά τη μαμά του».
ΤΟ ΣΤΡΕΣ
«Η τελειότητα που αναζητούν πολλές γυναίκες δεν υπάρχει», ξεκαθαρίζουν οι ειδικοί

«Δεν μετράει ο πολύς, αλλά ο ποιοτικός χρόνος με το παιδί»

ΤΑ ΠΑΙΔΙΑ όμως φαίνεται να έχουν τη δική τους άποψη για το ποια μαμά είναι ιδανική. Τα αποτελέσματα πρόσφατης μελέτης με τίτλο «Τι κάνει μια μητέρα τέλεια;»- η οποία πραγματοποιήθηκε από την ιστοσελίδα Τhe Βaby Website και συγκέντρωσε τις απαντήσεις 3.000 παιδιών, ηλικίας 6 έως 15 ετών- έδειξαν ότι τα παιδιά έχουν άλλη γνώμη για το πώς θέλουν τη μαμά τους.

Έτσι, έχοντας μια λίστα με 33... μητρικές δραστηριότητες και χαρακτηριστικά, σημείωσαν αυτά που θεωρούν ότι πρέπει πάση θυσία να έχει η δική τους. Όπως επεσήμαιναν μάλιστα οι υπεύθυνοι της έρευνας, στο τοπ 10 των αρμοδιοτήτων δεν ήταν ούτε να πλένει καθημερινά ούτε να σηκώνεται το βράδυ, κάθε φορά που εκείνα ξυπνούν.

Το καθήκον
Το νούμερο 1 καθήκον της τέλειας μαμάς θα πρέπει να είναι, σύμφωνα με τους μικρούς κριτές, το να απολαμβάνει τις ώρες που περνάει μαζί τους.

Η τέλεια μαμά ωστόσο δεν είναι ίδια για όλες τις ηλικίες. Τα παιδιά, ηλικίας 8 και 9 ετών, σύμφωνα με μελέτη της Αμερικανικής Ένωσης Ψυχολόγων, θέλουν τη μητέρα τους να εκφράζει την αγάπη της, δίνοντάς τους φιλιά και αγκαλιές. Αντίθετα οι έφηβοι, 14 και 15 ετών, ενδιαφέρονται η μητέρα τους να σέβεται και να καταλαβαίνει τις επιθυμίες και τα ενδιαφέροντά τους.

«Για τα παιδιά είναι σημαντικό να έχουν τη μαμά δίπλα τους, όχι με την έννοια του να είναι διαρκώς κοντά τους χωροταξικά, αλλά να υπάρχει αγάπη χωρίς όρους, αποδοχή, κατανόηση, επικοινωνία και ποιοτικός χρόνος.

Η κούραση
Το παιδί δεν ενδιαφέρεται αν η μαμά έφτιαξε σπιτικό παστίτσιο με χειροποίητα μακαρόνια, αλλά αν είναι κουρασμένη και έχει μούτρα.

Ενδιαφέρεται για το αν η μαμά μπορεί να καθήσει μαζί του, αν θα το ρωτήσει για τη μέρα του, αν θα κάνει σχέδια μαζί του για το Σαββατοκύριακο και αν καταλάβει τις μικροανησυχίες του».


Θέλουν η μητέρα τους να εργάζεται

ΟΤΑΝ Η ΣΥΖΗΤΗΣΗ φτάνει στο αν θα πρέπει η τέλεια μητέρα να εργάζεται, τα παιδιά, όσο και αν ακούγεται παράδοξο, απαντούν «ναι».

Η πλειονότητα των παιδιών που συμμετείχαν σε μελέτη Αμερικανών κοινωνιολόγων- τα δύο τρίτα- θέλουν η μητέρα τους να δουλεύει, αν και το μεγαλύτερο ποσοστό θα προτιμούσε η δουλειά αυτή να είναι μερικής απασχόλησης. Απάντησαν μάλιστα και στην ερώτηση «τι θέλετε να αλλάξει στη δουλειά της μαμάς σας;» και το ένα τρίτο ευχήθηκε να είναι λιγότερο στρεσαρισμένη και κουρασμένη.

«Δεν θα ήθελα μια μητέρα που να μένει σπίτι, καταπιέζοντας τις επιθυμίες της.

Θέλω να είναι ανεξάρτητη, δυναμική και να αναλαμβάνει πρωτοβουλίες. Αυτό βέβαια δεν σημαίνει ότι θα ήθελα να τη βλέπω να κάνει μια δουλειά που δεν θα την εκφράζει, που δεν θα τη χαροποιεί, γιατί αυτό θα την έκανε να είναι μονίμως αγχωμένη, κάτι που θα το μετέφερε και στο σπίτι», λέει ο 17χρονος Άρης.


Βαρβάρα Τερζάκη

Άρθρο Εύης Σαλτού - εφ. Τα Νέα, 25-11-2009

Δρόμοι

Όταν ο Ναπολέων...
... ίδρυσε την Κεντρική Τράπεζα της Γαλλίας για να μην είναι η χώρα του στο έλεος των κερδοσκόπων, είχε πει: «Όταν μια κυβέρνηση εξαρτάται από τους τραπεζίτες για να βρει χρήμα, τότε θα ελέγχουν την κατάσταση αυτοί και όχι οι κυβερνήτες, αφού το χέρι που δίνει είναι πάντα πάνω από το χέρι που παίρνει». Έτσι έβαλε την πολιτική πάνω από τους τραπεζίτες.

Από τον πύργο...
... της Φρανκφούρτης, όπου κατοικοεδρεύουν οι ιππότες της Ευρωπαϊκής Κεντρικής Τράπεζας, εκπορεύεται σήμερα η υπαγωγή των πολιτικών στο καρτέλ των τραπεζιτών και των εκάστοτε ισχυρών συμφερόντων. Με την ανεξαρτησία τους εγγυημένη από τις ευρωπαϊκές συνθήκες, οι κεντρικοί τραπεζίτες αποφασίζουν ηγεμονικά για τη νομισματική πολιτική των 16 κρατών- μελών της ζώνης του ευρώ. Και απαγορεύουν στις κυβερνήσεις να επηρεάζουν τις αποφάσεις τους. Με περισσή αλαζονεία, ο πρόεδρος των κεντρικών τραπεζιτών ΖανΚλοντ Τρισέ δεν παύει να το υπενθυμίζει τακτικά στις κυβερνήσεις. Οι περισσότεροι πολιτικοί είναι εχθρικοί προς αυτήν την αυστηρότητα, αλλά προτιμούν να μένουν βυθισμένοι σε μια συνένοχη σιωπή. Αντίθετα, οι κεντρικοί τραπεζίτες δεν παύουν να κρίνουν τους πολιτικούς και να τους επικρίνουν κάθε τόσο για χαλαρότητα, ιδιαίτερα στα ζητήματα κοινωνικής πολιτικής. Γιατί για την Ευρωπαϊκή Κεντρική Τράπεζα, όπως αναφέρει η ίδια σε πρόσφατο δελτίο της (Ιούνιος 2009), οι στρατιές των ανέργων που έχει δημιουργήσει η οικονομική κρίση «μπορούν να αποτελέσουν τον καταλύτη για την υλοποίηση των αναγκαίων εσωτερικών μεταρρυθμίσεων, ιδιαίτερα στην αγορά εργασίας». Και οι μεταρρυθμίσεις αυτές είναι «η ευελιξία της απασχόλησης, η προσωρινή εργασία, το πάγωμα των μισθών και η υφαρπαγή των κοινωνικών κεκτημένων», σχολιάζει ο δημοσιογράφος Μπερνάρ Κασέν. «Αυτοί είναι οι προσανατολισμοί και οι αποφάσεις της “κυβέρνησης της Φρανκφούρτης”, για τις οποίες δεν ζητήθηκε ποτέ από τους ψηφοφόρους να εκφράσουν τη γνώμη τους με την ψήφο τους». Όπως δεν τους ζητήθηκε και όταν, μόλις ξέσπασε η κρίση, «οι ίδιοι εκείνοι που συνιστούσαν προϋπολογισμούς ακόμη περισσότερης λιτότητας για να μην ανέβει ο πληθωρισμός (στην πραγματικότητα, οι μισθοί)», γράφει στη «Μοντ Ντιπλοματίκ» ο Λοράν Κορντονιέ, καθηγητής των Οικονομικών στο Πανεπιστήμιο της Λίλλης, «άνοιξαν τα ταμεία τους για να σώσουν τις ιδιωτικές τράπεζες, εξαγόρασαν τις ζημιές τους, εγγυήθηκαν τα δάνειά τους και μοίρασαν χρήμα στους αυτοκινητοβιομήχανους».

Τι κι αν ζούμε...
... στον εικοστό πρώτο αιώνα; Τι κι αν ξαναγυρίζουμε τριάντα χρόνια πίσω (τόσο υπολογίζεται πως μειώθηκε η αγοραστική δύναμη της μεσαίας τάξης στη Βρετανία); Τι κι αν ξαναβλέπουμε μπροστά μας συσσίτια και φτωχοκομεία που θυμίζουν εικόνες από τον κόσμο του δέκατου ένατου αιώνα, όπως τον είχε περιγράψει ο Κάρολος Ντίκενς; Οι φωνές μας δεν φτάνουν στον πύργο της Φρανκφούρτης.

Η πολιτική σήμερα...
... έχει απαχθεί από τους τραπεζίτες. Και οι μόνοι που καμώνονται πως δεν το ξέρουν, είναι οι πολιτικοί.

Βαρβάρα Τερζάκη

Άρθρο Ρούσσου Βρανά - εφ. Τα Νέα, 26-11-2009

Οι νέοι κανόνες του παιχνιδιού

Κάτι κινείται τελευταία στη Μέση Ανατολή. Και δεν έχει βέβαια καμιά σχέση με την πρόταση του Ισραηλινού πρωθυπουργού για μερική και προσωρινή αναστολή του εποικισμού.

Είναι πρώτα απ΄ όλα ο παράγων Ομπάμα. Όπως επισημαίνει ο Γάλλος καθηγητής Μπερτράν Μπαντί σε μια συζήτηση που είχε χθες με αναγνώστες της Μοντ, στο κεφάλαιο αυτό τρεις παράμετροι πρέπει να ληφθούν υπόψη. Η ρήξη του Αμερικανού προέδρου με τα νεοσυντηρητικά σχήματα που συνέδεαν την άσκηση ισχύος με την εξαγωγή του αμερικανικού μοντέλου δημοκρατίας. Η αναθεώρηση των σχέσεων όχι μόνο με τις ηγεσίες των αραβικών χωρών, αλλά και με την αραβική κοινή γνώμη. Ο επαναπροσδιορισμός της σχέσης των Ηνωμένων Πολιτειών με τον μουσουλμανικό κόσμο. Ο στόχος είναι να μετακινηθεί το «τείχος» του αντιαμερικανισμού που έχει δημιουργηθεί στη Μέση Ανατολή. Από πολιτική άποψη, κάτι τέτοιο είναι εφικτό. Από πολιτιστική άποψη, είναι πολύ πιο δύσκολο.

Ο δεύτερος παράγων λέγεται Τουρκία. Την ώρα που η Ευρώπη επιδεικνύει τη γνωστή της απάθεια, η χώρα αυτή γίνεται η αναδυόμενη δύναμη στη Μέση Ανατολή. Η σημερινή τουρκική διπλωματία, τονίζει ο Γάλλος αναλυτής, αποσκοπεί στη μετατροπή αυτής της ζώνης επιρροής σε ζώνη ειρήνης. Για τον σκοπό αυτό, η Άγκυρα επιδιώκει να επιλύσει όλες τις συγκρούσεις που παραδοσιακά είχε με τους γείτονές της: μείωση της έντασης με την Ελλάδα, εξομάλυνση με την Αρμενία, σχέσεις καλής γειτονίας με το Ιράν, συμφιλίωση με τη Συρία. Μένει το Κουρδικό, όπου επίσης γίνονται σημαντικά βήματα. Απώτερος στόχος είναι να αυξηθεί θεαματικά η εμπιστοσύνη που έχουν όλοι αυτοί οι γείτονες στη «νέα Τουρκία».

Ο τρίτος παράγων (δεν θα μπορούσε παρά να) είναι το Ισραήλ. Η κυβέρνηση Νετανιάχου είναι ασφαλώς η πιο αδιάλλακτη των τελευταίων ετών: και οι προηγούμενες κυβερνήσεις όμως, ακόμη και οι πιο «ανοιχτές» ή «μετριοπαθείς», αρνούνταν είτε να δώσουν τέλος στον εποικισμό των παλαιστινιακών εδαφών είτε να αποδεχθούν ένα πραγματικό και κυρίαρχο παλαιστινιακό κράτος. Η κυβέρνηση Ομπάμα προσπάθησε να αλλάξει τα δεδομένα, αλλά σε πρώτη φάση απέτυχε. Τίποτα θεαματικό δεν πρέπει λοιπόν να αναμένεται προς το παρόν από εκεί.

Ο τέταρτος παράγων είναι οι άλλες περιφερειακές δυνάμεις. Ο μεγάλος κερδισμένος είναι η Συρία: χωρίς να υπαναχωρεί σε οποιοδήποτε σοβαρό ζήτημα, θεωρείται πλέον αναγκαίος συνομιλητής τόσο από τις ΗΠΑ όσο και από την Ευρώπη. Ο μεγάλος χαμένος είναι η Αίγυπτος: όχι μόνο έχασε το αξίωμα του προέδρου της UΝΕSCΟ, αλλά βλέπει και την κοινωνία της να εξισλαμίζεται. Χώρια που αποκλείστηκε κι από το Μουντιάλ! Είναι φανερό ότι η διπλωματία της αμφισβήτησης αποδίδει περισσότερο από τη διπλωματία της υποταγής.

Η μεταμόρφωση της Μέσης Ανατολής θα οδηγήσει στην ειρήνευσή της; Τίποτα δεν είναι λιγότερο σίγουρο. Αλλά οι όροι του παιχνιδιού αλλάζουν. Ένα μένει το ίδιο: τα βάσανα του παλαιστινιακού λαού.


Βαρβάρα Τερζάκη

Άρθρο Μιχάλη Μητσού - εφ. Τα Νέα, 26-11-2009

Ζει χωρίς χρήματα τα τελευταία 13 χρόνια

Η πρώην καθηγήτρια Χαϊντεμαρίε Σβέρμερ ζει χωρίς χρήματα τα τελευταία 13 χρόνια στη Γερμανία. Άρχισε ως πείραμα, αλλά τώρα δεν το αλλάζει με τίποτα. Και είναι πεπεισμένη ότι αυτό είναι το μέλλον της κοινωνίας μας.

Πριν από 22 χρόνια η Χαϊντεμαρίε Σβέρμερ, καθηγήτρια γυμνασίου, μόλις έβγαινε από ένα επώδυνο διαζύγιο και αποφάσισε να μετακομίσει μαζί με τα δύο παιδιά της στο χωριό Λούνεμπουργκ, κοντά στο Ντόρτμουντ της Γερμανίας. Εκεί, όπως παρατήρησε αμέσως, οι άστεγοι ήταν πάρα πολλοί και σε άθλια κατάσταση. Ενοχλήθηκε πολύ. «Δεν είναι σωστό αυτό, δεν μπορεί να συνεχιστεί», σκέφτηκε. Έπειτα από αρκετή σκέψη έφτιαξε το Τauschring, ένα μέρος όπου οι άνθρωποι μπορούν να προσφέρουν τις υπηρεσίες με αντάλλαγμα υλικά αγαθά, μια ζώνη όπου δεν χρησιμοποιούνται χρήματα: ένα κούρεμα μπορεί να ανταλλαγεί με το σέρβις ενός αυτοκινήτου, μια παλιά τοστιέρα μπορεί να ανταλλαγεί με δύο χρησιμοποιημένες καμπαρντίνες. Το αποκάλεσε «Gib und Νimm» δηλαδή «Πάρε- Δώσε».

Επανένταξη
Η 67χρονη σήμερα Σβέρμερ πίστευε πάντα ότι οι άστεγοι δεν χρειάζονται χρήματα προκειμένου να επανενταχθούν στην κοινωνία: αντίθετα θα πρέπει να δώσουν μόνοι τους αξία στον εαυτό τους με το να γίνουν χρήσιμοι, παρά τα χρέη, την ένδεια ή την ανεργία. «Πιστεύω ότι ακόμα και εάν δεν έχεις τίποτα, αξίζεις πολλά. Ο καθένας μας έχει μια θέση στον κόσμο».

Οι άστεγοι του Ντόρτμουντ όμως δεν ανταποκρίθηκαν αμέσως στο σχέδιό της και ελάχιστοι εμφανίστηκαν στο Τauschring. Κάποιοι μάλιστα της είπαν εξαγριωμένοι ότι μια γυναίκα μεσαίας τάξης με μόρφωση δεν θα μπορέσει ποτέ να κατανοήσει τι περνούν. Αντίθετα, ήταν κυρίως οι άνεργοι και οι συνταξιούχοι που άρχισαν να εμφανίζονται όλο και συχνότερα στο Τauschring, με τα χέρια τους γεμάτα πράγματα που βρίσκονταν αχρησιμοποίητα επί χρόνια στα σπίτια τους ή έτοιμοι να προσφέρουν τις υπηρεσίες τους: συνταξιούχοι κομμώτριες προσφέρθηκαν να κουρέψουν άνεργους ηλεκτρολόγους οι οποίοι με τη σειρά τους θα έφτιαχναν τις κουζίνες των γυναικών. Συνταξιούχοι Βρετανοί δάσκαλοι παρέδιδαν μαθήματα αγγλικών σε νέους με αντάλλαγμα να βγάζουν βόλτα τους σκύλους τους. Ούτε ένα μάρκο δεν άλλαξε χέρια. Τρόπος ζωής
Η επιτυχία του πειράματος προκάλεσε στη Σβέρμερ ερωτήσεις για τον τρόπο ζωής της. «Άρχισα να καταλαβαίνω ότι ζούσα με πολλά πράγματα που δεν χρειαζόμουν. Έτσι αποφάσισα ότι δεν θα αγόραζα τίποτα χωρίς να δώσω κάτι άλλο. Έτσι ξεκίνησα. Μετά άρχισα να αναρωτιέμαι τι χρειάζομαι πραγματικά, για παράδειγμα ρούχα, και ανακάλυψα ότι μπορούσα να τα βγάλω πέρα με όσα κρέμονταν μόνο σε 10 κρεμάστρες. Όλα τα άλλα τα χάρισα. Το να ξεφορτωθώ τόσα πράγματα ήταν μια πραγματική ανακούφιση».

Έπειτα από λίγο, ακόμα και η τεράστια συλλογή με τα βιβλία της άρχισε να την ενοχλεί και η Σβέρμερ τα έδωσε σε ένα κατάστημα με βιβλία από δεύτερο χέρι. Τα χάρισε όλα. «Ήθελα να μείνω μόνο με τα απολύτως απαραίτητα».
«Η ζωή έγινε πιο συναρπαστική, πιο όμορφη»

ΟΣΟ ΠΙΟ ΑΣΚΗΤΙΚΑ ζούσε η Σβέρμερ τόσο πιο χαρούμενη ήταν. Το 1995 ασχολούνταν πολύ με το Τauschring και συνειδητοποίησε ότι η δουλειά της δεν την ικανοποιούσε. «Πάντα ήμουν άρρωστη με γρίπη ή πονοκέφαλο και ποτέ δεν συνειδητοποιούσα τη σύνδεση μεταξύ των σωματικών συμπτωμάτων μου και του γεγονότος ότι ήμουν δυστυχισμένη στη δουλειά μου». Έναν χρόνο αργότερα, το 1996, πήρε τη μεγαλύτερη απόφαση της ζωής της: να ζει χωρίς χρήματα. Παράτησε το διαμέρισμα και τη δουλειά της και άρχισε να ζει νομαδικά με «έναν ακραίο τρόπο ζωής», όπως παραδέχεται. Γύριζε από σπίτι σε σπίτι, προσφέροντας χειρωνακτικές εργασίες. Σκόπευε να το κάνει μόνο για 12 μήνες. Όμως της άρεσε τόσο πολύ που δεν μπορούσε να το σταματήσει. Δεκατρία χρόνια αργότερα, συνεχίζει να ζει βάσει των αρχών τού «Πάρε- δώσε». «Η ζωή έγινε πιο συναρπαστική, πιο όμορφη. Είχα όλα όσα χρειαζόμουν και ήξερα ότι δεν μπορούσα να επιστρέψω στην παλιά μου ζωή. Δεν έπρεπε πια να κάνω όσα δεν μου άρεσαν, αισθανόμουν μεγάλη χαρά και σωματικά αισθανόμουν καλύτερα από ποτέ». Ζει ακόμα έτσι. Μένει κάθε εβδομάδα σε διαφορετικό σπίτι μελών του Τauschring, καθαρίζοντας ή κάνοντας άλλες δουλειές ως αντάλλαγμα. Έχει 200 ευρώ για κατάσταση έκτακτη ανάγκης και όλα τα άλλα χρήματα που πιάνει στα χέρια της τα χαρίζει. Δεν έχει υγειονομική περίθαλψη, αλλά πιστεύει στη δύναμη της αυτοθεραπείας.

Πιστεύει πραγματικά ότι το δικό της παράδειγμα μπορεί να αποτελέσει το μέλλον σε μια κοινωνία όπου «όλοι αγοράζουμε για να γεμίσουμε το κενό μέσα μας. Και αυτό το κενό και τον φόβο της απώλειας τον εκμεταλλεύονται οι μεγάλες εταιρείες».


Βαρβάρα Τερζάκη

Άρθρο Stefanie Marsh - εφ. Τα Νέα, 26-11-2009

Σε μια εποχή αφανισμού, ανακαλύπτονται νέα πλάσματα

Στον εσωτερικό περίβολο του Εθνικού Μουσείου Φυσικής Ιστορίας του Smithsonian Institution, ο Κρίστοφερ Μ. Χέλγκεν, υπεύθυνος για τα θηλαστικά, άνοιξε μία από τις χιλιάδες μεταλλικές προθήκες για να μας δείξει το περιεχόμενο της. Μέσα βρισκόταν ένας δίσκος με βαλσαμωμένα τρωκτικά. Άνοιξε και άλλα συρτάρια, με παράξενες νυχτερίδες, μικρές αλεπούδες και διάφορα εντυπωσιακά θηλαστικά και τρωκτικά.
Τα ζώα προέρχονται από τη Νέα Γουινέα, τα νησιά του Σολομώντα, την Κένυα και το Σουαλέσι της Ινδονησίας. Όλα είχαν ένα κοινό χαρακτηριστικό: ήταν νέα είδη, τα οποία μόλις είχαν ανακαλύψει οι επιστήμονες και πολλά από αυτά δεν έχουν καν ακόμη όνομα.
Τα δείγματα του μουσείου είναι απλά ένα κομμάτι μιας πολύ ευρύτερης τάσης. Ο Φάμπιο Ρόε, από το ζωολογικό κήπο του Μπρονξ, και οι αυνάδελφοί του μόλις ανακοίνωσαν την ανακάλυψη ενός πίθηκου από το δάσος του Αμαζονίου, ένα μικροσκοπικό πίθηκο του γένους saguinus με ουρά τριάντα εκατοστών και μαυροκόκκινο τρίχωμα. Άλλοι επιστήμονες του ζωολογικού κήπου έχουν εντοπίσει νέα είδη πιθήκων στη Βολιβία, την Ινδία και την Τανζανία.
Από την τελευταία απογραφή των θηλαστικών, που δημοσιεύθηκε το 2005 και συμπεριέλαβε τα 5.400 τότε γνωστά είδη, ο δρ. Χέλγκεν αναφέρει πως ένας εκπληκτικός αριθμός 400 νέων ειδών έχουν προστεθεί στη λίστα. «Οι περισσότεροι άνθρωποι δεν το συνειδητοποιούν», λέει, «αλλά βρισκόμαστε στη μέση της εποχής της ανακάλυψης των θηλαστικών».
Ωστόσο, όπως αυτός και άλλοι βιολόγοι γνωρίζουν πολύ καλά, βρισκόμαστε και σε εποχή μαζικής εξαφάνισης ειδών, για την οποία εμείς οι άνθρωποι είμαστε οι κυρίως υπεύθυνοι. Οι περισσότεροι ερευνητές συμφωνούν πως, ως αποτέλεσμα της καταστροφής των οικοσυστημάτων, της κλιματικής αλλαγής, της μόλυνσης του περιβάλλοντος και άλλων ανθρώπινων δραστηριοτήτων, ο ρυθμός της εξαφάνισης των ειδών έχει αυξηθεί σε δραματικό βαθμό. «Εκτιμούμε πως λόγω της ανθρώπινης επίδρασης στο περιβάλλον, είδη εξαφανίζονται έως και εκατό φορές πιο γρήγορα απ’ό,τι θα εξαφανίζονταν στο φυσιολογικό τους κύκλο», εξηγεί ο Τζον Ρόμπινσον, αντιπρόεδρος του Wildlife Conservation Society. «Το πρόβλημα είναι πως έχουμε ταξινομήσει μόνο το 15%, περίπου, όλων των ειδών στη Γη, οπότε ο αφανισμός των περισσότερων ειδών περνάει απαρατήρητος, επειδή αφορά ζώα τα οποία δεν γνωρίζουμε πως υπήρχαν».
Όσο αντιφατικό και έαν ακούγεται, τα δύο αυτά σύνολα δεδομένων είναι κατά πολλούς τρόπους αλληλένδετα. Ένας λόγος που οι επιστήμονες ανακαλύπτουν περισσότερα νέα είδη τώρα απ’ό,τι έκαναν πριν από δύο δεκαετίες είναι επειδή πλέον υπάρχει πρόσβαση σε μέρη που παλαιότερα ήταν αδιάβατα, λόγω της ανθρώπινης επέκτασης.
Η ταχεία κατανάλωση που χαρακτηρίζει την παγκόσμια αγορά ανοίγει νέους ορίζοντες και διευκολύνει τους ταξινομητές επιστήμονες. Ο Σκοτ Ε. Μίλερ, αναπληρωτής γραμματέας επιστημών στο Smithsonian, φέρνει ένα παράδειγμα, λέγοντας πως λουλούδια που φυτρώνουν στη Κένυα σήμερα, μπορούν να βρίσκονται στο ανθοπωλείο της γειτονιάς σου αύριο και, συμπτωματικά, να κουβαλάνε την προωύμφη ενός άγνωστου είδους λεπιδόπτερου.
Ωστόσο, εάν μέσω της διατάραξης των οικοσυστημάτων πολλά νέα είδη έρχονται στο φως, οι επιστήμονες πιστεύουν πως η επίσημη αναγνώριση τους μπορεί να είναι και η σωτηρία τους. Η Ζαν Μπουμπλί, που διευθύνει τα προγράμματα άγριας πανίδας στη Βραζιλία, αναφέρει πως σχεδιάζει να χρησιμοποιήσει την ανακάλυψη του νέου πιθήκου για να υποστηρίξει τις προσπάθειές της κατά της κατασκευής νέων δρόμων μέσα στον Αμαζόνιο, μερικά μόλις χιλιόμετρα από το μέρος όπου ανακαλύφθηκε αυτό το νέο είδος.
Οι οικολόγοι τώρα διερωτώνται πού και κάτω από ποιες συνθήκες τα ζώα που έχουν μείνει στον πλανήτη θα ζούν σε 5, 10, 50 χρόνια από τώρα. Σε περιορισμένα καταφύγια; Σε ζωολογικούς κήπους; Ή σε κάτι που θα θυμίζει το βάναυσο και υπέροχο οικοσύστημα, στο οποίο οι απόγονοι τους, και οι δικοί μας, έζησαν, πέθαναν και εξελίχθηκαν;
Αυτό μας επαναφέρει στην ανάγκη να γνωρίζουμε τι υπάρχει εκεί έξω. «Εάν δεν ξέρεις το επίπεδο της βιοποικιλότητας που υπάρχει», υποστηρίζει η Βίκι Α. Φάνκ, επιμελήτρια του Εθνικού Βοτανικού Κήπου των Ηνωμένων Πολιτειών, «πως θα την προστατεύσεις;»

Βαρβάρα Τερζάκη

Άρθρο Natalie Angier - εφ. Κυριακάτικη Ελευθεροτυπία (The New York Times), 09-08-2009

24/11/09

«Κομμάτι πραγματοποιημένης ουτοπίας»

Ηταν και οι δύο Ευρωπαίοι, αλλά γνωρίστηκαν στην Αμερική στη διάρκεια του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου. Ο συγγραφέας Τόμας Μαν και ο φιλόσοφος, μουσικολόγος και θεμελιωτής της κριτικής θεωρίας Τεοντόρ Αντόρνο είχαν αφήσει πίσω τους τη χιτλερική Γερμανία και τη σπαρασσόμενη από τον πόλεμο Ευρώπη, καταφεύγοντας στην Αμερική. Εκεί, ένα βράδυ του 1943, συναντήθηκαν στην Καλιφόρνια, στο σπίτι του Μαξ Χορκχάιμερ. Η πρώτη εντύπωση του Αντόρνο καταγράφεται σ’ ένα γράμμα του προς τους γονείς του στις 29 Μαρτίου 1943: «Απόψε στο σπίτι του Μαξ με μερικούς μεγαλόσχημους, ανάμεσά τους και ο Τόμας Μαν με την αγαπημένη του σύζυγο». Λίγο αργότερα, η σχέση τους έγινε πολύ στενή, μένοντας όμως κυρίως στο επίπεδο της ανταλλαγής επιστολών. Αυτές οι επιστολές αποτελούν την ύλη του βιβλίου που θα κυκλοφορήσει τις επόμενες μέρες από τις εκδόσεις Αλεξάνδρεια με τίτλο «Theonor W. Adorno - Thomas Mann Αλληλογραφία 1943-1955», απ’ όπου η «Κ» προδημοσιεύει αποσπάσματα από τις επιστολές που αντάλλαξαν δυο σημαντικοί συγγραφείς και διανοούμενοι του 20ού αιώνα.
Επιστολές, άλλες σύντομες, άλλες πολυσέλιδες, που αποκαλύπτουν τις σκέψεις τους όχι μόνο για θεωρητικά ζητήματα της λογοτεχνίας, αλλά και για την επιστροφή τους στην Ευρώπη, για τον κόσμο όπως εξελισσόταν μετά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, για τη σχέση παράδοσης και πρωτοπορίας, για τον αστερισμό νεωτερικότητας και παρελθόντος και, φυσικά, για τη μουσική, αλλά και για μικρές καθημερινές συμπεριφορές και συνήθειες. Παρότι εκπροσωπούν οι δυο τους δύο διαφορετικές γενιές και αισθητικές απόψεις, μέσα από τις επιστολές τους δείχνουν ένα αξιοζήλευτο επίπεδο διαλόγου, προβληματισμού και αλληλοσεβασμού. Κι αν υπάρχει μια φράση που δηλώνει το πόσο καθοριστική ήταν για την πορεία της σκέψης τους αυτή η αλληλογραφία, αυτή εντοπίζεται στη φράση που έγραψε ο Αντόρνο στον Τόμας Μαν, στα εβδομηκοστά γενέθλια του τελευταίου: «Ηταν ένα κομμάτι πραγματοποιημένης ουτοπίας».
«Πιστός στην ουτοπία του νεανία»
Τεοντόρ Αντόρνο προς Τόμας Μαν
Λος Αντζελες, 3.6.1945
Σεβαστέ και αγαπητέ κύριε δόκτωρ Mαν,
είναι βαθιά η ανάγκη να σας ευχηθώ κάθε ευτυχία και καθετί ωραίο για τα εβδομηκοστά γενέθλιά σας! Η ημερομηνία έφθασε γλιστρώντας τόσο κρυφά και απαρατήρητα και σας βρίσκει τόσο πλήρως μέσα στην αδιάκοπη εργασία και αφοσιωμένο στην παραγωγή, που δυσκολεύεται κανείς να πιστέψει τον αριθμό των ετών και διστάζει ακόμη και να τον θυμίσει - σαν τα συγχαρητήρια, που θέτουν μια τομή, να ήταν μια ανάρμοστη παρέμβαση στην πορεία μιας πνευματικής εμπειρίας η οποία συνίσταται στο γεγονός ότι δεν ανέχεται κάτι ξένο προς αυτή που τίθεται από έξω και ότι εκφράζει το ανθρώπινο ακριβώς μέσω της memoire involantaire (ακούσιας ανάμνησης). Παραταύτα θα συγχωρέσετε τον παρατηρητή αν πράξει αυτό που η άφωνη αοκνία του έργου σας απαγορεύει στον εαυτό της με τον πιο αυστηρό τρόπο και αν κάνει μια παύση για να σας ευχαριστήσει, με την ελπίδα ότι αυτή η τομή θα παραμείνει και για σας τόσο απαρατήρητη, από κάθε άποψη, όπως και το γεγονός των επίσημων εβδομηκοστών γενεθλίων, που για όποιον κατανοεί κάπως τα έργα σας μοιάζει με ένα εκλεπτυσμένο, διστακτικό και ειρωνικό υφολογικό μέσον. Ποιος, θα αναρωτιόταν κανείς, έχει μείνει τόσο πιστός στην ουτοπία του νεανία, στο όνειρο για έναν κόσμο μη παραμορφωμένο από σκοπούς, όσο εσείς, που αφιερώσατε σε αυτόν όλη την ωριμότητα και υπευθυνότητα; Δεν είναι όλο το έργο σας μία και μόνο διασταύρωση του πρώιμου και του όψιμου, μία και μόνο καθορισμένη άρνηση της μέσης κανονικής ζωής ανάμεσά τους; (...)».
«Δεν είδα μέχρι τώρα ούτε έναν ναζί»
Τεοντόρ Αντόρνο προς Τόμας Μαν
Φρανκφούρτη, 28.12.1949
Αγαπητέ και σεβαστέ κύριε δρ. Μαν,
για να δικαιολογήσω την ανάρμοστη μακρά σιωπή μου, μάλλον δεν θα αρκούσε να επισημάνω τον στρόβιλο εργασίας και εμπειρίας στον οποίο περιήλθα από την πρώτη μέρα στο Παρίσι. Αυτό που μπορώ να προβάλω είναι μάλλον, το πολύ, η εξαιρετική δυσκολία να δικαιώσω αυτή την εμπειρία, ασφαλώς δε και η αίσθηση μιας μεγάλης ευθύνης όταν σας γράφω για τη Γερμανία. (...) Η ακραία διαπίστωση στις δίκες της Νυρεμβέργης: ότι η ανεκδιήγητη ενοχή διαλύεται τρόπον τινά στο ανυπόστατο, επαναλαμβάνεται ακόμη και στις πιο αφανείς εκδηλώσεις της καθημερινότητας. Αδρή έκφραση του φαινομένου: εκτός από δυο - τρεις αχρείους παλαιάς πάστας, που δίνουν τη διεγερτική εντύπωση της μαριονέτας, δεν είδα μέχρι τώρα ούτε έναν ναζί, και μάλιστα όχι απλώς υπό την ειρωνική έννοια ότι κανένας δεν θέλει να παραδεχθεί αυτή την ιδιότητα, αλλά υπό την πιο τρομακτική από αυτή ότι πιστεύουν πως δεν υπήρξαν ναζί· ότι το απωθούν εντελώς ή ακόμη και ότι, θα μπορούσε κανείς να πει, όντως δεν “υπήρξαν” πραγματικά, εφόσον, ενόψει της αποξενωμένης από τους ανθρώπους τερατωδίας της δικτατορίας, αυτή η τελευταία δεν έγινε ποτέ κτήμα τους όπως ένα αστικό σύστημα, αλλά παρέμεινε, ξένη και ταυτόχρονα ανεκτή, σαν μια κακεντρεχής ευκαιρία και ελπίδα, έξω από την ταύτιση - κάτι που τώρα τους διευκολύνει με δαιμονικό τρόπο να έχουν μια ήσυχη συνείδηση στη θέση μιας ενοχής. “Εμείς οι Γερμανοί”, μου είπε με αφελή ειλικρίνεια ένας κατά τα άλλα ευπρεπής μαθητής μου (ασχολείται με τα πιο σκοτεινά και μόνο για μυημένους ερωτήματα της εγελιανής μεταφυσικής), “δεν πήραμε ποτέ σοβαρά τον αντισημιτισμό”. Το εννοούσε ειλικρινά, αλλά αναγκάσθηκα να του θυμίσω το Αουσβιτς. (...)».
«Το πνεύμα της χώρας μου είναι αηδιαστικό»
Τόμας Μαν προς Τεοντόρ Αντόρνο
Ζυρίχη, 1.7.1950
Αγαπητέ δρ. Aντόρνο,
(...) Είμαι σε μεγάλη αταξία, θα ήθελα να τελειώσει το Der Erwahle, που άλλωστε δεν το θεωρώ πολύ σημαντικό, δεν έχω όμως την εσωτερική ηρεμία, η οποία είναι προϋπόθεση για να έχω ιδέες. Η πολιτική συμβάλλει στη νευρική αφηρημάδα. Στη Γερμανία δεν μπορούν να με κουβαλήσουν ούτε με δέκα άλογα. Το πνεύμα της χώρας μου είναι αηδιαστικό, το μείγμα μιζέριας και θράσους λόγω εξαιρετικών προοπτικών αποκρουστικό. Κατά βάθος είμαστε το χαϊδεμένο παιδί του κόσμου. Η Αμερική στηρίζει τα νώτα της Γερμανίας, το σχέδιο Schumann δεν είναι παρά το κρυφό συμφωνημένο σχέδιο μιας γερμανικής Ευρώπης με αμερικανική προστασία, και χειραγώγηση, η οποία όμως θα ξεφύγει από τα χέρια των Αμερικανών. Ο κίνδυνος του πολέμου προέρχεται από εκεί, όχι από την Κορέα, που είναι κάτι ασήμαντο. Η Ρωσία δεν είναι πολύ στρατευμένη, και επειδή εμείς είμαστε σε πολύ μεγαλύτερο βαθμό, είναι θέμα κόστους αν η Ρωσία θα αναγκασθεί να δεχθεί μια δεύτερη αποτυχία μετά από εκείνη στο Βερολίνο. Είμαστε βέβαιοι ότι δεν θέλει τον πόλεμο, όχι όμως και αντίστροφα, ένα μεγάλο πλεονέκτημα για μας. (...)
Ευχές για τη σχοινοβασία της ζωής σας - όπως και για τη δική μου!
Δικός σας, Τόμας Μαν
«Επρεπε να σας είχα γράψει για τα Minima»
Τόμας Μαν προς Τεοντόρ Αντόρνο
Badgastein (αυστριακό θέρετρο), 31.8.1951
Αγαπητέ δρ. Aντόρνο,
εντελώς βιαστικά για να σας προλάβει η κάρτα μου εδώ, ευχαριστίες για το συγκινητικό σας, ωραίο γράμμα - ευχαριστίες με ντροπή, θα έπρεπε να πω, διότι καιρό έπρεπε να σας είχα γράψει για τα μεγαλειώδη Minima [Moralia]. Δεν υπάρχει χρόνος. Στις αρχές Οκτωβρίου θέλουμε να είμαστε πάλι στο σπίτι μας και ελπίζουμε επειγόντως να σας συναντήσουμε εκεί.
Εγκάρδια δικός σας, Τόμας Μαν
«Κολλημένος στο βιβλίο σαν μαγνήτης»
Τόμας Μαν προς Τεοντόρ Αντόρνο
Καλιφόρνια, 9.1.1952
Αγαπητέ δόκτωρ Aντόρνο,
(...) Τι ευτυχής μορφή είναι ο μεγάλος αφορισμός ή το μικρό δοκίμιό σας στα Minima Moralia! Σας ευχαρίστησα ποτέ για το βιβλίο; Ολα τα θεωρώ δυνατά. Επί μέρες παρέμενα κολλημένος στο βιβλίο σαν μαγνήτης, είναι ένα σαγηνευτικό ανάγνωσμα, κάθε μέρα και πάλι, αλλά η απόλαυσή του είναι εντούτοις δυνατή μόνο σε μικρές γουλιές, πολύ συγκεντρωμένη τροφή. Λένε ότι ο συνοδός του Σείριου, λευκού χρώματος, αποτελείται από τόσο πυκνό υλικό, που ένας κυβικός δάκτυλος από αυτό εδώ στη γη θα ζύγιζε έναν τόνο. Γι’ αυτόν τον λόγο το πεδίο της βαρύτητάς του είναι ασύλληπτα ισχυρό, παρόμοιο με εκείνο που περιβάλλει το βιβλίο σας (...)».


Βαρβάρα Τερζάκη

Άρθρο Όλγας Σελλα - εφ. Καθημερινή, 15-11-2009

«Ο πρόεδρος είναι νονός»

Αν και η οριστική αποχώρηση του Τζορτζ Μπους από την προεδρία πέρυσι δημιούργησε αίσθημα ανακούφισης και υψηλών προσδοκιών στη διεθνή κοινότητα, έρχεται τώρα ο διάσημος αμερικανός διανοητής Νόαμ Τσόμσκι να προειδοποιήσει με ιδιαίτερα σκληρή γλώσσα ότι ούτε υπό την προεδρία Ομπάμα υπάρχει προοπτική ουσιαστικών μεταβολών στην εξωτερική πολιτική των ΗΠΑ.
Σε δύο διαλέξεις του από το βήμα της Σχολής Ανατολικών και Αφρικανικών Μελετών (SOAS) στο Λονδίνο, την περασμένη εβδομάδα, ο Τσόμσκι ανέλυσε τα δόγματα που καθορίζουν τα όρια της εξωτερικής πολιτικής των ΗΠΑ, επισημαίνοντας ότι η γενική αντίληψη που τα διαπερνά είναι ο «νόμος της μαφίας». Πρόκειται για τη «μαφιοποίηση» της αμερικανικής εξωτερικής πολιτικής, κατά την οποία οι κυβερνήσεις λειτουργούν ως «νονοί».
«Ο νονός δεν ανέχεται την ανυπακοή, γι' αυτό και σπεύδει να την συντρίψει ώστε να γίνει σε όλους κατανοητό ότι η απείθεια δεν είναι λύση» είπε ο Τσόμσκι. Και θύμισε ότι «καθώς ο Ομπάμα εγκαθίστατο στον Λ. Οίκο, η Κοντολίζα Ράις (απερχόμενη υπουργός Εξωτερικών) προέβλεψε ότι δεν θα παρέκκλινε από τις γραμμές της δεύτερης θητείας Μπους, κι αυτό ακριβώς έχει συμβεί».
Οσα συνέβησαν και συμβαίνουν στο Ιράκ, στο Ιράν, στη Γάζα, στο Αφγανιστάν ή στο Νταρφούρ του Σουδάν, τεκμηριώνουν κατά τον Τσόμσκι τη «μαφιοποίηση» της εξωτερικής πολιτικής των ΗΠΑ. Θεωρώντας «μολυσματική» την απειθαρχία του Ιράν, η Ουάσιγκτον παρεμβαίνει καταλυτικά από το 1953 μέχρι σήμερα, ανατρέποντας κυβερνήσεις και βασανίζοντας τον ιρανικό λαό με δικτατορίες, κυρώσεις και απειλές. Ο Τσόμσκι σάρκασε και την αμερικανική προπαγάνδα περί της πυρηνικής απειλής του Ιράν, επισημαίνοντας ότι «οι πιθανότητες να εξαπολύσει πυρηνική επίθεση το Ιράν είναι οι ίδιες με εκείνες που υπάρχουν να χτυπηθεί η Γη από αστεροειδή».
Οπως οι στρατηγοί του Χίτλερ
Καταπέλτης υπήρξε και στην κριτική του για την εισβολή στο Ιράκ αλλά και τη στάση του Ομπάμα στο ίδιο θέμα. Τονίζοντας ότι η εισβολή είναι «μέγα έγκλημα» κι όχι «στρατηγική χοντροκοπιά», όπως το βαφτίζει η αμερικανική προπαγανδιστική μηχανή και ο σημερινός πρόεδρος. Ο Τσόμσκι δεν δίστασε να πει ότι «τα ίδια έλεγαν και οι στρατηγοί του στον Χίτλερ μετά το Στάλινγκραντ».
Ο αμερικανός διανοητής, που κατά τον λονδρέζικο «Observer» αποτελεί τον «διασημότερο και σκληρότερο επικριτή του αμερικανικού ιμπεριαλισμού», είπε ότι, καθώς οι δυτικές κυβερνήσεις εφαρμόζουν το λεγόμενο Αξίωμα του Θουκυδίδη, κατά το οποίο οι ισχυροί πράττουν κατά βούληση και οι ανίσχυροι από ανάγκη, «οι λαοί σύρονται υπό το κράτος του φόβου». «Τα επιχειρηματικά ΜΜΕ και οι συνεργαζόμενοι διανοούμενοι κάνουν το κοινό να πιστέψει ότι οι ακρότητες των κυβερνήσεων συνιστούν αυτοάμυνα ή ανθρωπιστική παρέμβαση», πρόσθεσε ο Τσόμσκι.
Παρά τη διάχυτη αίσθηση απαισιοδοξίας από τα σχόλια του Τσόμσκι, υπήρξε η τελική του εκτίμηση ότι «δεν υπάρχει λόγος να απαισιοδοξούμε, αλλά οφείλουμε να είμαστε ρεαλιστές». Ενας ρεαλισμός που πρέπει να οδηγήσει τους λαούς «σε διαρκή ακτιβισμό και διάδοση της αλήθειας». Ο Τσόμσκι υποστήριξε ότι «η έμπρακτη αντίθεση κάνει τη διαφορά», θυμίζοντας ότι αν δεν υπήρχε το διεθνές αντιπολεμικό κλίμα πριν από την εισβολή στο Ιράκ, οι ΗΠΑ θα διέπρατταν μεγαλύτερες βαρβαρότητες, «όπως το έκαναν στο Βιετνάμ με τους ισοπεδωτικούς βομβαρδισμούς με ναπάλμ».
Κλείνοντας, ο Νόαμ Τσόμσκι θύμισε τη φράση «απαισιοδοξία της διανόησης, αισιοδοξία της θέλησης», με την οποία στη δεκαετία του '30 ο Αντόνιο Γκράμσι καλούσε σε δράση τους ιταλούς κομμουνιστές.

Βαρβάρα Τερζάκη

Αρθρο Αχιλλέα Φακατσελη - εφ. Ελευθεροτυπία, 15-11-2009

Βιώνουμε την Ανθρωπόκαινο;

Oταν ο νομπελίστας χημικός της ατμόσφαιρας Πολ Κρούτσεν επινόησε τη λέξη «Ανθρωπόκαινος», περίπου πριν από δέκα χρόνια, διατύπωσε μια εντυπωσιακή ιδέα: η ανθρώπινη δραστηριότητα επηρεάζει αυτή τη στιγμή τη Γη τόσο βαθιά ώστε να μπορούμε να κάνουμε λόγο για μια νέα γεωλογική εποχή.

Η Ανθρωπόκαινος Περίοδος δεν έχει γίνει ακόμη επίσημα αποδεκτή ως γεωλογική περίοδος, αν όμως τελικά αναγνωριστεί ίσως αποδειχθεί η βραχύτερη· και η τελευταία. Δεν είναι δύσκολο να φανταστεί κάποιος την εποχή αυτή να τελειώνει μόλις μερικές εκατοντάδες χρόνια αφότου άρχισε· μέσα σε ένα όργιο αύξησης της θερμοκρασίας του πλανήτη και υπερκατανάλωσης.

Ας υποθέσουμε ότι αυτό συμβαίνει. Το συνεχώς αυξανόμενο αποτύπωμα της ανθρωπότητας στον φυσικό κόσμο οδηγεί, σε δύο ή σε τρεις εκατοντάδες χρόνια, σε οικολογική κατάρρευση και σε μια μαζική εξαφάνιση των ειδών. Χωρίς ορυκτά καύσιμα για την υποστήριξη της γεωργίας, η ανθρωπότητα θα αντιμετωπίσει σοβαρό πρόβλημα.«Πολλά πράγματα θα οδηγηθούν στον θάνατο·και πολλά από αυτά τα πράγματα θα είναι άνθρωποι»λέει οΤομ Μπαρνόσκι, παλαιοντολόγος του Πανεπιστημίου της Καλιφόρνιας, στο Μπέρκλεϊ. Σύμφωνα με το πιο απαισιόδοξο σενάριο, η κοινωνία θα καταρρεύσει αφήνοντας μόλις μερικές εκατοντάδες χιλιάδες ανθρώπους να προσπαθούν να τα βγάλουν πέρα με ελάχιστα μέσα, σε μια νέα Λίθινη Εποχή.

Σενάρια στειρότητας
Το αν το είδος μας θα επιζήσει είναι δύσκολο να προβλεφθεί, τι μπορούμε όμως να πούμε για την τύχη της ίδιας της Γης; Λέγεται συχνά ότι όταν αναφερόμαστε στο «Να σώσουμε τον πλανήτη» στην πραγματικότητα συζητάμε το να σώσουμε τους εαυτούς μας· ο πλανήτης θα είναι μια χαρά χωρίς εμάς. Είναι όμως έτσι; Ή μήπως η καταστροφή που θα σημάνει το τέλος της Ανθρωποκαίνου θα τον βλάψει τόσο πολύ ώστε να τον μετατρέψει σε μια στείρα, έρημη γη;

Ο μόνος τρόπος για να το μάθουμε είναι να κοιτάξουμε πίσω στο παρελθόν του. Ούτε η απότομη πλανητική θέρμανση ούτε η μαζική εξάλειψη των ειδών αποτελούν μοναδικά χαρακτηριστικά του σήμερα. Η Γη έχει ξαναβρεθεί σε αυτή τη θέση. Τι μπορούμε λοιπόν να περιμένουμε αυτή τη φορά;

Ας πάρουμε το φαινόμενο του θερμοκηπίου. Η μεγαλύτερη ανησυχία των κλιματολόγων είναι το ενδεχόμενο η αύξηση της θερμοκρασίας του πλανήτη να ωθήσει τη Γη πέρα από δύο σημεία καμπής, τα οποία θα επιδεινώσουν δραματικά την κατάσταση. Το πρώτο είναι η «απόψυξη» της πλούσιας σε άνθρακα τύρφης, που είναι παγιδευμένη στα μονίμως παγωμένα εδάφη. Καθώς η Αρκτική θερμαίνεται, η τύρφη μπορεί να αποσυντεθεί και να εκβάλει τρισεκατομμύρια τόνους άνθρακα στην ατμόσφαιρα- ξεπερνώντας ίσως τους τρία εκατομμύρια τόνους που οι άνθρωποι θα μπορούσαν στη χειρότερη περίπτωση να εκπέμψουν από τα ορυκτά καύσιμα. Το δεύτερο είναι η απελευθέρωση του μεθανίου που είναι αποθηκευμένο ως ένυδρο άλας σε ιζήματα στα ψυχρά βάθη των ωκεανών. Αν οι ωκεανοί θερμανθούν και το μεθάνιο- το οποίο είναι ένα ισχυρό αέριο του θερμοκηπίου- αρχίσει να εισέρχεται στην ατμόσφαιρα, θα συνεισφέρει ακόμη περισσότερο στην αύξηση της θερμοκρασίας, επιταχύνοντας τη διάσπαση των ενύδρων αλάτων σε έναν φαύλο κύκλο.

«Αν διοχετεύσουμε όλα τα ορυκτά καύσιμα που διαθέτουμε στην ατμόσφαιρα, οι θερμοκρασίες θα ανέβουν στο σημείο στο οποίο και τα δύο αυτά αποθέματα άνθρακα θα απελευθερωθούν»λέει ο ωκεανογράφος Ντέιβιντ Αρτσερτου Πανεπιστημίου του Σικάγου. Κανείς δεν ξέρει πόσο καταστρεπτική θα είναι η αύξηση της θερμοκρασίας που θα προκύψει.

Θερμικά φαινόμενα
Για τον λόγο αυτό οι κλιματολόγοι κοιτάζουν με αυξανόμενο ενδιαφέρον μια περίοδο πριν από 55 εκατομμύρια χρόνια- γνωστή ως Θερμικό Μέγιστο της Παλαιοκαίνου-Ηωκαίνου- κατά την οποία η θερμοκρασία ανέβηκε κατά 9 βαθμούς Κελσίου μέσα σε μερικές χιλιάδες χρόνια· κάτι το οποίο σχεδόν ισοδυναμεί με τις πλέον δυσοίωνες προβλέψεις για τη σημερινή αύξηση της θερμοκρασίας του πλανήτη.«Είναι η πιο πρόσφατη περίοδος κατά την οποία σημειώθηκε μια πραγματικά ταχεία θέρμανση»λέει οΠίτερ Γουίλφ , παλαιοντολόγος του Πολιτειακού Πανεπιστημίου της Πενσυλβανίας. «Επειδή δε ήταν σχετικά πρόσφατη,υπάρχουν ακόμη πολλά πετρώματα τα οποία καταγράφουν αυτό το γεγονός».

Μετρώντας ωκεάνια ιζήματα, τα οποία εναποτέθηκαν κατά το Θερμικό Μέγιστο, ο γεωχημικόςΤζέιμς Ζάχοςτου Πανεπιστημίου της Καλιφόρνιας έχει διαπιστώσει ότι η θέρμανση συνέπεσε με μια απότομη άνοδο του διοξειδίου του άνθρακα στην ατμόσφαιρα. Μεταξύ 5 και 8 τρισεκατομμύρια τόνοι άνθρακα εισήλθαν στην ατμόσφαιρα σε λιγότερα από 20.000 χρόνια. Από πού μπορεί να προήλθε αυτή η τεράστια ποσότητα;

Η ηφαιστειακή δραστηριότητα δεν μπορεί να δικαιολογήσει μια τέτοια αύξηση, λέει ο κ. Ζάχος. Αντ΄ αυτού, θεωρεί υπεύθυνη την αποσύνθεση της τύρφης, η οποία θα πρέπει να προκλήθηκε όχι από το λιώσιμο των μόνιμα παγωμένων εδαφώντο κλίμα τότε ήταν υπερβολικά θερμό ώστε να υπάρχουν μόνιμα παγωμένα εδάφη-, αλλά από την κλιματική ξήρανση. Τα απολιθώματα των φυτών αυτής της περιόδου μαρτυρούν ένα τέτοιου είδους επεισόδιο ξήρανσης.

Ανθρακική αλυσίδα

Αν ο κ. Ζάχος και οι συνάδελφοί του έχουν δίκιο, τότε πριν από 55 εκατομμύρια χρόνια η Γη πέρασε μια κρίση άνθρακα, η οποία έμοιαζε πολύ με αυτή την οποία φοβόμαστε σήμερα: μια ξαφνική, απότομη άνοδος του άνθρακα, ακολουθούμενη από μια εκτός ελέγχου απελευθέρωση ακόμη περισσότερων αερίων του θερμοκηπίου. Αυτό που επακολούθησε ίσως μπορεί να μας δώσει μια γεύση του τι μπορούμε να περιμένουμε αν η παρούσα κρίση ενταθεί. Οι γεωχημικοί γνωρίζουν ότι όταν μια ποσότητα του άνθρακα διοχετεύεται στον αέρα, μεγάλο μέρος της διαλύεται γρήγορα στο ανώτερο στρώμα του ωκεανού και στη συνέχεια διασκορπίζεται σταδιακά στα βαθύτερα ύδατα. Σε μερικούς αιώνες επιτυγχάνεται μια ισορροπία, με περίπου 85% του άνθρακα να διαλύεται στον ωκεανό και 15% να μένει στην ατμόσφαιρα· αυτός ο άνθρακας παραμένει επί δεκάδες εκατοντάδες χιλιάδες χρόνια, κάτι το οποίο ο κ. Αρτσερ θεωρεί ότι θα αποτελέσει τη «μακρά ουρά» της Ανθρωποκαίνου. Ως πρόσφατα ωστόσο, οι ειδικοί του κλίματος είχαν συγκεχυμένη άποψη ως προς με το τι θα μοιάζει αυτή η ουρά.

«Εως ότου αναφανούν κάποιες περιπτώσεις προς μελέτη από το παρελθόν,υπήρχε πάντοτε ένας βαθμός αβεβαιότητας στα μοντέλα»λέει ο κ. Ζάχος. Οι μελέτες του αρχίζουν τώρα να ξεκαθαρίζουν αυτές τις αμφιβολίες. Τα ανθρακικά πετρώματα που εναποτέθηκαν στον πυθμένα των θαλασσών κατά τη διάρκεια της απότομης ανόδου του άνθρακα, για παράδειγμα, αποκαλύπτουν ότι οι ωκεανοί έγιναν γρήγορα υπερβολικά όξινοι. Αυτή η υπερβολική οξέωση όμως διήρκεσε μόλις 10.000 ή 20.000 χρόνιαούτε όσο ένα πετάρισμα των βλεφάρων για τα γεωλογικά δεδομένα - και στη συνέχεια οι ωκεανοί επανήλθαν σε σχεδόν φυσιολογικές συνθήκες για τα επόμενα 150.000

χρόνια. Ακόμη και τα αποθέματα τύρφης και ένυδρων αλάτων μεθανίου θα πρέπει να ανανεώθηκαν μέσα σε 2 εκατ. χρόνια, λέει ο κ. Ζάχος, επειδή σε αυτή την περίοδο ο πλανήτης υπέστη μια άλλη, μικρότερη κρίση άνθρακα, η οποία θα πρέπει επίσης να ενέπλεξε την τύρφη ή τα ένυδρα άλατα του μεθανίου. Αυτό υποδηλώνει ότι η μακρά ουρά της Ανθρωποκαίνου δεν θα διαρκέσει μάλλον περισσότερο από 2 εκατ. χρόνια- και πάλι όχι πολύ για τα γεωλογικά δεδομένα.

Παρ΄ όλα αυτά, η σημερινή άνοδος του άνθρακα διαφέρει από εκείνη της Υστερης Παλαιοκαίνου σε ένα σημαντικό σημείο: ο πλανήτης μας είναι πολύ ψυχρότερος από ό,τι τότε, επομένως η θέρμανση μάλλον θα έχει πιο βαθιά επίδραση. Κατά τη διάρκεια της Υστερης Παλαιοκαίνου, ο κόσμος ήταν θερμός και στο μεγαλύτερο μέρος του χωρίς πάγους. Τώρα έχουμε λαμπερούς, γυαλιστερούς μόνιμους πάγους, οι οποίοι αντανακλούν το ηλιακό φως πίσω στο Διάστημα. Οι πάγοι αυτοί θα λιώσουν δίνοντας τη θέση τους σε σκούρα πετρώματα και χώμα, που απορροφούν ενέργεια. Με όλο αυτό το νερό που θα προκύψει, η στάθμη της θάλασσας θα ανέβει και τα μόνιμα παγωμένα εδάφη θα αποψυχθούν πιο γρήγορα, ενισχύοντας τη θέρμανση ακόμη περισσότερο.

Αυτή η επιπλέον ώθηση θα μπορούσε λογικά να εκτρέψει τη Γη από το σημερινό κύκλο παγετωδών και μεσοπαγετωδών περιόδων και να την κάνει να επιστρέψει σε μια παλαιότερη, θερμότερη κατάσταση. «Η Γη δεν είχε πάγους για πολλά εκατομμύρια χρόνια.Οι παρούσες εποχές των παγετώνων ξεκίνησαν μόλις πριν από 35 εκατ.χρόνια,οπότε μπορεί και να βγούμε πάλι από αυτές» λέει οΠίτερ Τανς, ειδικός της ατμόσφαιρας της αμερικανικής Εθνικής Υπηρεσίας Ωκεανών και Ατμόσφαιρας (ΝΟΑΑ). Ο άρτι απογυμνωμένος από τον πάγο κόσμος ωστόσο απλώς θα επανέλθει σε μια γνωστή κατάσταση. Σύμφωνα με αυτή την ανάγνωση των στοιχείων, ακόμη και οι πιο δραστικές κλιματικές μεταβολές έχουν ελάχιστες πιθανότητες να οδηγήσουν τα φυσικά συστήματα της Γης σε μη χαρτογραφημένες περιοχές.

Σύνδρομο της Αφροδίτης
Αυτό όμως δεν είναι βέβαιο, όπως υπογραμμίζει οΤζέιμς Χάνσεν, διευθυντής του Ινστιτούτου Διαστημικών Μελετών Γκόνταρντ της ΝΑSΑ. Ο έγκριτος κλιματολόγος υποστηρίζει ότι τα επεισόδια του παρελθόντος δεν είναι καλός οδηγός για αυτό που πρόκειται να συμβεί στο μέλλον, για τον απλό λόγο ότι τώρα ο Ηλιος είναι φωτεινότερος απ΄ ό,τι τότε. Προσθέτοντας αυτό τον παράγοντα στα δεδομένα, η απελευθέρωση των ένυδρων αλάτων μεθανίου θα μπορούσε να οδηγήσει σε καταστροφικά και μη αναστρέψιμα επίπεδα- στο λεγόμενο «σύνδρομο της Αφροδίτης», το οποίο προκαλεί την εξάτμιση των ωκεανών και μπορεί να καταδικάσει τη Γη στη μοίρα του άνυδρου γειτονικού της πλανήτη.

Αυτά όσον αφορά την ίδια τη Γη, τι θα συμβεί όμως με τη ζωή; Αν ο κ. Χάνσεν έχει δίκιο, η Γη οδεύει προς τη στειρότητα. Αν όμως επικρατήσει το λιγότερο απαισιόδοξο σενάριο, τα πράγματα θα είναι διαφορετικά.

Οι βιολόγοι που μελετούν τη διατήρηση υποστηρίζουν ότι ίσως βρισκόμαστε ήδη στο μέσον ενός επεισοδίου εξάλειψης, το οποίο ενδεχομένως θα μπορούσε να εξελιχθεί σε μια από τις μεγαλύτερες μαζικές εξαφανίσεις ειδών που έχουν συντελεστεί ποτέ- τέτοια ώστε να αλλάξει ριζικά την πορεία της εξέλιξης.

Παραδόξως, η κλιματική αναταραχή του Θερμικού Μεγίστου οδήγησε σε πολύ μικρή απώλεια της βιοποικιλότητας. «Κανείς δεν έχει εντοπίσει το όριο της Παλαιοκαίνου-Ηωκαίνου ως διάστημα μεγάλης εξάλειψης ειδών»λέει οΣκοτ Γουίνγκ , παλαιοβοτανολόγος του Ινστιτούτου Σμιθσόνιαν της Ουάσιγκτον. Αντιθέτως, τα απολιθώματα δείχνουν ότι τα είδη απλώς μετανάστευσαν, ακολουθώντας το προτιμώμενο για αυτά κλίμα στις διάφορες περιοχές του πλανήτη.

Σήμερα φυσικά αυτό συχνά δεν είναι δυνατόν επειδή οι δρόμοι, οι πόλεις και οι καλλιέργειες έχουν κατακερματίσει τόσους φυσικούς οικοτόπους. Τα πολικά και τα αλπικά είδη ίσως δουν το φυσικό περιβάλλον διαβίωσής τους να εξαφανίζεται εντελώς, και αυτό χωρίς να υπολογίσουμε όλους τους άλλους τρόπους με τους οποίους ο άνθρωπος θέτει σε κίνδυνο τα άλλα είδη.

«Αποτελούμε πραγματική θύελλα όσον αφορά τη βιοποικιλότητα»λέει οΝτέιβιντ Τζαμπλόνσκι, παλαιοντολόγος του Πανεπιστημίου του Σικάγου. «Δεν είναι μόνο το υπερβολικό κυνήγι και η υπεραλίευση.Δεν είναι μόνο το ότι αλλάζουμε τη χημεία της ατμόσφαιρας και προκαλούμε οξέωση των ωκεανών.Δεν είναι μόνο το ότι εξολοθρεύουμε τα μεγαλόσωμα ζώα. Είναι επιπλέον το ότι τα κάνουμε όλα αυτά ταυτοχρόνως». Παρ΄ όλα αυτά, ο κ. Τζαμπλόνσκι πιστεύει ότι οι άνθρωποι δεν είναι ικανοί να προκαλέσουν μια εξάλειψη ανάλογη με αυτή που συντελέστηκε στο τέλος της Περμίου, πριν από 251 εκατ. χρόνια, όταν όπως εκτιμάται 96% των θαλάσσιων και 70% των χερσαίων ειδών εξαφανίστηκαν.

Είτε τελικά η μαζική εξάλειψη της Ανθρωποκαίνου φθάσει σε μέγεθος αυτή της Περμίου είτε καταταγεί δίπλα σε κάποιες άλλες, μικρότερες, το βέβαιο είναι ότι θα επιφέρει μεγάλες ανακατατάξεις στην εξέλιξη. Και εδώ, το παρελθόν μπορεί να μας δώσει κάποιες ιδέες για το τι μπορούμε να περιμένουμε.

Τα απολιθώματα μάς λένε ότι κάθε μαζική εξαφάνιση γίνεται με διαφορετικό τρόπο, επειδή η κάθε μία έχει τα δικά της μοναδικά αίτια. Παρ΄ όλα αυτά υπάρχει ένας κοινός παράγοντας: τα είδη που κινδυνεύουν περισσότερο είναι αυτά με το μικρότερο γεωγραφικό φάσμα. Οι μελέτες του κ. Τζαμπλόνσκι σε απολιθώματα θαλάσσιων σαλιγκαριών δείχνουν ότι τα είδη με πλαγκτονικές προνύμφες- τα οποία εξαπλώνονται γρήγορα- είναι πιο ανθεκτικά από τα είδη που έχουν πιο περιορισμένη κατανομή.

Κατσαρίδες κι αράχνες



Αν προσθέσουμε στα παραπάνω τις μαζικές διαταραχές των οικοτόπων, λέει ο κ. Τζαμπλόνσκι, αρχίζει να σχηματίζεται μια εικόνα της ζωής μετά την εξάλειψη της Ανθρωποκαίνου. Τα μικρά σωματικά μεγέθη, οι ταχείς ρυθμοί αναπαραγωγής και η ικανότητα εκμετάλλευσης των διαταραγμένων οικοτόπων, θα αποτελέσουν όλα πλεονεκτήματα.«Είναι μάλλον ένας κόσμος ποντικών, ζιζανίων και κατσαρίδων»λέει ο ερευνητής.

Το κύμα των εξαφανίσεων θα σαρώσει τα διάφορα είδη με έναν σχετικά προβλέψιμο τρόπο.«Πρώτα θα χάσουμε τα είδη που ήδη κινδυνεύουν,ύστερα θα προχωρήσει προς τα κάτω»λέει ο κ. Μπαρνόσκι.«Τελικά,θα πλήξει ορισμένα είδη τα οποία σήμερα δεν θεωρούμε ότι απειλούνται- για παράδειγμα,πολλά φυτοφάγα είδη της Αφρικής που σήμερα φαίνονται να έχουν υγιείς πληθυσμούς» .

Οι προβλέψεις για οποιοδήποτε συγκεκριμένο είδος είναι ωστόσο σχεδόν αδύνατες, καθώς η τύχη θα παίξει και αυτή τον ρόλο της. Οι επιζήσαντες θα αποτελούν ένα λίγο ως πολύ τυχαίο μείγμα ζιζανιοειδών φυτών και οπορτουνιστικών ζώων, επισημαίνει οΝταγκ Εργουιν, παλαιοβιολόγος του Ινστιτούτου Σμιθσόνιαν.

Αν η Ανθρωπόκαινος δεν τελειώσει με μια μαζική εξάλειψη, τα απολιθώματα μάς λένε πολλά ως προς το πώς θα μπορούσε να είναι η ανάκαμψη. Το αν τα νέα είναι καλά ή κακά εξαρτάται από την προοπτική από την οποία τα βλέπει κανείς.«Οι ανακάμψεις από μαζικές εξαφανίσεις είναι βραχείες γεωλογικά,από την ανθρώπινη άποψη όμως υπερβολικά μακρές.Συζητάμε για εκατομμύρια χρόνια»εξηγεί ο κ. Ζαμπλόνσκι.

Αμέσως ύστερα από μια μαζική εξάλειψη, τα απολιθώματα υποδηλώνουν ότι τα οικοσυστήματα μπαίνουν σε μια κατάσταση σοκ για αρκετά εκατομμύρια χρόνια. Για πολλά εκατομμύρια χρόνια μετά την εξάλειψη της Περμίου, για παράδειγμα, στα θαλάσσια περιβάλλοντα σε όλο τον κόσμο κυριαρχούσαν τα ίδια 25 ως 30 είδη.«Αρκετά βαρετό», σχολιάζει ο κ. Εργουιν.

Κάτι παρόμοιο συνέβη στην ξηρά μετά την εξάλειψη της Κρητιδικής. Απολιθώματα φυτών, προγενέστερα της εξάλειψης, από τη δυτική Βόρειο Αμερική μαρτυρούν ακμάζοντα οικοσυστήματα, με ποικιλία εντόμων, τα οποία τρέφονταν από μια μεγάλη ποικιλία φυτών. Μετά την εξάλειψη ωστόσο η ποικιλία τόσο των φυτών όσο και των εντόμων μειώνεται δραματικά, ενώ κάποιες μέθοδοι εξεύρεσης τροφής των εντόμων εξαφανίζονται εντελώς.

Στη συνέχεια, επικρατεί σύγχυση για 10 εκατ. χρόνια. Υπάρχουν συσσωρεύσεις απολιθωμάτων που περιλαμβάνουν μόνο ελάχιστα έντομα και φυτά, κάποιες με πολλά έντομα, αλλά λίγα φυτά, άλλες με πολλά φυτά, αλλά λίγα έντομα· σχεδόν τα πάντα εκτός από αυτό το οποίο οι οικολόγοι θα ονόμαζαν «φυσιολογικό». «Σε καμία στιγμή δεν έχουμε αυτό το οποίο θα αποκαλούσα ένα υγιές οικοσύστημα, με διάφορα έντομα που τρέφονται με διάφορα φυτά»λέει ο κ. Γουίλφ. Σε όλο αυτό το διάστημα η βιοποικιλότητα παραμένει χαμηλή, με ελάχιστα νέα είδη να εξελίσσονται.«Απλώς προσπαθούν να αντέξουν»λέει ο κ. Εργουιν.

Βραδεία ανάκαμψη


Μια μελέτη της ποικιλότητας θαλασσίων απολιθωμάτων το επιβεβαιώνει. Πριν από περίπου μία δεκαετία, οΤζέιμς Κίρχνερτου Πανεπιστημίου της Καλιφόρνιας στο Μπέρκλεϊ και ηΑνι Γουέιλτου Πανεπιστημίου Ντιουκ ανέλυσαν μια βάση δεδομένων όλων των γνωστών θαλασσίων απολιθωμάτων για να δουν πόσο στενά οι κορυφώσεις του σχηματισμού ειδών ακολουθούσαν τις κορυφώσεις εξάλειψης.«Σκεφτήκαμε,όπως όλοι,ότι όταν υπάρχει μια μαζική εξάλειψη η εγκατάσταση νέων πληθυσμών αρχίζει σχεδόν αμέσως»εξηγεί ο κ. Κίρχνερ, ο οποίος σήμερα εργάζεται στο Ελβετικό Ομοσπονδιακό Ινστιτούτο Ερευνών Δασών, Χιονιού και Χώρων Πρασίνου. Αντ΄ αυτού διαπίστωσαν ότι οι κορυφώσεις του σχηματισμού ειδών ακολουθούσαν σχεδόν 10 εκατ. χρόνια μετά τις κορυφώσεις εξάλειψης. «Κοντέψαμε να πέσουμε από τις καρέκλες μας»λέει ο ερευνητής. Στην πραγματικότητα μάλιστα, στα πρώτα μερικά εκατομμύρια χρόνια μετά την εξαφάνιση ο ρυθμός σχηματισμού ειδών πέφτει.«Αυτό υποδηλώνει για μας μια τραυματισμένη βιόσφαιρα.Τα επεισόδια εξάλειψης δεν αφαιρούν οργανισμούς από ένα οικοσύστημα, αφήνοντας πολλές ευκαιρίες σε νέα είδη να διαφοροποιηθούν.Αντιθέτως,αυτό το οποίο νομίζουμε ότι συμβαίνει είναι ότι καταρρέουν οι ίδιοι οι βιότοποι, οπότε δεν γίνεται να εμφανιστούν νέοι οργανισμοί για να τους καταλάβουν. Οι ίδιοι οι οικολογικοί θώκοι δεν υπάρχουν πια», λέει ο κ. Κίρχνερ.

Τελικά ωστόσο, η εξέλιξη κερδίζει και ύστερα από μερικές δεκάδες εκατομμύρια χρόνια η βιοποικιλότητα ανακάμπτει. Μερικές φορές, όπως μετά τη μαζική εξάλειψη της Ορδοβισίου πριν από 440 εκατ. χρόνια, το νέο καθεστώς μοιάζει πολύ με το παλιό. Πιο συχνά όμως, αναδύεται ένας καινούργιος κόσμος. «Δεν επανέρχεται η παλιά σκακιέρα, σχεδιάζεται ένα εντελώς καινούργιο παιχνίδι»εξηγεί ο κ. Εργουιν.

Κατά την Πέρμιο, στους ωκεανούς κυριαρχούσαν ζώα που τρέφονταν με διήθηση του νερού, όπως τα βραχιόποδα και οι θαλάσσιοι κρίνοι, τα οποία ζούσαν ολόκληρη τη ζωή τους προσκολλημένα στον βυθό. Τα αρπακτικά ήταν σπάνια. Ολα αυτά άλλαξαν μετά την εξάλειψη, οδηγώντας σε ένα πιο δυναμικό και πλούσιο οικοσύστημα.«Κατά τη δική μου άποψη,η μαζική εξαφάνιση του τέλους της Περμίου ήταν το καλύτερο πράγμα που συνέβη ποτέ στη ζωή» λέει ο κ. Εργουιν.

Με έναν παράξενο τρόπο λοιπόν, το συμπέρασμα είναι ενθαρρυντικό. Ακόμη και αν κατορθώσουμε να υπερπολλαπλασιαστούμε και να υπερκαταναλώσουμε τόσο ώστε να οδηγηθούμε πίσω στη Λίθινη Εποχή, η Γη μάλλον θα επιζήσει. Η ζωή θα συνεχιστεί. Εως ότου η μακρά ουρά της Ανθρωποκαίνου τελειώσει, το ελάχιστο που θα έχει μείνει από την ανθρωπότητα θα έχει μάλλον χαθεί. Μια νέα γεωλογική περίοδος θα αρχίσει. Κρίμα που δεν θα υπάρχει κανείς για να της δώσει ένα όνομα.

© 2009 Νew Scientist Μagazine, Reed Βusiness Ιnformation Ltd.


Βαρβάρα Τερζάκη

Άρθρο Bob Holmes - εφ. Το Βήμα, 15-11-2009

Τα φιόρι του Λεβάντε

Στις 8 Οκτωβρίου του 1795 ένας 38χρονος άγγλος ευγενής επέστρεψε στην Οξφόρδη, έπειτα από ένα «κυνήγι θησαυρού» στην Ελλάδα. Ηταν όμως εξουθενωμένος από την ελονοσία και, όπως καθυστερημένα διαγνώστηκε, τον είχε σημαδέψει και η φυματίωση. Πάλεψε τέσσερις μήνες, αλλά τελικά υπέκυψε. Γιατί; Ποιος ήταν ο «θησαυρός» που του κόστισε τη ζωή; Οπως θα διηγούνταν με θλίψη οι υπηρέτες του, ήταν μόνο κάποια δεμάτια ξεραμένα αγριόχορτα!

Η ιστορία ξεκίνησε έναν αιώνα πριν, όταν ο γάλλος βοτανολόγος Τουρνεφόρ (Joseph Ρitton de Τournefort, 1656-1708) ταξίδεψε στα νησιά του Αιγαίου, με οδηγό τα βοτανικά κείμενα του ιατρού Διοσκουρίδη (από τον 1ο αιώνα μ.Χ.). Μάζεψε αρκετά δείγματα της ελληνικής χλωρίδας και συνέγραψε δύο τόμους για την περιήγησή του, που εκδόθηκαν μετά τον θάνατό του και τον έκαναν ξακουστό. Ενας φοιτητής του, ο Βρετανός Σέραρντ (William Sherard, 1659-1728), βρέθηκε πρόξενος στη Σμύρνη και αποφάσισε να συνεχίσει το έργο του δασκάλου του. Παρέδωσε τη δική του συλλογή στο Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης, μαζί με ένα εξαιρετικό κληροδότημα, το οποίο θέσπισε έδρα Βοτανικής στο όνομά του. Ο πρώτος καθηγητής που ανέλαβε αυτή την έδρα ήταν ο Χάμφρεϊ Σίμπθορπ (Ηumphrey Sibthorp). Μετά τη συνταξιοδότησή του, το 1782, διάδοχός του χρίστηκε ο γιατρός και βοτανολόγος γιος του, Τζον (John Sibthorp), σε ηλικία μόλις 24 ετών. Ο νεαρός καθηγητής ένιωθε βαρύ στους ώμους του το φορτίο αυτής της έδρας. Πώς θα απεδείκνυε ότι ήταν αντάξιος της κληρονομιάς; Μόνον αν συμπλήρωνε το έργο των Τουρνεφόρ και Σέραρντ, φέρνοντας στην Οξφόρδη και τα τελευταία αταξινόμητα φυτά του Λεβάντε! Ετσι, εξασφάλισε τη χρηματοδότηση μιας υποτροφίας και, το καλοκαίρι του 1784, ξεκίνησε για την Ελλάδα διασχίζοντας την Ευρώπη. Στη Βιέννη ο βοτανολόγος βαρόνος Φον Γιακίν (Joseph Franz von Jacquin) τού δώρισε τα αντίγραφα των δύο «κωδίκων του Διοσκουρίδη». Επίσης, προσέλαβε στην υπηρεσία του τον εξαίρετο αυστριακό ζωγράφο Βοτανικής, Φερδινάνδο Μπάουερ (Ferdinand Βauer), και κατηφόρισε για τη Νάπολι, απ΄ όπου μπαρκάρισαν για Σικελία, Κρήτη, Μήλο, Κίμωλο, Σίφνο, Υδρα, Αίγινα και, τελικά, την Κωνσταντινούπολη. Εκεί, στην παροικία των Ευρωπαίων, γνωρίστηκε με άλλον έναν βρετανό αριστοκράτη, τον γεωλόγο και γεωγράφο Τζον Χόκινς (John Ηawkins), και τον σκωτσέζο καπετάνιο Ιμραϊ (Νinian Ιmrie). Ενθουσιάστηκαν με την αποστολή του και έγιναν μέλη της. Μαζί ξεχύθηκαν στα νησιά της Προποντίδας, στην Κύπρο, στη Ρόδο, στη Λέρο, στην Πάτμο, στα Κουφονήσια, στη Νάξο, στη Σίκινο, στη Φολέγανδρο, στην Κίμωλο... για να φθάσουν τον Ιούνιο του 1787 στην Αθήνα. Εκεί, φιλοξενήθηκαν στην οικία Μακρή- στο ίδιο ακριβώς σπίτι όπου θα κατέλυε 36 χρόνια αργότερα ο Λόρδος Βύρων. Από εκεί πήγαν στη Λιβαδειά και στον Παρνασσό, αλλά και στην Πεντέλη, στον Μαραθώνα, στη Χαλκίδα και στο όρος Δίρφη. Ακολούθησαν η Σκόπελος και το Αγιον Ορος, όπου- στη Μονή Μεγίστης Λαύρας- ο Τζον Σίμπθορπ βρήκε έκπληκτος έναν από τους κώδικες του Διοσκουρίδη. Επειτα πήγαν στη Θεσσαλονίκη και στον Χορτιάτη, για να επιστρέψουν τελικά στον Πειραιά. Πέρασαν στον Ισθμό, ανεβοκατέβηκαν τον Ερύμανθο και τον Παρνασσό, για να καταλήξουν στην Πάτρα, απ΄ όπου άρχισαν το ταξίδι της επιστροφής. Εφθασαν στην Αγγλία τον Δεκέμβριο του 1787, κλείνοντας τριάμισι χρόνια «ξεχορταρίσματος» του Λεβάντε.

Το 1794 οι Σίμπθορπ και Χόκινς επέστρεψαν στην Ελλάδα και, με ορμητήριο τη Ζάκυνθο, επισκέφθηκαν σχεδόν όλα τα προηγούμενα μέρη. Επειτα, τον Φεβρουάριο του 1795, ξεκίνησαν για την περιήγηση της Πελοποννήσου.

Ο «κατακαημένος Μοριάς»


Στο ημερολόγιό του ο Σίμπθορπ δεν κρατούσε μόνο βοτανολογικές σημειώσεις, αλλά και λαογραφικές. Αλλωστε είχε μάθει πια αρκετά ελληνικά ώστε να συνεννοείται με τους αγωγιάτες και τους καλογήρους. Αλλά ποιος ήταν ο Μοριάς που αντίκρισε;

Είναι μάλλον ξεχασμένο στην εποχή μας το τι συνέβη στα χρόνια των Ναπολεόντειων Πολέμων στην Ελλάδα: Για αντιπερισπασμό, στον πόλεμό της με την Τουρκία, η αυτοκράτειρα Αικατερίνη έστειλε στην Πελοπόννησο ρωσικά πλοία, με επικεφαλής του αδελφούς Ορλόφ. Η κλεφτουριά προσχώρησε στην εξέγερση και κατέλαβε την Κορώνη, αλλά το Πάσχα του 1770- τότε που γεννήθηκε ο Θεόδωρος Κολοκοτρώνης- λιανίστηκε από το τουρκικό ιππικό, έξω από τα τείχη της Τριπολιτσάς. Αυτό που επακολούθησε ήταν φρικιαστικό: Χιλιάδες Τουρκαλβανοί μισθώθηκαν από τον Σουλτάνο και μεταφέρθηκαν στον Μοριά, για να δώσουν«ένα μάθημα στους ραγιάδες».Το μάθημα κράτησε μία δεκαετία και αφάνισε το 1/3 του πληθυσμού! Από τους 300.000 έλληνες κατοίκους, περίπου 100.000 σκοτώθηκαν, πουλήθηκαν στα σκλαβοπάζαρα ή ξενιτεύθηκαν. Το μακελειό σταμάτησε μόλις το 1779, όταν οι ίδιοι οι Τούρκοι εξολόθρευσαν με μπαμπεσιά τους μισθοφόρους τους.

Οπότε οι εικόνες που αντίκρισε ο Σίμπθορπ ήταν εικόνες ερήμωσης. Μάταια αναζητούσε δάση στην Αρκαδία. Τίποτε το «αρκαδικό» δεν είχε μείνει στον ιερό τόπο... ούτε στις Μυκήνες ή στο Αργος. Στη Μεσσηνία βρήκαν τους κατοίκους να επιβιώνουν με τρούφες. Περιπλανήθηκαν σε όλον τον Μοριά, από τον Πύργο ως την Ερμιόνη και από τη Μάνη ως την Πάτρα, για να επιστρέψουν στις 29 Απριλίου στη Ζάκυνθο. Πέρασαν στην Κεφαλλονιά, στην Ιθάκη, στη Λευκάδα, στην Κέρκυρα... και σταμάτησαν στους Οθωνιούς να γαληνέψει ο καιρός. Από εκεί, μέσω Γερμανίας, γύρισαν στην Αγγλία. Η οδύσσειά τους είχε λάβει τέλος, αλλά ο Σίμπθορπ δεν θα ξανάβλεπε το Λεβάντε.

Η Flora Graeca


Με τη διαθήκη του ο Σίμπθορπ άφησε όλο το υλικό που είχε συλλέξει στο Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης. Ο σύντροφος των ταξιδιών του, Χόκινς, ανέλαβε να ταξινομήσει το έργο του, με τη βοήθεια του βοτανολόγου Τζέιμς Σμιθ (James Smith). Από τα αποξηραμένα φυτά του Σίμπθορπ, 966 έγιναν πανέμορφες εικόνες που γέμισαν τους 10 τόμους της έκδοσηςFlora Graeca. Αλλα 2.600 είδη ταξινομήθηκαν στην έκδοσηΡrodromus. Συνολικά το 30% της χλωρίδας του ελληνικού κόσμου. Το όλο εκδοτικό έργο ολοκληρώθηκε το 1840. Τυπώθηκαν 25 πολύτιμα αντίτυπα εκείνη τη χρονιά και άλλα 40 πέντε χρόνια αργότερα. Από τότε και έπειτα αυτή η σπάνια, πανάκριβη αλλά και πολύτιμη για μας έκδοση έμεινε κλειδωμένη στη βιβλιοθήκη Βodleian της Οξφόρδης. Ως το 2007, οπότε η βιβλιοθήκη εξέδωσε ένα απάνθισμα τηςFlora Graeca. Οι εκδόσεις Δίαυλος κατόρθωσαν να πάρουν τα δικαιώματα αυτής της έκδοσης, να τη μεταφράσουν και να την ετοιμάσουν για να κυκλοφορήσει εφέτος τον Δεκέμβριο, σε προσιτή- ευτυχώς- τιμή. «Το Βήμα» εξασφάλισε για τους αναγνώστες του μια αποκλειστική προδημοσίευση στοιχείων του περιεχομένου. Σας τα παραθέτουμε, κλίνοντας το γόνυ στον «δρα Λίβινγκστον της Βοτανικής», τον Τζον Σίμπθορπ, που «μάζευε λουλούδια με το όπλο στην τσέπη», τα ματωμένα εκείνα χρόνια της ιστορίας μας.



ΥΓ.:Για το πλήρες ιστορικό των ταξιδιών του Σίμπθορπ έχει εκδοθεί στα αγγλικά (Οxford University Ρress,1999) το βιβλίο «Τhe Flora Graeca Story»,του Η.Walter Lack.

ΑΠΟΣΠΑΣΜΑΤΑ ΚΕΙΜΕΝΟΥ ΑΠΟ ΤΗ FLORA GRAECA
Το κληροδότημα του Διοσκουρίδη (από τη σελίδα 44)

Οι πληροφορίες που υπήρχαν για τα φυτά της Ανατολικής Μεσογείου, κατά τον 18ο αιώνα, ήταν περιορισμένες και διασκορπισμένες σε βιβλιοθήκες, σε φυτοθήκες και σε ορισμένους βοτανικούς κήπους της Ευρώπης.

Η καλύτερη πηγή πληροφοριών εξακολουθούσε να είναι το πεντάτομο έργο του ΔιοσκουρίδηΠερί Υλης Ιατρικής(~ 60 μ.Χ.), που έγινε ευρέως γνωστό από αντίγραφα και διάφορα βοτανολόγια. Κατά τους επόμενους αιώνες παρατηρήθηκε ότι εξαιτίας της αντιγραφής του κώδικα του Διοσκουρίδη προέκυψε όλο και λιγότερο αξιόπιστη εικονογράφηση των φυτών σε διάφορα χειρόγραφα αντίτυπα. Το πιο σπουδαίο αντίγραφο, ο κώδικας της Βιέννης (~ 512 μ.Χ.), βρισκόταν στην Αυτοκρατορική (μετέπειτα Εθνική) Βιβλιοθήκη της Βιέννης. Μια άλλη σπουδαία πηγή πληροφοριών για τα μεσογειακά φυτά ήταν το έργο του Πλίνιου του πρεσβύτερου Νaturalis Ηistoriae(Φυσική Ιστορία). Πολλά από τα ονόματα των φυτών, όπως εμφανίζονται στα έργα του Διοσκουρίδη και του Πλίνιου, χρησιμοποιήθηκαν αιώνες αργότερα από τον Λινναίο (18ος αιώνας), ως ονόματα για ταξινομικές μονάδες (γένος ή είδος) των φυτικών ειδών, σύμφωνα με τη διωνυμική ονομασία, και χρησιμοποιούνται ακόμη ως σήμερα.

Εκδρομή στον Παρνασσό (από τις σελίδες 86-87)

Το απόγευμα της 24ης Ιουνίου ο Σίμπθορπ, ο Χόκινς, ο Ιμραϊ και ο Μπάουερ, μαζί με τον βρετανό υποπρόξενο Προκόπη Μακρή, μερικούς υπηρέτες και τρεις Αθηναίους που είχαν την ευθύνη για τα ζώα και τα τρόφιμα, ξεκίνησαν για τη Λιβαδειά και τον Παρνασσό. Μαζί τους είχαν συστατικές επιστολές από τις Αρχές των Αθηνών. Την πρώτη νύχτα διανυκτέρευσαν σε ένα εγκαταλελειμμένο μοναστήρι, στο Δαφνί. Πέρασαν από τη Θήβα και τη λίμνη Κωπαΐδα και ύστερα από τρεις ημέρες έφθασαν στη Λιβαδειά, όπου και διανυκτέρευσαν σε αντίσκηνα, δίπλα στον δρόμο.

Ο Σίμπθορπ είχε εμμονή με τα ονόματα των φυτών στη νεοελληνική γλώσσα (τέλη του 18ου αιώνα) και όταν κοντά στη Λιβαδειά άκουσε ένα σύγχρονό του Ελληνα, που γνώριζε τα φυτά, να χρησιμοποιεί ονόματα όμοια με αυτά που είχε δει γραμμένα στον κώδικα του Διοσκουρίδη στη Βιέννη (αρχές του 5ου αιώνα), εκστασιάστηκε:

«Ο βουκολικός βοτανολόγος με εξέπληξε με την ονοματολογία(nomenclature)που χρησιμοποιούσε. Διέκρινα ονόματα φυτών του Διοσκουρίδη και του Θεοφράστου, παρά τη δυσκολία που είχα με την προφορά...Εχει περάσει όμως πάρα πολύς χρόνος από την εποχή όπουέζησαν αυτοί οι φιλόσοφοι.Είναι προφανές ότι τα ονόματα των φυτών διατηρήθηκαν στον προφορικό λόγο.Ισως διασώθηκαν με την αγροτική χρήση,όπωςέγινε, για παράδειγμα, με τη φασκομηλιά στη Βοιωτία. O βουκολικός βοτανολόγος, το παιδί του κτηνοτρόφου,χάρηκε πάρα πολύόταν τουέδωσα λίγα χρήματα, ως ανταμοιβή... Αλλά η δική μου χαρά ήταν πολύ μεγαλύτερη,μιας που βρήκα μια πηγή αρχαίας επιστήμης στην εξοχή».

Οι δυσκολίες και οι κακουχίες που είχαν να αντιμετωπίσουν τριγυρίζοντας στην ύπαιθρο είχαν αρχίσει να επηρεάζουν τη συμπεριφορά όλων. Ηταν εξαιρετικά δύστροποι, ιδιαίτερα όταν δεν μπορούσαν να κοιμηθούν:

«Πιθανώς φανεί χρήσιμο σε οποιονδήποτε θέλει να ταξιδέψει στην Ελλάδα,να γνωρίζει πως θα πρέπει να αντιμετωπίσει κουνούπια, σκνίπες και κοριούς.Αν κοιμηθεί κάτω από τέντες,θα τον τσιμπήσουν τα κουνούπια και αν πάει σε δωμάτιο, θα βρει τους κοριούς. ΩΘεέμου, πώς θαέπρεπε να είναι η υφή του δέρματος για να προφυλαχθούμε;».


Βαρβάρα Τερζάκη

Άρθρο Τάσου Καφαντάρη - εφ. Το Βήμα, 15-11-2009

Από το στρες στη λήθη

Οσο θυμάται τον εαυτό της την «τρώει» το στρες. Εξαντλητικά ωράρια, σφιχτές προθεσμίες για την ολοκλήρωση των νέων projects, δύο παιδιά που πάνε σχολείο και έχουν ολοένα μεγαλύτερες καθημερινές ανάγκες (με κύρια την επαφή με τη μητέρα τους που συνεχώς λείπει), ένας σύζυγος με τον οποίον έχουν χαθεί, λογαριασμοί που πάντα τρέχουν και μια πιεστική κοινωνική ζωή την οποία δεν μπορεί να «χωρέσει» μέσα στο 24ωρο που της προκαλεί ασφυξία. Μέσα σε όλα αυτά, πριν από δύο χρόνια έχασε τη μητέρα της- ένα χτύπημα που συνεχίζει να της προκαλεί κατάθλιψη, τέτοια ώστε να νιώθει ότι δεν μπορεί να παλέψει μαζί της και να τη νικήσει. Η τυπική για εκατομμύρια γυναίκες σε παγκόσμιο επίπεδο αυτή εικόνα θα μπορούσε να έχει για τίτλο της τη φράση «Το χρονικό μιας προαναγγελθείσης περίπτωσης Αλτσχάιμερ»! Τι εννοούμε με αυτό; Το «κλειδί» σε αυτή την κοινότυπη- αλλά και τόσο μοναδική για τον καθέναν που τη ζει- ιστορία χρόνιου στρες έχει τελικώς να κάνει με το για πόσο θα... θυμάται τον εαυτό του, αφού, όπως απέδειξαν οι μελέτες ενός έλληνα νευροφυσιολόγου, ερευνητή στο Εργαστήριο Φαρμακολογίας του Πανεπιστημίου Αθηνών, του κ.Ι.Σωτηρόπουλου, το άγχος που χρονίζει «τρώει» τελικώς τον εγκέφαλο, οδηγώντας σε Αλτσχάιμερ αλλά και σε κατάθλιψη- δύο ασθένειες, που, σύμφωνα με όλα τα στοιχεία, είναι πράγματι κυρίως... γένους θηλυκού. Για το πρωτοποριακό έργο του ο κ. Σωτηρόπουλος τιμήθηκε στις 30 Οκτωβρίου στη Φραγκφούρτη με το διεθνές βραβείο ΗΙRΝLΙGΑ το οποίο απονέμεται σε επιστήμονες που ασχολούνται με νόσους του εγκεφάλου και ιδιαίτερα με τη νόσο Αλτσχάιμερ, η οποία έχει ήδη μετατραπεί σε «επιδημία» και αναμένεται να λάβει... πανδημικές διαστάσεις μέσα στον αιώνα που διάγουμε, σύμφωνα με τους αρμόδιους οργανισμούς. Οπως προκύπτει από τη βραβευμένη πλέον ελληνική ερευνητική δουλειά, το μήνυμα είναι ένα και σαφές: Ξεχάστε το στρες για να μην ξεχνάτε...

Αριθμοί με σημασία
Μπορεί η ζωή του σύγχρονου ανθρώπου να έχει επιμηκυνθεί τις τελευταίες δεκαετίες, δεν συμβαίνει όμως το ίδιο και με την ποιότητά της: δυστυχώς, όπως δείχνουν όλα τα δεδομένα, όσο αυξάνεται το προσδόκιμο επιβίωσης τόσο μειώνονται τα επίπεδα νοητικής υγείας εξαιτίας της αύξησης στη συχνότητα εμφάνισης ασθενειών που «πλήττουν» τον εγκέφαλο. Η έκπτωση των εγκεφαλικών λειτουργιών που αποτελεί χαρακτηριστικό πολλών ηλικιωμένων ατόμων οδηγεί συχνά σε άνοιες: ο αριθμός των ανοιακών ασθενών σχεδόν παρουσιάζει διπλασιασμό κάθε 20 χρόνια παγκοσμίως, με αποτέλεσμα η άνοια να χαρακτηρίζεται ως «μάστιγα» του 21ου αιώνα. Η νόσος Αλτσχάιμερ κατέχει την πρώτη θέση μεταξύ των ανοιών, αφορώντας ως και επτά στις 10 περιπτώσεις ανοιακών ατόμων- εκτιμάται ότι αυτή τη στιγμή 160.000 άτομα στην Ελλάδα και 28 εκατομμύρια παγκοσμίως πάσχουν από Αλτσχάιμερ. Και οι προβλέψεις είναι πολύ πιο δυσοίωνες: υπολογίζεται ότι ως το 2050 ένα στα 85 άτομα (ήτοι περισσότερα από 105 εκατομμύρια) θα πάσχουν από τη νευροεκφυλιστική νόσο, ενώ ο αριθμός των ανθρώπων που είναι απαραίτητοι για τη φροντίδα των ασθενών αυτών θα εκτιναχθεί στα 216 εκατομμύρια. Με δεδομένο μάλιστα ότι πρόσφατες μελέτες δείχνουν ότι όσοι φροντίζουν ασθενείς με Αλτσχάιμερ εμφανίζουν υψηλό στρες και αυξημένα ποσοστά κατάθλιψης, μάλλον και οι άνθρωποι αυτοί θέτουν ισχυρή υποψηφιότητα για Αλτσχάιμερ στο μέλλον, σύμφωνα με όσα προκύπτουν από τις μελέτες του κ. Σωτηρόπουλου. Και τα συγκεκριμένα άτομα δεν είναι τα μόνα: απλώς αναλογιστείτε πόσοι γύρω σας εμφανίζουν χρόνιο στρες και καταθλιπτικές συμπεριφορές. Αναλογιστείτε μήπως και εσείς είστε ένας από αυτούς...

Ο μεγάλος «εχθρός» της ζωής και της αξιοπρέπειας του ανθρώπου αλλά και των συστημάτων υγείας που ακούει στο όνομα Αλτσχάιμερ έχει τεθεί κάτω από το μικροσκόπιο πολλών ερευνητών ανά τον κόσμο. Η έντονη ερευνητική κινητικότητα και προσπάθεια έχει ήδη φέρει στο φως πολύτιμα στοιχεία, σε ό,τι αφορά τόσο τον χαρακτηρισμό της ασθένειας όσο και τους μηχανισμούς που εμπλέκονται στην παθολογία της. «Προς αυτή την κατεύθυνση στοχεύουν και οι ερευνητικές προσπάθειες που περιγράφουν τους παράγοντες κινδύνου για τη νόσο Αλτσχάιμερ, όπως είναι η γήρανση, η κληρονομικότητα αλλά και το φύλο, καθώς οι γυναίκες εμφανίζουν αυξημένα ποσοστά της νόσου σε σχέση με τους άνδρες»σημειώνει στο «Βήμα» ο κ. Σωτηρόπουλος.

Ελληνική συμβολή

Σε αυτό το πολύπλοκο παζλ προσέθεσε το δικό του κομμάτι οδηγώντας πιο γρήγορα προς τη λύση του και ο έλληνας ερευνητής, αποκαλύπτοντας τον μηχανισμό που συνδέει το χρόνιο ψυχολογικό στρες με τη νευροεκφυλιστική νόσο (τα πειράματα έγιναν υπό την καθοδήγηση του καθηγητή στο Ινστιτούτο Ψυχιατρικής Μαξ Πλανκ του Μονάχου Οσμπορν Αλμέιντα). Οπως εξηγεί ο κ. Σωτηρόπουλος, μελέτησε ποντίκια, ορισμένα εκ των οποίων έπασχαν ήδη από Αλτσχάιμερ, ενώ κάποια άλλα ήταν υγιή. Τα ζώα ετέθησαν υπό συνθήκες στρες επί έναν μήνα και πλέον (χρονικό διάστημα που θεωρείται μεγάλο για ένα ποντίκι) και σε όλο αυτό το διάστημα ο έλληνας επιστήμονας και οι συνεργάτες του μετρούσαν τα επίπεδα της έκκρισης ορμονών που συνδέονται με το χρόνιο στρες και οι οποίες ονομάζονται γλυκοκορτικοειδή. Παράλληλα γίνονταν μετρήσεις σε ό,τι αφορούσε συμπεριφορικά χαρακτηριστικά που συνδέονταν με τη μνήμη, τη μάθηση, αλλά και την πιθανή καταθλιπτική διάθεση των ζώων.

Το βασικό εύρημα ήταν- και καλό θα είναι να μην το... ξεχάσετεότι το χρόνιο στρες ενεργοποιεί τους μηχανισμούς που σχετίζονται με την εμφάνιση της νόσου Αλτσχάιμερ. Στην ομάδα των ζώων που έπασχαν ήδη από τη νευροεκφυλιστική ασθένεια παρουσιάστηκε επιτάχυνση της εξέλιξής της, ενώ στα υγιή ζώα το στρες οδήγησε σε νευρικές δυσλειτουργίες, σε προβλήματα μνήμης και μάθησης, αλλά και σε καταθλιπτική συμπεριφορά.«Μιλάμε βέβαια για χρόνιο στρες, για μια κατάσταση με συσσωρευτική δράση, που επιβαρύνει σταδιακώς τον οργανισμό. Διαφορετικά, με βάση τα ευρήματα σχεδόν όλος ο πληθυσμός θα έπρεπε να πάσχει από Αλτσχάιμερ ή από κατάθλιψη.Είναι σίγουρα και θέμα οργανισμού, αλλά και γονιδιακού υποβάθρου.Επίσης όταν η έκθεση σε στρες ενός ατόμου είναι παροδική,ο οργανισμός έχει τη δυνατότητα να αναλάβει δυνάμεις. Οταν όμως πολλοί και διαφορετικοί παράγοντες συντελούν σε χρόνια έκθεση σε στρες,όπως μπορεί να είναι ο θάνατος ενός αγαπημένου προσώπου ο οποίος δεν ξεπερνιέται εύκολα, τότε ο κίνδυνος για Αλτσχάιμερ αλλά και για κατάθλιψη αυξάνεται» επισημαίνει ο κ. Σωτηρόπουλος. Ορμονική παρέμβαση

Πώς όμως το στρες θέτει σε λειτουργία τους μηχανισμούς του εγκεφάλου που κρύβονται πίσω από τη νόσο Αλτσχάιμερ; Σύμφωνα με τον έλληνα ερευνητή, οι ορμόνες που εκκρίνονται εξαιτίας του χρόνιου στρες ρυθμίζουν την έκφραση γονιδίων και την παραγωγή πρωτεϊνών που έχουν άμεση σχέση με δύο «συνήθεις υπόπτους» σε ό,τι αφορά τη νόσο.

Ο πρώτος «ύποπτος» είναι το βαμυλοειδές, ένα πεπτίδιο που, ενώ δημιουργείται στα εγκεφαλικά κύτταρα όλων των ανθρώπων, στους ασθενείς με Αλτσχάιμερ είτε παράγεται σε πολύ μεγαλύτερες ποσότητες είτε δεν αποικοδομείται επιτυχώς (είτε και τα δύο). Το αποτέλεσμα είναι η συγκέντρωση στον εγκέφαλο πλακών β-αμυλοειδούς οι οποίες θεωρείται ότι ευθύνονται για τον εκφυλισμό και τελικώς τον θάνατο των νευρώνων, αλλά και για τη βαθμιαία έκπτωση των νοητικών ικανοτήτων. Ο δεύτερος «ύποπτος» ακούει στο όνομα τ (τάου)-πρωτεΐνη η οποία συσσωρεύεται μέσα στους νευρώνες σε σχηματισμούς δεσμών ινιδίων (ονομάζονται νευρο-ινιδιακά δεμάτια)· η ύπαρξη των νευρο-ινιδιακών δεματίων σε έναν νευρώνα δηλώνει εκφυλισμό. Οι δύο αυτές «ένοχες» πρωτεΐνες οδηγούν σε απώλεια νευρώνων και ατροφία του εγκεφάλου, που με τη σειρά τους προκαλούν απώλεια της μνήμης και των γνωστικών λειτουργιών.

Ο κ. Σωτηρόπουλος ανακάλυψε ότι τα γλυκοκορτικοειδή, δηλαδή οι ορμόνες του χρόνιου στρες, παρεμβαίνουν στον μηχανισμό που εμπλέκεται στην υπερφωσφορυλίωση της τ-πρωτεΐνης, οδηγώντας στη δημιουργία νέων, τοξικών για τα κύτταρα μορφών της. Αυτό σημαίνει ότι η πρωτεΐνη αρχίζει να λαμβάνει παραπάνω μόρια φωσφόρου απ΄ όσα συνήθως έχει. Ετσι, αν και αποτελεί μια πολύ χρήσιμη πρωτεΐνη προκειμένου να διατηρείται η δομή των νευρικών κυττάρων σε φυσιολογική κατάσταση, καταστρέφει λόγω της υπερφωσφορυλίωσης τη δομή των μικροσωληναρίων που υπάρχουν εντός των νευρικών κυττάρων, με αποτέλεσμα τα κύτταρα τελικώς να πεθαίνουν. Ο έλληνας επιστήμονας ανακάλυψε παράλληλα ότι οι ορμόνες του χρόνιου στρες προκαλούν αύξηση της παραγωγής β-αμυλοειδούς, με αποτέλεσμα τη συγκέντρωσή του στον εγκέφαλο, η οποία οδηγεί σε σχηματισμό πλακών.

Σε αυτή την εξίσωση εισέρχεται όμως και η κατάθλιψη, μια- δυστυχώς- πολύ δημοφιλής ψυχική νόσος του σύγχρονου κόσμου, η οποία σύμφωνα με μελέτες του Παγκόσμιου Οργανισμού Υγείας (ΠΟΥ) «στοιχειώνει» σήμερα τη ζωή περισσότερων από 121 εκατομμυρίων ανθρώπων παγκοσμίως. Ο ερευνητής αναφέρει ότι«αρκετές πρόσφατες μελέτες έχουν δείξει ότι τα επίπεδα β-αμυλοειδούς είναι αυξημένα σε άτομα με κατάθλιψη, καθώς και ότι άτομα με καταθλιπτικά επεισόδια εμφανίζουν αυξημένα ποσοστά υπερφωσφορυλίωσης της τ-πρωτεΐνης,αλλά και σχηματισμού πλακών β-αμυλοειδούς. Οι δύο ασθένειες, Αλτσχάιμερ και κατάθλιψη,εμφανίζουν επίσης κοινά κλινικά χαρακτηριστικά, όπως είναι η ανησυχία,οι φοβίες,ο πανικός,η αμετροέπεια,η κακή συγκέντρωση,αλλά και οι διαταραχές του ύπνου.Προσφάτως κλινικές μελέτες από διαφορετικές χώρες επιβεβαιώνουν τη σχέση συνέχειας μεταξύ κατάθλιψης και Αλτσχάιμερ, καθώς οι καταθλιπτικοί ασθενείς εμφανίζουν αυξημένα ποσοστά ανάπτυξης Αλτσχάιμερ σε σύγκριση με άτομα χωρίς ιστορικό κατάθλιψης».

Ο δρ Σωτηρόπουλος υπογραμμίζει ότι«με δεδομένο ότι αρκετές μελέτες υποστηρίζουν μια σχέση συνάφειας μεταξύ κατάθλιψης και Αλτσχάιμερ, και καθώς είναι γνωστό ότι το χρόνιο στρες ενοχοποιείται για την εμφάνιση κατάθλιψης,τα δικά μας νέα ερευνητικά δεδομένα που εξήχθησαν υπό την εποπτεία της διευθύντριας του Εργαστηρίου Φαρμακολογίας της Ιατρικής Σχολής του Πανεπιστήμιου Αθηνών κυρίας Ζέτας Παπαδοπούλου-Νταϊφώτη προτείνουν ότι η χρόνια έκθεση σε ψυχολογικό στρες αποτελεί έναν βασικό μηχανισμό για την παθολογική γήρανση του εγκεφάλου προσφέροντας παράλληλα ένα νέο, κοινό νευροβιολογικό μονοπάτι σύνδεσης των δύο ασθενειών».

Καταστρεπτική αλυσίδα
Σύμφωνα με τον ερευνητή, αν και δεν υπάρχουν αυτή τη στιγμή ξεκάθαρες αποδείξεις, πιθανότατα η όλη αλυσίδα της... καταστροφής ακολουθεί την εξής σειρά: το χρόνιο στρες προκαλεί αύξηση των γλυκοκορτικοειδών τα οποία παρεμβαίνουν σε γονίδια και ένζυμα που αρχικώς συνδέονται με την υπερπαραγωγή β-αμυλοειδούς, το οποίο με τη σειρά του εμπλέκεται στην υπερφωσφορυλίωση της τ-πρωτεΐνης. Ολη αυτή η αλυσίδα καταλήγει αρχικώς σε κατάθλιψη και σταδιακά και σε Αλτσχάιμερ. Δεν είναι μάλλον δύσκολο να φανταστεί κάποιος ότι οι κρίκοι σε αυτή την περίπλοκη αλυσίδα μπήκαν με πολύ κόπο. Για την ακρίβεια, χρειάστηκαν«δέκα ολόκληρα χρόνια ερευνών»,όπως σημειώνει ο επιστήμονας.

Η αλυσίδα ελπίζεται τώρα ότι θα συνεχίσει να μεγαλώνει με την προσθήκη νέων κρίκων που θα μπουν στην ορθή θέση φωτίζοντας τόσο τη νόσο Αλτσχάιμερ όσο και την κατάθλιψη. «Η ανακάλυψη της χρήσης από το στρες κυτταρικών μηχανισμών που ως χθες σχετίζονταν μόνο με τη νόσο Αλτσχάιμεραναδεικνύει τον σημαντικό ρόλο του στρες τόσο στην παθολογική γήρανση του εγκεφάλου όσο και στη σύνδεση της κατάθλιψης με τη νόσο Αλτσχάιμερ» τονίζει ο δρ Σωτηρόπουλος. Με βάση τη νέα αυτή γνώση που συνεχώς εμπλουτίζεται, ελπίζεται ότι μελλοντικά η ανάπτυξη φαρμάκων που θα ελέγχουν την παραγωγή γλυκοκορτικοειδών από τον οργανισμό θα μπορούσε να βάλει ένα «φρένο» στο χρόνιο στρες, προλαμβάνοντας έτσι τόσο τη νόσο Αλτσχάιμερ όσο και την κατάθλιψη. Ως τότε ο ερευνητής υπογραμμίζει την ανάγκη συνετής χορήγησης από τους γιατρούς γλυκοκορτικοειδών τα οποία χρησιμοποιούνται σήμερα ευρέως στην κλινική πράξη για την αντιμετώπιση πλήθους αλλεργικών, αυτοάνοσων και γενικώς φλεγμονωδών καταστάσεων.

Είναι αδιαμφισβήτητο ότι ο σύγχρονος τρόποςζωήςεκθέτει τον άνθρωπο σε αυξημένα ποσοστά στρες σε καθημερινή και επαναλαμβανόμενη βάση και αυτό, μαζί με άλλους επιβαρυντικούς παράγοντες, μπορεί να συμβάλει καθοριστικά στην ανάπτυξη ασθενειών όπως η νόσος Αλτσχάιμερ και η κατάθλιψη, όπως μαρτυρούν τα ελληνικά ευρήματα. Η διαπίστωση αυτή όμως είναι σημαντικό να μη μείνει στη θεωρία, αλλά να ακολουθηθεί από πράξεις, συμβουλεύει ο κ. Σωτηρόπουλος.«Αυτό θα μπορούσε να σημαίνει ότι ένας σωστός τρόπος ελέγχου και αποβολής του χρόνιου στρες απ΄ όλους μας θα ήταν δυνατόν να συμβάλει στην αποφυγή παθολογικής γήρανσης, ενώ σε κλινικό επίπεδοη σωστή και έγκαιρη θεραπεία της κατάθλιψης θα μπορούσε να προλάβει και να μειώσει τα ποσοστά εμφάνισης Αλτσχάιμερ.Προς αυτή την κατεύθυνση της πρόληψης συνεχίζονται και οι έρευνές μας».Μην... ξεχνάτε λοιπόν ότι είναι σημαντικό ο τρόπος ζωής μας να σπάσει την άρρηκτη, όπως αποδεικνύεται, αλυσίδα του στρες, της κατάθλιψης και της νόσου Αλτσχάιμερ. Απελευθερωθείτε από τα δεσμά του άγχους και θα το... θυμάστε πάντα χαρούμενοι!



ΤΟ «ΒΙΟΓΡΑΦΙΚΟ» ΤΗΣ ΚΑΤΑΘΛΙΨΗΣ
Η κατάθλιψη είναι η πιο διαδεδομένη ψυχική πάθηση στην εποχή μας (σύμφωνα με τον ΠΟΥ «αγγίζει» το 15%- 20% του πληθυσμού ανεξαρτήτως ηλικίας και φύλου) και παρουσιάζεται σε ήπια, μέτρια και βαριά μορφή. Τα βασικότερα χαρακτηριστικά που μαρτυρούν καταθλιπτικά συμπτώματα είναι οι αρνητικές σκέψεις που κάνει το άτομο για τον εαυτό του, για την κοινωνία και για το μέλλον. Τα κύρια συμπτώματα της νόσου είναι το αίσθημα χαμηλής αυτοεκτίμησης, το αίσθημα μελαγχολίας που μπορεί να εκφραστεί με κλάματα, απομόνωση, διαταραχές του ύπνου κ.ά., το αίσθημα ενοχής αλλά και εκνευρισμού που κάποιες φορές εκδηλώνεται με επιθετικότητα και θυμό. Σε πολύ σοβαρές μορφές κατάθλιψης μπορεί να υπάρξουν σκέψεις και πράξεις αυτοτιμωρίας και αυτοτραυματισμού, τάσεις αυτοκτονίας ή αυτοκτονικός ιδεασμός, ενώ μπορεί να παρατηρηθούν και ψευδαισθήσεις.

ΤΟ «ΒΙΟΓΡΑΦΙΚΟ» ΤΗΣ ΑΛΤΣΧΑΪΜΕΡ
Η νόσος Αλτσχάιμερ είναι μια προοδευτική εκφυλιστική πάθηση του εγκεφάλου που χαρακτηρίζεται από ατροφία των νευρικών κυττάρων και εκτενή θάνατό τους. Η κλινική εικόνα των ασθενών ξεκινά με σταδιακή μείωση των γνωστικών λειτουργιών, καθώς και με αλλαγές στην προσωπικότητα και στη συμπεριφορά του ατόμου. Αρχικά τα συμπτώματα, όπως η διαταραχή στη μνήμη και η απώλεια των νοητικών λειτουργιών, μπορεί να είναι τόσο ήπια ώστε να περνούν απαρατήρητα. Ωστόσο, καθώς η νόσος εξελίσσεται, τα συμπτώματα γίνονται ολοένα πιο εμφανή και οι ασθενείς υποφέρουν από σημαντική απώλεια μνήμης, διαταραχές του λόγου και της μάθησης, απάθεια, διαταραχές του ύπνου, υπερκινητικότητα και σοβαρές διαταραχές της διάθεσης. Σε προχωρημένα στάδια, εμφανίζουν έντονα σημεία ψύχωσης και ψυχοκινητικής διέγερσης, ενώ οι καθημερινές δραστηριότητές τους που απαιτούν αισθητικοκινητικό συντονισμό καθίστανται αδύνατες. Το αποτέλεσμα είναι ότι ο ασθενής εξαρτάται ολοκληρωτικά από τους άλλους.


Βαρβάρα Τερζάκη

Άρθρο Θεοδώρας Τσώλη - εφ. Το Βήμα, 15-11-2009