13/11/09

Η «ηθική» και τα ζώα

1. Κατα την αντίληψη του γράφοντος, αυτό που λέμε «ηθική» συμπεριφορά συνδέεται πιθανότατα με δύο, αλληλένδετους άλλωστε, σκοπούςπου υπηρετούν το Είναι (την Αυτοσυντηρησία καί την Αυτοεπιβεβαίωσή-μου): Δηλαδή συνδέεται αφενός με την Αλληλεγγύη (προϋπόθεση για την πρακτική επιβίωση της Ομάδας), και αφετέρου με την Συμπάθεια (την υποστασιακή ανάγκη να δομώ και να συντηρώ ενα Εγώ, καθρεφτιζόμενος στα μάτια του Αλλου). Αν νοιώθουμε την ανάγκη να αποπειραθούμε μιαν αποσαφήνιση της έννοιας της ηθικότητας (μιαν ενδεχόμενη ελάφρυνση απο μυθοποιητικά χαρακτηριστικά. Οπως το «μυστικό χάρισμα που δόθηκε στον άνθρωπο να διακρίνει το καλό απ΄ το κακό». Ή, όπως ο ορισμός της ηθικότητας ως «υπακοής στις δείνα εντολές»- θρησκευτικής συνήθως προελεύσεως...), τότε η ως άνω διττή λειτουργία του Ηθους, μπορεί ν΄ αποτελέσει κι ενα χρήσιμο εργαλείο για την κατανόηση των κοινωνιών των ανθρώπων καί των ζώων.

Σημειωτέον οτι η θεώρηση αυτή δέν αντιφάσκει με την εξελικτική ερμηνεία της ηθικής, αφού αναγνωρίζει την ισχυροποίηση της Ομάδας χάρις στην «ηθική» συμπεριφορά των μελών-της (και επομένως την απόκτηση σπουδαίου πλεονεκτήματος στον εξελικτικό ανταγωνισμό- για να επιβιώσουν τελικώς μόνον εκείνες οι Ομάδες των οποίων τα μέλη νοιώθουν αυτήν την ηθική). Η διττή ερμηνεία την οποία ακολουθούμε, προσθέτει απλώς άλλο ένα κίνητρο ηθικής συμπεριφοράς (κίνητρο για την ικανοποίηση και μιας άλλης κατηγορίας υπαρξιακών αναγκών)- χωρίς καθόλου να αρνείται την πρώτη ερμηνεία.

Ανάλογα, η ως άνω διττή ερμηνεία δέν αντιφάσκει ούτε και προς την ιδεαλιστική άποψη της «ικανότητας του Ανθρώπου να ακολουθεί το Αγαπάτε Αλλήλους»: Πράγματι, η δεύτερη λειτουργία του ήθους την οποία υποθέτουμε εδώ, υποδεικνύει το άμεσο υποστασιακό κέρδος που έχεις όταν συμπάσχεις με τον Πλησίον σου. Με αυτά τα δεδομένα, σ΄ αυτά που ακολουθούν θα αποδίδομε τον όρο «ηθικό» σε κάθε χαρακτηριστικό συμπεριφοράς ζώων ή ανθρώπων το οποίο θα αντικρίζει μιάν απ΄ τις δυό ή αμφότερες τις λειτουργίες του ηθικού ενεργήματος τις οποίες διατυπώσαμε στην αρχή αυτής της παραγράφου.

2. Ετσι, θα ονομάζεται «ηθική» η συμπεριφορά-μου όταν φροντίζω και αγαπάω ενα οικόσιτο ζώο, επειδή α) μου προσφέρει ορισμένες πρακτικές υπηρεσίες (κυνηγάει ποντίκια, γαβγίζει εχθρούς ή κελαηδάει προς τέρψιν μου), αλλα καί β) γουργουρίζει απ΄ τη συντροφιάμου, με κυττάει έντονα στα μάτια για να με καταλάβει, ή φτερουγίζει και κάθεται ευχαριστημένο στον ώμομου, αντί να φύγει απ΄ το ανοιχτό παράθυρο: (Σήμερα, μυριάδες άνθρωποι ομολογούν ευθέως την υποστασιακή πλήρωση που νοιώθουν τις στιγμές που ο σκύλοςτους τους υποδέχεται με ξέφρενα κινήματα της ουράς). Θα ονομάζαμε επίσης «ηθική» τη στάση όσων αγωνίζονται για τη δημοσιοποίηση φριχτών βασανιστηρίων που ασκούνται πάνω σε ζώα μαζικής βιομηχανικής εκτροφής- για να μπορούμε κάμποσοι απο μάς να ξεσαλώνομε στην κανιβαλική κρεωφαγία- με όλες τις καταστροφικές συνέπειες για την ίδια την υγεία μας. Και είναι όντως «ηθικός» ο αγώνας ορισμένης κατηγορίας ακτιβιστών για τα δικαιώματα των ζώων, οι οποίοι επέτυχαν σταδιακά την υποκατάσταση κάμποσων βασανιζόμενων πειραματόζωων, απο επιστημονικές ανέμβιες δοκιμασίες (π.χ. απ΄ τις δοκιμές καλλυντικών σε τεχνητό δέρμα, μέχρι τις γενετικές διερευνήσεις των συνεπειών ορισμένων φαρμάκων). Στην ίδια κατηγορία ανήκει και η διεθνής σήμερα μέριμνα ενάντια στην εξαφάνιση ειδών του ζωικού βασιλείου: Οχι μόνον διοτι καταλάβαμε το πολύτιμο πρακτικό αγαθό της βιοποικιλότητας, αλλα και διοτι αρχίσαμε να έχομε τύψεις για τον πολλαπλό πόνο που προκαλούμε σε έμβια όντα - κι άμα συναισθάνεσαι απάνω-σου τον πόνο του Αλλου, βρίσκεσαι πλησίστιος μέσα στην υπαρξιακή χαρά του Ηθους. (Αν τυχόν την βρίσκεις δηλαδή- διοτι δέν την έχομε όλοι αυτήν την συναισθηματική ευφυΐα).

