26/3/10

Ο «μάγος» των μαθηματικών

Αύριο Δευτέρα 22 Μαρτίου, ώρα 7 μ.μ., στη σειρά των εκδηλώσεων Μegaron-Ρlus είναι προγραμματισμένη η ομιλία του Μάρκους ντι Σότοϊ, ενός Αγγλου με πολλά ταλέντα, όχι μόνο στα μαθηματικά αλλά και στη μουσική, στο θέατρο, ακόμη και στο ποδόσφαιρο. Το πάθος του για τους πρώτους αριθμούς, τη συμμετρία και την εκλαΐκευση της επιστήμης μοιράστηκε μαζί μας ο σημαντικός αυτός μαθηματικός

Αν ρωτήσεις τον κ. Ντι Σότοϊ, έναν από τους γνωστότερους μαθηματικούς της Αγγλίας, για τον Μπέκαμ ή την Αρσεναλ, δεν θα θυμώσει ούτε θα σνομπάρει. Εχει πολλά να σου πει και μιλάει πρόθυμα γι΄ αυτά. Επίσης, μπορείς να ανοίξεις μια ενδιαφέρουσα συζήτηση μαζί του για τον Θεό. Μην αρχίσεις μόνο να τον ρωτάς τι χρειάζεται η επιστήμη στους ανθρώπους, όπως έκανε κάποιος παρουσιαστής σε ένα τηλεοπτικό πρόγραμμα και τον έκανε κυριολεκτικά... βαπόρι. «Υπάρχει μια όρεξη μεγάλη εκεί έξω στο κοινό για επιστήμη, ο κόσμος θέλει να βγει από τα συνηθισμένα που του δίνουν τα τηλεοπτικά και ραδιοφωνικά προγράμματα, θέλει να του κινήσεις το ενδιαφέρον. Πρέπει και η επιστημονική κοινότητα να παρακινηθεί για να εξηγήσει στην κοινωνία τι είναι το σημαντικό με την επιστήμη» δηλώνει μετά την τρομερή επιτυχία της τηλεοπτικής σειράς που επιμελήθηκε σχετικά με την ιστορία των μαθηματικών. Και προς αυτή την κατεύθυνση έχει κάνει μεγάλες προσπάθειες όχι μόνο με τις αρκετά θεαματικές ομιλίες του αλλά και με την ομάδα φοιτητών που έχει δημιουργήσει και ονομάσει Μarcus Μathemagicians, μαθητές του και στην επιστήμη αλλά και στο να κάνουν τα παιδιά να τους παρακολουθούν με ανοικτό το στόμα όταν τους παρουσιάζουν τα μαθηματικά σαν να είναι το πιο ωραίο παιχνίδι. Οι παραστάσεις των Μathemagicians στα σχολεία είναι δωρεάν και αυτός που προσκαλεί έχει να πληρώσει μόνο για τα ναύλα και το φαγητό.

Θέλει: «Να πάψουμε να χωρίζουμε και να βάζουμε σε κουτάκια τα μαθηματικά. Επίσης, να πάψουμε να δημιουργούμε αυτή την εντύπωση, που επηρέασε πολύ τα προηγούμενα χρόνια και τις γυναίκες, πως οι άνδρες μόνο κάνουν μαθηματικά. Ούτε πλέον ισχύει ο διαχωρισμός που είχε γίνει πριν από 50 χρόνια από τον C. Ρ. Snow στο κλασικό βιβλίο του “Οι δύο κουλτούρες”, όπου επέμενε ότι στην κοινωνία μας θα είσαι ή των Θετικών ή των Ανθρωπιστικών Επιστημών. Εγώ, λέει, δούλεψα με έναν θίασο για το έργο γύρω από τον μαθηματικό Ραμανουτζάν και οι ηθοποιοί με ρωτούσαν για προχωρημένα μαθηματικά, οπότε έπρεπε να τους κάνω κανονικό μάθημα. Και πριν από λίγο, στην ομάδα που παίζω ποδόσφαιρο, αν και κανείς δεν ασχολείται με την επιστήμη, υπήρχε μεγάλος προβληματισμός για τη λειτουργία του επιταχυντή στο CΕRΝ και καθήσαμε και το συζητήσαμε».
Μαθηματικά... σαν μουσική

Στην κλασική ερώτηση αν τα μαθηματικά υπάρχουν και τα ανακαλύπτουμε κάποια στιγμή ή τα εφευρίσκουμε, όπως έχουμε εφεύρει το ψαλίδι ή το κανόνι, δεν καταλαμβάνεται από την παραμικρή αμηχανία. «Μου έχουν κάνει τόσες φορές αυτή την ερώτηση. Είναι σαν τη σύνθεση ενός μουσικού κομματιού. Υπάρχουν αναρίθμητοι συνδυασμοί από τις διάφορες νότες και τους ρυθμούς. Εσύ από αυτούς διαλέγεις κάτι. Στην αρχή είναι ανακάλυψη και, στη συνέχεια, από όσα ανακαλύπτεις πως υπάρχουν διαλέγεις ό,τι νομίζεις πιο καλό». Ετσι και τα μαθηματικά, είναι ανακάλυψη και εφεύρεση. Και άλλη μια φορά αυτό επαναλαμβάνεται όταν πρέπει να το εξηγήσεις σε παιδιά ή σε μεγάλους που δεν είναι οι γνώσεις τους τόσο προχωρημένες ώστε να το καταλάβουν μόνοι τους. Τότε η φαντασία και το πάθος ανθρώπων όπως ο Μάρκους ντι Σότοϊ μπαίνουν σε ενέργεια. Ναι, υπάρχει και πάθος στις παρουσιάσεις που κάνει, διότι θέλει να κάνει και τους άλλους να δουν αυτά που δεν φαίνονται και, όπως επιμένει, τα μαθηματικά μπορούν να μας κάνουν να τα δούμε. Και φέρνει ως παράδειγμα τη συμμετρία. «Τον αριθμό 5 τον έχετε δει ποτέ στην πραγματικότητα;» ρωτάει. Μόνο τις οπτικές του αναπαραστάσεις, αλλά μπορούμε και δουλεύουμε με αυτόν πολύ καλά. Το ίδιο γίνεται και με τη συμμετρία. Πέρα από κάποια σχήματα ή το ανθρώπινο κορμί, που λέμε ότι έχουν κάποιες φανερές συμμετρίες, οι μαθηματικοί ανακάλυψαν ότι μπορεί δύο αντικείμενα ή δύο σχέδια σε έναν τοίχο ενώ φαίνονται εντελώς διαφορετικά, να έχουν κάποιες «συμμετρίες» που μόνο χάρη στα μαθηματικά μπορούμε να τις ανακαλύψουμε. Το ερευνητικό έργο του συνίσταται ακριβώς στο να «δημιουργεί» οντότητες με συμμετρία σε χώρους με διαστάσεις περισσότερες από τις τρεις. Στις διαλέξεις του μάλιστα προτρέπει το κοινό να ανακαλύψει νέα τέτοια «τέρατα», και αυτό θα κάνει μεταξύ άλλων και στο Μέγαρο.

Πρώτοι αριθμοί και ποδόσφαιρο
Εχει αναπτύξει ολόκληρη θεωρία για το πόσο καλά έκανε ο Μπέκαμ και διάλεξε, όταν πήγε στη Ρεάλ, τον αριθμό 23, που ήταν πρώτος αριθμός (άσχετα αν ο Μπέκαμ μπορεί να μην έχει ακόμη ιδέα σχετικά με το τι είναι οι πρώτοι αριθμοί και να διάλεξε τον ίδιο αριθμό με αυτόν που είχε στη φανέλα του ο Μάικλ Τζόρνταν), και έπεισε τη δική του ποδοσφαιρική ομάδα να αλλάξουν όλοι τους αριθμούς τους σε πρώτους για να πάρει η ομάδα τα πάνω της. Το άλλο πάθος του αποδείχθηκε πως είναι η συμμετρία.

Οπως εξήγησε, στη σύντομη συνομιλία μαζί του λίγο πριν από τη διάλεξή του στο Μέγαρο Μουσικής αύριο Δευτέρα, πιστεύει πως «ο εγκέφαλός μας μέσα από εξελικτικές διαδικασίες έφθασε να είναι πλέον προγραμματισμένος να κάνει μαθηματικά. Διότι έτσι μπορείς να επιζήσεις, γιατί όποιοι καταλάβαιναν λίγο περισσότερο από γεωμετρία ήταν όχι μόνο σε θέση να αποφεύγουν πράγματα που εκσφενδονίζονταν εναντίον τους αλλά και να πετυχαίνουν τον στόχο τους όταν εκείνοι έριχναν. Ηταν σε θέση να κάνουν υπολογισμούς για το αν οι εχθροί ήταν πιο πολυάριθμοι και να κρίνουν αν θα πολεμήσουν ή θα τραπούν σε φυγή. Αυτοί που μπορούσαν να κάνουν “μαθηματικούς” υπολογισμούς επιβίωναν». Στην παρατήρηση ότι οι Ελληνες έκαναν μαθηματικά και σε ειρηνικούς καιρούς απαντά: «Αυτό ακριβώς ήταν που έδωσε στους Ελληνες τεράστια δύναμη». Δυνατός είναι και ο ομιλητής της αυριανής βραδιάς. Μην τον χάστε. Ή, αν τον χάσετε, διαβάστε κάποιο από τα βιβλία του.

ΤΟ ΜΑΘΗΜΑ ΤΩΝ ΠΡΩΤΩΝ ΑΡΙΘΜΩΝ
Π ρώτοι αριθμοί είναι εκείνοι οι αριθμοί που δεν μπορούν να αναλυθούν σε άλλους πιο μικρούς ακέραιους ή αλλιώς αυτοί που δεν μπορείς να βρεις έναν αριθμό μικρότερο και να τουςδιαιρέσεις ακριβώς. Για παράδειγμα, οι αριθμοί 13 ή 17 είναι πρώτοι, ενώ ο 12 (=3Χ4) ή ο 18 (=3Χ6) δεν είναι. Αυτό είναι κάτι που αφήνει τους περισσότερους ανθρώπους αδιάφορους, αν και από την εποχή των αρχαίων Ελλήνων, όπως λέει ο Μάρκους ντι Σότοϊ, κατάλαβαν ότι είναι κάτι πολύ δυνατό αφού οι πρώτοι αριθμοί αποδείχθηκαν τελικά οι δομικοί λίθοι όλων των άλλων ακεραίων αριθμών. Είναι κάτι σαν τα άτομα που συγκροτούν τα κάθε είδους μόρια και τελικά τον κόσμο μας.

Οι πρώτοι αριθμοί καθώς αρχίζουμε να μετρούμε από το 1 και να προχωρούμε: 2, 3, 5, 7, 11, 13, 17, 19, 23... φαίνεται σαν να έπεσαν από τον ουρανό ανάμεσα στους άλλους αριθμούς εντελώς τυχαία και αφρόντιστα. Αυτό όμως προβλημάτισε πολλούς και πολύ διάσημους μαθηματικούς. Ενας από αυτούς ήταν ο Γερμανός Riemann που βρήκε ότι κάποιοι αριθμητικοί σχηματισμοί, με την ονομασία Ζ-συναρτήσεις (το Ζ από τη γερμανική λέξη Ζahl που σημαίνει αριθμός), έφτιαχναν μια γέφυρα ανάμεσα στους πρώτους αριθμούς και στον κόσμο της γεωμετρίας. Κατάλαβε κάποια στιγμή ότι εκεί που η Ζ-συνάρτηση γίνεται μηδέν υπάρχει σημαντική πληροφορία για τη φύση των πρώτων αριθμών. Μέσα σε αυτό το «τοπίο των Ζ-συναρτήσεων», όπως το ονομάζει ο Ντι Σότοϊ, βρίσκοντας τα σημεία όπου από μία Ζ-συνάρτηση παίρνουμε μηδέν, ο Ρίμαν διαπίστωσε με έκπληξη ότι αντί να είναι όπως τύχει, βρισκόταν επάνω σε μία ευθεία γραμμή και αυτό δεν μπορούσε να είναι σύμπτωση. Διατύπωσε λοιπόν μια υπόθεση, που ήθελε πάντως και απόδειξη, ότι δηλαδή οι πρώτοι αριθμοί θα βρίσκονται όλοι πάνω σε αυτή τη γραμμή. Και όπως παραστατικά το διατύπωσε ο Ντι Σότοϊ «συμπεριφέρονται σαν τα μόρια ενός αερίου σε κλειστό χώρο. Αν και δεν ξέρεις πού βρίσκονται ακριβώς, μπορείς να είσαι βέβαιος ότι είναι κατανεμημένα αρκετά κανονικά στον χώρο».

Πολλά θεωρήματα θα έβγαιναν πράγματι σωστά αν ίσχυε η Υπόθεση του Ρίμαν. Πέρασε ένας αιώνας και παραπάνω χωρίς να συμβεί κάτι το συνταρακτικό. Φθάσαμε στο 1972, όπου συναντήθηκαν ο άγγλος φυσικός Φαρίμαν Ντάισον και ο μαθηματικός Χιου Μοντγκόμερι πάνω από δύο φλιτζάνια με αχνιστό τσάι στο Πρίστον. Πάνω στη συζήτηση ανακάλυψαν ότι μια σειρά από πρώτους αριθμούς που έβγαιναν από μια Ζ-συνάρτηση συνέπιπτε ακριβώς με τις ενεργειακές στάθμες ενός ατόμου του στοιχείου Ερβιο (Νο 68 στον Περιοδικό Πίνακα Στοιχείων) όπως αυτές μπορούσαν να προβλεφθούν με βάση τις εξισώσεις της Κβαντικής Μηχανικής. Ετσι το 1996, όταν πια είχαν πειστεί ότι υπήρχε κάποια σχέση και οι φυσικοί, έπεσαν με τα μούτρα στο πρόβλημα για να φωτίσουν και τους μαθηματικούς. Τελικά επιβεβαιώθηκε από τους Κίτινγκ και Σνάιθ ότι η Υπόθεση Ρίμαν ήταν σωστή και ότι υπήρχε σχέση ανάμεσα στην κατανομή των πρώτων αριθμών μέσα στο πλήθος των υπολοίπων ακεραίων αριθμών και στις ενεργειακές στάθμες, συνδέοντας έτσι τη φυσική με τα μαθηματικά και τονίζοντας για άλλη μια φορά τη σημασία των πρώτων αριθμών.

ΠΟΙΟΣ ΕΙΝΑΙ Ο ΜARCUS DU SAUTOY
ΓΕΝΝΗΘΗΚΕ στις 26 Αυγούστου του 1965 στο Λονδίνο.Εχει όμως γαλλική ρίζα αφού κάποιος πρόγονός του το 1715 πιάστηκε αιχμάλωτος από τους Αγγλους,οδηγήθηκε στην Αγγλία και έμεινε εκεί για πάντα.Οταν ήταν μικρό παιδί ήθελε να γίνει κατάσκοπος και ξεκίνησε να μαθαίνει πολλές γλώσσες για να κάνει διεθνή καριέρα.Διαπίστωσε όμως ότι οι πολλές γλώσσες έφερναν μαζί τους και πολλές γραμματικές και συντακτικές εξαιρέσεις,και αυτό του ήταν πολύ κουραστικό.Ετσι όταν κάποτε βρέθηκε σε ένα μεγάλο πανεπιστημιακό βιβλιοπωλείο και έφυγε από εκεί με μια μεγάλη σακούλα γεμάτη βιβλία μαθηματικών,φθάνοντας στο σπίτι είχε καταλάβει ότι η γλώσσα των αριθμών ήταν αυτό που του ταίριαζε πιο πολύ από όλα και αφιερώθηκε σε αυτήν.Σπούδασε με υποτροφία και ταυτόχρονα ασχολήθηκε με τη μουσική.Σήμερα είναι καθηγητής των Μαθηματικών με αντικείμενο έρευνας τη Θεωρία Ομάδων,αλλά και πολύ καλός τρομπετίστας.Διαδέχθηκε τον Δεκέμβριο του 2008 στην Οξφόρδη τον Richard Dawkins στη φημισμένη έδρα Charles Simonyi που δίδεται σε όποιον με το επιστημονικό έργο του αλλά και με την προσωπικότητά του πείθει ότι θα εργαστεί για να κατανοήσει ο κόσμος την αξία της επιστήμης.Το 2001 βραβεύθηκε για την έρευνά του με το ανώτατο βραβείο που δίδεται σε μαθηματικούς κάτω των 40 ετών,αλλά εκτός αυτού έγινε γνωστός και για μια σειρά τεσσάρων επεισοδίων με τίτλο «Η ιστορία των μαθηματικών» που έκανε με το ΒΒC.

Είναι παντρεμένος και πατέρας τριών παιδιών,εκ των οποίων τα δύο είναι υιοθετημένα.Εκτός από τα μαθηματικά και τη μουσική, τον ενδιαφέρει πολύ το ποδόσφαιρο και το θέατρο.Τα ξέρει καλά και τα δύο,είναι οπαδός της Αρσεναλ,δηλώνει άθεος,έχει εντυπωσιάσει ακόμη και τους συμπατριώτες του για το εκκεντρικό ως και κακόγουστο ντύσιμό του και έχει γράψει ένα θεατρικό έργο γύρω από τη ζωή του ινδού μαθηματικού Ραμανουτζάν.

Στα ελληνικά κυκλοφορούν τα βιβλία του «Η μουσική των πρώτων αριθμών» και «Η Θεωρία ομάδων» από τις εκδόσεις Τραυλός. Η θεωρία των ομάδων


E κτός από την Αρσεναλ και τη δική του, τον αυριανό ομιλητή απασχολούν και κάποιες άλλες ομάδες. Γενικά στα μαθηματικά, όταν κάνουμε λόγο για μια ομάδα, εννοούμε ότι έχουμε ένα σύνολο από πράγματα, μαζί και «μια πράξη», όπως λέμε, δηλαδή έναν τρόπο για το πώς θα μεταχειριζόμαστε τα πράγματα αυτά και κάποιες απαραίτητες προδιαγραφές. Ετσι μία από τις πρώτες ομάδες που έχουμε συναντήσει από τα μαθητικά μας κιόλας χρόνια είναι ένα σύνολο από αριθμούς με κανόνα το πώς θα τους προσθέτουμε ή θα τους πολλαπλασιάζουμε, όπου οι προδιαγραφές εκεί ήταν να υπάρχει το μηδενικό στοιχείο, ο πολλαπλασιασμός με τη μονάδα, η πρόσθεση που μπορεί να γίνει με οποιαδήποτε σειρά και το ότι το αποτέλεσμα της πρόσθεσης δίνει και πάλι αριθμό.

Ωστόσο οι άνθρωποι δεν σταμάτησαν εκεί. Αρχισαν να βλέπουν ομάδες και σε άλλα πράγματα. Για παράδειγμα, υπάρχει ολόκληρη θεωρία για το πώς μπορούμε να έχουμε ένα πρόγραμμα κινήσεων ώστε να γυρίζουμε στη διάρκεια του έτους το στρώμα μας προς όλες τις κατευθύνσεις κάθε τρεις μήνες. Οι περιστροφές που μπορούν να γίνουν ώστε κάθε φορά το μαξιλάρι μας να είναι σε μια διαφορετική κορυφή από τις τέσσερις του στρώματος αποτελούν μια ομάδα. Και τελικά οι κατασκευαστές με τη βοήθεια των μαθηματικών ανακάλυψαν ότι αν στις δύο μεγάλες πλευρές του στρώματος το ύφασμα έχει παράλληλες ραβδώσεις αλλά κάθετες μεταξύ τους, αρκεί κάθε φορά να κάνουμε τέτοιες περιστροφές στο στρώμα ώστε να είναι η κίνησή του παράλληλη με τις ραβδώσεις για να πετυχαίνουμε τη σωστή σειρά αλλαγών. Βέβαια η θεωρία των ομάδων έχει βοηθήσει και σε πολύ πιο σοβαρά θέματα, όπως είναι η Θεωρία των Στοιχειωδών Σωματίων και η Φυσιολογία των Ιών που μας κάνουν και αρρωσταίνουμε. Και όλα αυτά ξεκίνησαν από την ανακάλυψη ότι όπως ισχύει για τη διαίρεση των αριθμών έτσι και κάθε συμμετρικό αντικείμενο μπορεί να διαιρεθεί σε μικρότερα που το σύνολο των συμμετριών τους να μη διαιρείται ακριβώς. Η συμμετρία ενός αντικειμένου είναι όλα εκείνα που μπορούμε να κάνουμε σε αυτό διατηρώντας την όψη του απαράλλακτη. Οπως λοιπόν οι πρώτοι αριθμοί είναι οι δομικοί λίθοι των άλλων αριθμών, υπάρχουν και οι βασικές ομάδες συμμετριών που με αυτές οικοδομούνται όλα τα συμμετρικά αντικείμενα. Οπως είπε ο Ντι Σότοϊ «οι άνθρωποι και τα ζώα ενστικτωδώς διαλέγουν και αγαπούν τα συμμετρικά αντικείμενα».


Βαρβάρα Τερζάκη

Άρθρο Άλκης Γαλγαδάς-εφ. Το Βήμα, Κυριακή 21 Μαρτίου 2010

Τα καλλυντικά της Κυκλαδίτισσας

Από την προϊστορία ως σήμερα ο μόλυβδος κατέχει περίοπτη θέση στον καλλωπισμό των γυναικών. Αυτό αποδεικνύουν ευρήματα των ανασκαφών στο Ακρωτήρι της Σαντορίνης, εγείροντας για άλλη μια φορά το ζήτημα της ασφάλειας του τοξικού μετάλλου

Τι κοινό μπορεί να έχουν τα μαύρα μάτια της Νεφερτίτης, τα ρόδινα ζυγωματικά μιας προϊστορικής κυκλαδίτισσας καλλονής και τα κόκκινα χείλη μιας σύγχρονης γυναίκας; Το μυστικό βρίσκεται στο μακιγιάζ: τα καλλυντικά τους, σε μεγαλύτερο ή μικρότερο ποσοστό, περιέχουν οξείδια του μολύβδου.

Αρρηκτα συνδεδεμένο με την ανθρώπινη φύση, το μακιγιάζ δεν είναι καθόλου καινούργια υπόθεση. Αντιθέτως, ανάγεται στα βάθη των χιλιετιών. Και αν σήμερα αποτελεί αντικείμενο έρευνας με τις πλέον εξελιγμένες γνώσεις της επιστήμης, αυτό δεν σημαίνει ότι οι πρόγονοί μας το αντιμετώπιζαν με μικρότερη επιμέλεια. Οπως όλα δείχνουν, η κάθε εποχή το προσεγγίζει με τα καλύτερα μέσα που διαθέτει. Και ένα από αυτά φαίνεται να είναι ο μόλυβδος. Τον βρίσκουμε στο κολ των αρχαίων Αιγυπτίων, στα ψιμύθια των αρχαίων Ελλήνων και Ρωμαίων, στα καλλυντικά των αναγεννησιακών κυριών, στο περίφημο χλωμό «φον ντε τεν» της βασίλισσας Ελισάβετ Α΄ της Αγγλίας αλλά και, σε πολύ μικρότερες συγκεντρώσεις, στα σημερινά κραγιόν. Το γεγονός ότι είναι τοξικός δεν φαίνεται να λειτουργεί αποτρεπτικά. Η διαχρονικότητά του ως βασικού στοιχείου του μακιγιάζ έως και τα νεότερα χρόνια είναι τέτοια ώστε η παρουσία του σε αρχαιολογικά ευρήματα δείχνει πολύ συχνά προς μια πιθανή κατεύθυνση: αυτή των καλλυντικών.

Το πρώτο ρουζ;
Αυτό ακριβώς συνέβη στο Ακρωτήρι της Σαντορίνης, όπου μια ομάδα ερευνητών, στο πλαίσιο μιας μελέτης που διενεργείται με την υποστήριξη του διευθυντή των ανασκαφών Ακρωτηρίου Θήρας κ.Χρίστου Ντούμα και τη χορηγία του Ιnstitute for Αegean Ρrehistory, ανίχνευσε χρωστικές του μολύβδου σε λίθινα εργαλεία διαφορετικών σχημάτων και χρήσεων (μυλόπετρες, γουδιά, χειρόλιθους, παλέτες) που μαρτυρούν την κατεργασία των πρώτων υλών από την πρώτη λειοτρίβηση ως τη δημιουργία εξαιρετικά λεπτόκοκκης πούδρας. Οι χρωστικές που ανιχνεύθηκαν έχουν ως βάση το κόκκινο χρώμα που δίνει ο λιθάργυρος αλλά εμφανίζουν και ανοιχτότερες αποχρώσεις του κόκκινου ως το υπόλευκο του κερουσίτη. Χρώματα του μολύβδου δεν έχουν εντοπισθεί στις τοιχογραφίες ή στα αγγεία που έχουν βρεθεί ως τώρα. Σύμφωνα με όλες τις ενδείξεις, θα πρέπει να χρησιμοποιούνταν για το μακιγιάζ.

Θα μπορούσαμε να μιλήσουμε για το αρχαιότερο «ρουζ» που έχει βρεθεί ως τις ημέρες μας; Οι ερευνητές τονίζουν ότι δεν έχουν ακόμη απτές αποδείξεις αλλά μόνο ενδείξεις. Είναι όμως πολύ ισχυρές. Τα αποτελέσματα της έρευνας, τα οποία μόλις δημοσιεύτηκαν στο επιστημονικό έντυπο «Journal of Αrchaeological Science», (http://dx.doi.org/10.1016/j. jas. 2010.02.001) θεωρούνται σημαντικά. Οχι μόνο επειδή τα χρώματα και οι εφαρμογές τους αναδεικνύονται τα τελευταία χρόνια διεθνώς σε «καυτό» αντικείμενο μελέτης της αρχαιολογίας αλλά και γιατί αποκαλύπτουν άγνωστες ως σήμερα πλευρές των πρακτικών της Εποχής του Χαλκού γενικότερα και του κυκλαδικού πολιτισμού ειδικότερα.

Μακιγιάζ σε άσπρο- μαύρο
Οι πρώτοι διδάξαντες την τέχνη του μολυβδούχου μακιγιάζ θεωρούνται οι αρχαίοι Αιγύπτιοι, εφόσον σε αυτούς έχουν βρεθεί οι αρχαιότερες σχετικές μαρτυρίες. Το έντονο μαύρο περίγραμμα γύρω από τα μάτια των ανδρών και των γυναικών της εποχής των Φαραώ είχε ως βάση του τον γαληνίτη- τον θειούχο μόλυβδο -, πρώτη ύλη η οποία εξακολούθησε να χρησιμοποιείται ευρέως όχι μόνο στην Αίγυπτο αλλά και σε άλλες περιοχές τις επόμενες χιλιετίες. Εξίσου παλαιά και διαδεδομένη χρωστική στο μακιγιάζ είναι το λευκό του μολύβδου που βγαίνει από τον κερουσίτη- ανθρακικό άλας του μολύβδου - και χρησιμοποιήθηκε ανά τους αιώνες για τη λεύκανση του προσώπου. Τα αρχαιότερα δείγματα λευκού του μολύβδου σε μορφή «πούδρας» ανάγονται στην 3η χιλιετία π.Χ. και έχουν ανακαλυφθεί τόσο στην Αίγυπτο όσο και, σχετικά πρόσφατα, σε γυναικείους τάφους σε νεκροταφεία της Μεσοποταμίας.

Λαμπερό κόκκινο
Το κόκκινο απουσίαζε όμως ως τώρα από τη χρωματική παλέτα των προϊστορικών καλλυντικών του μολύβδου. «Το σημαντικό σε αυτή την ανακάλυψη» λέει μιλώντας στο «Βήμα» η Σοφία Σωτηροπούλου,φυσικός του Διαγνωστικού Κέντρου Εργων Τέχνης του Ιδρύματος Ορμύλια και υπεύθυνη για τον συντονισμό της έρευνας,«είναι ότι στο Ακρωτήρι έχουμε τη χρήση του λιθάργυρου για το κόκκινο χρώμα του.Γιατί,από όσα γνωρίζαμε ως τώρα για τα χρώματα του μολύβδου,μιλούσαμε πάντα για το λευκό, τον κερουσίτηκαι το μαύρο,τον γαληνίτη, που χρησιμοποιούσαν στην Αίγυπτο.Αυτά ήταν τα γνωστά χρώματα του μολύβδου στα καλλυντικά». Οι κόκκινες χρωστικές τις οποίες εντόπισαν οι ερευνητές έχουν δύο προελεύσεις. Στην πλειονότητά τους προέρχονται από τον λιθάργυρο, ορυκτό μονοξείδιο του μολύβδου που παράγεται κατά την εξαγωγή του αργύρου από τον αργυρούχο μεταλλικό μόλυβδο. Τέτοια πλακοειδή κομμάτια λιθάργυρου έχουν βρεθεί στον οικισμό και σύμφωνα με τα αποτελέσματα της μελέτης, μπορούν να συσχετισθούν με τις σκόνες που σώζονται πάνω στα εργαλεία.«Αυτό το παραπροϊόν της μεταλλουργίας του αργύρου», μας εξηγεί οΒασίλης Περδικάτσης , καθηγητής στο Τμήμα Μηχανικών Πόρων του Πολυτεχνείου Κρήτης, ο οποίος συμμετείχε στην έρευνα,«οι αρχαίοι το μάζευαν από τα εργαστήρια του αργύρου και το χρησιμοποιούσαν μετά για να φτιάξουν διάφορες χρωστικές.Ή το λευκό του μολύβδου,το αποκαλούμενο στουπέτσι στην κοινή γλώσσα,ή άλλες ενώσεις του μολύβδου, όπως το κόκκινο που βρήκαμε».

Ρόδινα μάγουλα από μίνιο;

Μια άλλη κόκκινη χρωστική έχει ως βάση το μίνιο, επιτετραοξείδιο του μολύβδου που είναι γνωστό και ως «κόκκινος μόλυβδος». Βρέθηκε σε ένα κομμάτι που φαίνεται να αποτελεί το υπόλειμμα του περιεχομένου ενός μικρού δοχείου το οποίο δεν έχει σωθεί.«Το υλικό έχει ζωηρό ρόδινο χρώμα και είναι εξαιρετικά λεπτόκοκκο» λέει ο κ. Περδικάτσης.«Ηταν ανακατεμένο με δευτερογενή ασβεστίτη, πράγμα το οποίο σημαίνει ότι το αναμείγνυαν με ασβέστη,προφανώς για να κάνουν το χρώμα του πιο απαλό».

Το συγκεκριμένο εύρημα αποτελεί ένα από τα πιο ισχυρά στοιχεία που συνηγορούν υπέρ της χρήσης των καλλυντικών, όπως εξηγούν οι αρχαιολόγοιΑναστασία Δεβετζήκαι Κική Μπίρταχατης επιστημονικής ομάδας του Ακρωτηρίου Θήρας που έχουν αναλάβει το αρχαιολογικό σκέλος της μελέτης. Είναι διαμορφωμένο σε λεπτές στρώσεις οι οποίες δείχνουν ότι αραιωνόταν με κάποιο υγρό και εφαρμοζόταν με κάποιο είδος πινέλου.«Προφανώς για να έχει καλύτερη εφαρμογή έβαζαν ένα ενδιάμεσο υλικό, ίσως νερό, δεν μπορούμε να το ξέρουμε,γιατί τα οργανικά υλικά δεν μπορούν να σωθούν» λέει μιλώντας στο «Βήμα» η κυρία Δεβετζή.«Είναι μικρό σαν δείγμααλλά το χρωματικό αποτέλεσμα είναι πολύ ενδιαφέρον:είναι ένα έντονο ροζ που όμως περιέχει μόλις 4% μίνιο .Αν δεχθούμε ότι το χρώμα αυτό το χρησιμοποιούσαν στο μακιγιάζ,η μεγάλη αραίωσή του μείωνε και την τοξικότητά του».

Τοξικά ή θεραπευτικά;
Σήμερα ξέρουμε ότι ο μόλυβδος και όλα τα οξείδιά του, από τον γαληνίτη, τον λαυριονίτη και τον κερουσίτη ως τον λιθάργυρο και το μίνιο, είναι εξαιρετικά τοξικές ουσίες. Παρ΄ όλα αυτά αρκετοί αρχαίοι συγγραφείς, και ιδιαίτερα ο Διοσκουρίδης, αναφέρονται στις θεραπευτικές ιδιότητες του μαύρου κολ των Αιγυπτίων, το οποίο χρησίμευε και ως κολλύριο για την προστασία και τη θεραπεία των ματιών.

Οι αναφορές αυτές ώθησαν μια ομάδα γάλλων ερευνητών να εξετάσει περισσότερο το θέμα.«Οι αρχαίοι έλληνες και ρωμαίοι συγγραφείς-και οι αιγύπτιοι πριν από αυτούς-πίστευαν ότι αυτό το προϊόν που εμείς θεωρούμε τοξικό είχε φαρμακευτικές ιδιότητες»λέει μιλώντας στο «Βήμα» οΦιλίπ Βαλτέρ, φυσικός του Εθνικού Κέντρου Επιστημονικών Ερευνών της Γαλλίας (CΝRS), ειδικός στην ανάλυση των αρχαίων χρωστικών, ο οποίος ήταν επικεφαλής της σχετικής έρευνας μαζί με τονΚριστιάν Αματόρ, χημικό της Εcole Νormale Sup rieure. «Για τον λόγο αυτόν σκεφτήκαμε να κάνουμε ένα πείραμα υποβάλλοντας ένα μεμονωμένο κύτταρο σε πολύ μικρές συγκεντρώσεις μολύβδου». Ενεργοποιεί το ανοσοποιητικό
Χρησιμοποιώντας μια ηλεκτροχημική τεχνική την οποία έχει αναπτύξει ο κ. Αματόρ και επιτρέπει την ανάλυση των ανεπαίσθητων σημάτων που εκπέμπουν τα κύτταρα, οι ερευνητές υπέβαλαν ένα κερατινοκύτταρο της επιδερμίδας σε μικρές ποσότητες διαλύματος λαυριονίτη, δευτερογενούς ορυκτού του μολύβδου που έχει ανακαλυφθεί στο Λαύριο και οι αρχαίοι Αιγύπτιοι συνέθεταν- από τον λιθάργυρο- για να παρασκευάσουν καλλυντικά. Αυτό που παρατήρησαν ήταν εκπληκτικό. Αντί, όπως αναμενόταν, να νεκρωθεί, το κύτταρο άρχισε να παράγει δεκάδες χιλιάδες μόρια μονοξειδίου του αζώτου, τα οποία λειτουργούν ως αγγελιαφόροι του ανοσοποιητικού συστήματος ενεργοποιώντας τους μακροφάγους, τα κύτταρα που σκοτώνουν τα βακτήρια.«Το μονοξείδιο του αζώτου»εξηγεί ο κ. Βαλτέρ«ενισχύει την άμυνα του οργανισμού. Το πείραμά μας έδειξε ότι το προϊόν αυτό είχε πραγματικά φαρμακευτικές ιδιότητες και μπορούσε να θεραπεύσει τις μολύνσεις» .

Σημαίνει αυτό ότι θα πρέπει να αλλάξουμε τον τρόπο με τον οποίο αντιμετωπίζουμε τον μόλυβδο; Η έρευνα των γάλλων ερευνητών, η οποία δημοσιεύτηκε τον περασμένο Ιανουάριο στο επιστημονικό έντυπο «Αnalytical Chemistry», είναι μεμονωμένη και οπωσδήποτε το ζήτημα χρειάζεται περισσότερη εξέταση. Οπως τονίζει ο κ. Βαλτέρ, κάνοντας αναφορά στονΠαράκελσο, όλα φαίνονται να είναι ζήτημα δοσολογίας. Ο μόλυβδος όμως, σπεύδει να υπογραμμίσει, είναι τόσο τοξικός ώστε ακόμη και στα κείμενα του αναγεννησιακού αλχημιστή που περιγράφουν τις δόσεις παρασκευής των δηλητηρίων συνιστάται σε ποσότητες σχεδόν μηδενικές.«Πρέπει να ξεχωρίζουμε τα πράγματα»επισημαίνει.«Οι συνθήκες στις οποίες δεν θα “σκοτώσει” είναι πολύ συγκεκριμένες». Αποδεικτικά στοιχεία
Θανατηφόρες ή μη, οι χρωστικές του μολύβδου που βρέθηκαν στο Ακρωτήρι κοσμούσαν κατά πάσα πιθανότητα τα πρόσωπα των κυριών σε όλη τη διάρκεια της Εποχής του Χαλκού, από την πρώιμη (3η χιλιετία π.Χ.) ως την ύστερη περίοδό της, λίγο πριν από την καταστροφή της πόλης από το ηφαίστειο γύρω στο 1600 π.Χ. Το ότι ως τώρα δεν έχουν βρεθεί ανάλογες κόκκινες χρωστικές πουθενά αλλού συνιστά μεν μια σημαντική «πρωτιά» αλλά, από την άλλη πλευρά, στερεί τους ειδικούς από ένα μέτρο σύγκρισης που θα ενίσχυε περισσότερο τις υποθέσεις τους.«Σαφή απόδειξη δεν έχουμε»τονίζει η κυρία Δεβετζή.«Κάτι τέτοιο θα είχαμε αν είχαμε βρει τα οξείδια του μολύβδου μέσα σε κάποιο δοχείο με μικρή περιεκτικότητα, μια πυξίδα, ας πούμε,για φύλαξη καλλυντικών».

Υπάρχουν όμως πολλές ενδείξεις. Κατ΄ αρχάς το γεγονός ότι τα χρώματα βρέθηκαν σε μικρές ποσότητες- κάτι το οποίο υποδεικνύει ότι δεν προορίζονταν για τη ζωγραφική-, όπως και το ότι δεν ανιχνεύθηκαν στις τοιχογραφίες ή στα κεραμικά που έχουν βρεθεί στην ανασκαφή. Επίσης τα εργαλεία στα οποία εντοπίστηκαν είναι πολύ συγκεκριμένα και έχουν βρεθεί μέσα στα σπίτια και όχι στα εργαστήρια, όπως έχει συμβεί με τα άλλα εργαλεία παρασκευής που έχουν βρεθεί εκτός των σπιτιών.«Ολα αυτά δείχνουν πολύ εξειδικευμένη χρήση και συνηγορούν υπέρ των καλλυντικών» εξηγεί η αρχαιολόγος.

Το πιο απτό αποδεικτικό στοιχείο έρχεται ίσως από τις τοιχογραφίες. «Εχουμε τις απεικονίσεις των γυναικείων μορφών που είναι σαφώς μακιγιαρισμένες»λέει η κυρία Δεβετζή. «Αυτό βέβαια δεν αποδεικνύει ότι τα υλικά του μακιγιάζ τους είναι εκατό τοις εκατό οξείδια του μολύβδου. Εχουμε όμως μια ισχυρή ένδειξη ότι χρησιμοποιούσαν καλλυντικά χρώματα,όχι μόνο μαύρο αλλά και κόκκινο».Σε αυτό συμφωνεί και ο κ. Βαλτέρ, ο οποίος γνωρίζει τα αποτελέσματα της έρευνας των ελλήνων ειδικών. «Πρέπει να κοιτάζει κανείς την εικονογραφία» δηλώνει«αλλιώς μπορεί να οδηγηθεί σε επικίνδυνα συμπεράσματα. Στην Αίγυπτο δεν χρησιμοποιούν το κόκκινο.Στη Σαντορίνη όμως και στις μινωικές τοιχογραφίες βλέπουμε απεικονίσεις με κόκκινο στα μάγουλα και στα χείλη. Αυτό είναι σαφέστατο».


Η ΓΟΗΤΕΙΑ ΤΟΥ ΜΟΛΥΒΔΟΥ

Γιατί ο μόλυβδος, αν και τοξικός, είναι τόσο δημοφιλής για την παρασκευή καλλυντικών εδώ και χιλιάδες χρόνια; Κατ΄ αρχάς επειδή, όπως φαίνεται, όλα γίνονται εύκολα με αυτόν.«Οι χρωστικές του μολύβδου είναι πολύ εύκολο να λειοτριβηθούν και να χρησιμοποιηθούν»εξηγεί ο κ. Περδικάτσης.«Ολα στη χημεία είναι μόλυβδος», επισημαίνει από την πλευρά του ο κ. Βαλτέρ,«και η χημεία των οξειδίων του μολύβδου είναι ευκολότερη από αυτή των άλλων υλικών γιατί είναι εξαιρετικά δραστικά χημικά».

Το μεγάλο πλεονέκτημα του επικίνδυνου στοιχείου βρίσκεται όμως στην ποιότητα των χρωστικών που προσφέρει, τόσο από την άποψη της χρωματικής δύναμης όσο και από αυτή της καλυπτικότητας.«Δίνει λευκά, μαύρα και κόκκινα εξαιρετικού χρώματος, τα οποία επιπλέον έχουν πολύ μεγάλη ικανότητα να καλύπτουν το δέρμα»τονίζει ο γάλλος φυσικός.

ΔΙΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΗ ΑΚΡΙΒΕΙΑ
Οπως συμβαίνει συχνά στην επιστημονική έρευνα, η ανακάλυψη έγινε σχετικά τυχαία. Οι ερευνητές δεν ανέλυαν τα ευρήματα των ανασκαφών του Ακρωτηρίου αναζητώντας καλλυντικά, αλλά στο πλαίσιο μιας ευρύτερης μελέτης γύρω από τα χρώματα που έχουν βρεθεί ως πρώτες ύλες στον οικισμό. Οταν ανίχνευσαν μόλυβδο στα εργαλεία χωρίς να έχει ως σήμερα εντοπισθεί στις τοιχογραφίες ή στη διακόσμηση των αγγείων, θέλησαν να διερευνήσουν το θέμα περισσότερο.

Ετσι ξεκίνησαν οι αναλύσεις, οι οποίες επεκτάθηκαν σε έναν πολύ μεγάλο αριθμό αντικειμένων. Αρχικά χρησιμοποιήθηκε η φθορισιμετρία ακτίνων Χ (Χ Ray Fluorescence Αnalysis ή εν συντομία ΧRF).«Η μέθοδος αυτή έχει το πλεονέκτημα ότι μπορεί να εφαρμοστεί επί τόπου και δεν είναι καταστρεπτική επιτρέποντας την εξέταση μεγάλου αριθμού δειγμάτων σε σύντομο διάστημα»λέει μιλώντας στο «Βήμα» οΑνδρέας Καρύδας, ερευνητής του Ινστιτούτου Πυρηνικής Φυσικής του ΕΚΕΦΕ «Δημόκριτος» που έκανε τις σχετικές αναλύσεις.«Ανιχνεύει με μεγάλη ευαισθησία βαρέα μέταλλα όπως ο μόλυβδος όχι μόνο σε αρχαίες χρωστικές αλλά και σε σύγχρονα υλικά, στο περιβάλλον,ακόμη και σε ιατρικές εφαρμογές».

Η ΧRF μπορεί να εντοπίσει χημικά στοιχεία αλλά δεν προσδιορίζει τη χημική σύνθεση των υλικών. Για να την πιστοποιήσουν, οι ερευνητές εφάρμοσαν μια άλλη αναλυτική μέθοδο, την περιθλασιμετρία ακτίνων Χ (Χ Ray Diffraction ή ΧRD).«Ορισμένα αντικείμενα», εξηγεί η κυρία Σωτηροπούλου,«μετρήθηκαν και με μη καταστρεπτικό τρόπο και με ανάλυση στο εργαστήριο.Ετσι μπορέσαμε να αντιπαραβάλουμε και να διασταυρώσουμε τα αποτελέσματα και να βγάλουμε συμπεράσματα για το σύνολο των μετρήσεων που έγιναν επί τόπου».

Για μια πιο «χειροπιαστή» επιβεβαίωση έκαναν επίσης ένα πρωτότυπο πείραμα. Πήραν ένα κομμάτι λιθάργυρου από αυτόν που έχει βρεθεί στο Ακρωτήρι και τον έτριψαν επάνω σε μια πέτρα σαν τις μυλόπετρες που μελετήθηκαν με τον ίδιο τρόπο με τον οποίο θα πρέπει να τον επεξεργάζονταν οι κάτοικοι του προϊστορικού οικισμού: το αποτέλεσμα ήταν μια σκόνη σαν πούδρα με λεπτούς κόκκινους κόκκους, ακριβώς σαν αυτή που εντόπισαν στις αρχικές έρευνές τους.

Το ισχυρό σημείο της ελληνικής μελέτης έγκειται στον πλήρως διεπιστημονικό χαρακτήρα της. Αν και η εξέλιξη της τεχνολογίας έχει να προσφέρει πολλά στην αρχαιολογική έρευνα, η στενή συνεργασία ανάμεσα στους εκπροσώπους των θετικών και των θεωρητικών επιστημών δεν είναι κάτι που έχει παγιωθεί- και αυτό δεν ισχύει μόνο για τα ελληνικά δεδομένα, αλλά διεθνώς.«Εδώ είχαμε μια ομάδα από φυσικούς, γεωλόγους και αρχαιολόγους που δουλέψαμε όλοι μαζί από την αρχή ως το τέλος και ο καθένας με τις γνώσεις του συνέβαλε ώστε να μπορέσουμε να φθάσουμε σε αυτά τα συμπεράσματα»λέει η κυρία Σωτηροπούλου.«Οι αρχαιολόγοι δεν μπορούμε μόνοι μας να δουλέψουμε σωστά αν δεν έχουμε τις άλλες επιστήμες μαζί μας»συμπληρώνει η κυρία Δεβετζή.«Και εμείς αν φθάσαμε εδώ, φθάσαμε γιατί εργαστήκαμε όλοι μαζί,επί ίσοις όροις».

Βαρβάρα Τερζάκη

Άρθρο Λαλινα Φαφούτη -εφ. Το Βήμα, Κυριακή 21 Μαρτίου 2010

«Το απαρτχάιντ συνεχίζει να υπάρχει»

Μια πολιτικο-καλλιτεχνική συζήτηση με τον Ουίλιαμ Κέντριτζ στο περιθώριο της αναδρομικής του έκθεσης, στο ΜΟΜΑ της Νέας Υόρκης «Ο κύριος Κέντριτζ μπορεί να σας αφιερώσει μονάχα ένα εικοσάλεπτο». Ο υπάλληλος του γραφείου Τύπου του Μουσείου Μοντέρνας Τέχνης της Νέας Υόρκης αφού με προειδοποίησε για τον περιορισμένο χρόνο της συνέντευξης, με οδήγησε κατευθείαν στον Νοτιοαφρικανό καλλιτέχνη. Τέλη Φεβρουαρίου, μια βροχερή ημέρα πριν ανοίξει η εντυπωσιακή αναδρομική του έκθεση με animation, σχέδια και σκηνικά από όπερες. Ο ίδιος φορούσε λευκό πουκάμισο και μαύρο παντελόνι, λες και είχε ζωγραφίσει τον εαυτό του με το αγαπημένο του μέσο, το κάρβουνο. Το μόνο που τον διαφοροποιούσε από την απεικόνισή του σε ένα από τα φιλμ που προβάλλονταν στο ΜΟΜΑ ήταν το άφτερ σέηβ του και τα γυαλιά πρεσβυωπίας, πίσω από τα οποία με κοιτούσε μάλλον αυστηρά.Κάτσαμε στο αίθριο, μακριά από τα τύμπανα της αφρικάνικης μουσικής, τις μελωδίες Ντβόρζακ και τον Ντιουκ Ελινγκτον που «ντύνουν» ηχητικά τα φιλμ του. Μακριά από τους δύο ήρωές του, τον βιομήχανο Σόχο Εκστιν και τον Φίλιξ Τετλμπάουμ, που του μοιάζουν εμφανισιακά και είναι τα alter ego του. Μακριά από το μαύρο γάτο που είναι σταθερό σημείο αναφοράς στις ιστορίες του. «Στην πραγματικότητα δεν είναι μαύρος» μου ομολογεί. «Δεν έχω ένα αλλά δύο αγαπημένα γατιά που έχουν άλλα χρώματα. Αφού όμως οι δουλειές μου είναι σε άσπρο - μαύρο, αναγκαστικά και ο γάτος γίνεται κατάμαυρος. Αλλωστε όλα είναι μια αλληγορία».Ο Ουίλιαμ Κέντριτζ είχε ιδιαίτερη παιδική ηλικία. Γεννήθηκε το 1955 στο Γιοχάνεσμπουργκ, από γονείς εβραϊκής καταγωγής που ήταν δικηγόροι και