3. Η καθαρώς επιστημονική έρευνα της συμπεριφοράς των ζώων (έναντι αλλήλων και έναντι του Ανθρώπου), έχει αναπτυχθεί μόνον την τελευταία 30-ετία κυρίως.

Εχομε τώρα την ελπίδα να πληροφορηθούμε οτι δέν είμαστε κατάμονοι πάνω σ΄ αυτόν τον κόκκο σκόνης ενος κρύου, σιωπηρού και άπειρου Σύμπαντος.

Θα παραθέσω εδώ προχείρως μερικά ευρήματα (έστω και χωρίς βιβλιογραφικές παραπομπές) τα οποία ενδυναμώνουν την αντίληψή-μας οτι ετούτα τα επι γής συγγενή ζωντανά, δέν μας μοιάζουν μόνον κατα το οτι χαίρονται και πονάνε, αλλα και διοτι πολλές φορές συμπεριφέρονται κατα τρόπον «ηθικόν».

Το παιχνίδι ζώου προς ζώον (ή προς άνθρωπο) συνιστά σύμβαση αυτοπεριορισμού («σε δαγνώνω στα ψέματα»)- συνιστά δηλαδή πράξη ηθικού χαρακτήρα, ακόμα κι ανάμεσα σε δύο άγριους λύκους. Πεινασμένοι μικροπίθηκοι Ινδιών αρνούνται να λάβουν τροφή όταν η κίνησή-τους προκαλεί πόνον σε διπλανούς-τους πιθήκους. (Δέν θα πιστέψετε βέβαια: το ίδιο γίνεται και σε πείραμα με ποντίκια). Πεινασμένοι πίθηκοι παίρνουν γρήγορα τη μερίδα-τους ρίχνοντας κέρμα σε μια σχισμή: Κι όταν μια γριά πιθηκίνα δέν τα καταφέρνει, ο διπλανός της βάζει το κέρμα στη σχισμή-της και την αφήνει να λάβει την τροφή της. Η ερυθρόστηθη χήνα της βόρειας Ευρώπης, αφήνει τα αβγά-της κοντά σε φωλιά γερακίνας, για να τα προστατέψει απ΄ τις αλεπούδες: Το γεράκι δέν τα πειράζει, αφού η χήνα το ειδοποιεί πότε πλησιάζει αλεπού θέτοντας σε κίνδυνο και τα γερακίσια αυγά. Αλληλεγγύη «μόνον», θα μου πείτε: Πόσοι άνθρωποι όμως κατασπαράζουν τον ευεργέτη τους; Εν αντιθέσει με το δελφίνι της Αραβίας το οποίο, χάρις σ΄ ένα κωφάλαλο παιδί δεινόν κολυμβητή, ελευθερώθηκε απο δίχτυα, κι έκτοτε παίζει ευτυχισμένο μόνον μαζί του (χρόνια τώρα)- ζηλεύοντας άμα το βλέπει να κολυμπάει με άλλα παιδιά...

Ιδέστε και μια απόδειξη αισθήματος δικαίου: Ενας πολύ συνεργάσιμος και υπομονετικός σκύλος, δέν παραπονείται όταν παρ΄ όλο που σηκώνει το πόδι-του δέν παίρνει την τροφή που του υποσχέθηκαν- διαμαρτύρεται όμως και αποχωρεί οταν τον βάζουν παρέα μ΄ άλλον σκύλο και δίνουν την ανταμοιβή στον άλλον, αλλα δέν δίνουν τα υπεσχημένα στον ίδιον.

Κι ακόμα, δύο σπουδαίες αποδείξεις γενναιοδωρίας: Πολλές μαννάδες χιμπατζήδες στο Fongoli, δέχονται ορφανά χιμπαντζάκια στην οικογένεια! Ενώ (άκουσον, άκουσον), θηλυκές γορίλλες πάνε και παρηγορούν τον άρτι νικημένον αρσενικό ο οποίος αποχωρεί φοβισμένος. Ολα τούτα, βεβαίως, ανάμεσα μύριες θηριωδίες που συμβαίνουν στο ζωικό βασίλειο- στο οποίο πάντως ποτέ δέν παρατηρήθηκαν πενήντα εκατομμύρια φόνοι ζώων από ζώα του ίδιου είδους, μέσα σε πέντε χρόνια (1940-1945).

Χωρίς καμμιάν απαίτηση επιστημονικής πληρότητας, ηθέλησα απλώς να ΄πώ οτι, προς δόξαν Θεού, η Συνπάθεια την εμβίων (ανθρώπου περιλαμβανομένου) διευρύνει την υποστασιακή-μας ματιά, μαζί και με την περιβαλλοντική-μας αφύπνιση, ίσως.

Ο κ. Θεοδόσης Π. Τάσιος είναι ομότιμος καθηγητής του Εθνικού Μετσοβείου Πολυτεχνείου.

Βαρβάρα Τερζάκη

Άρθρο Θοεδώση Τάσιου - εφ. Το Βήμα, 08-11-2009

Δεν υπάρχουν σχόλια: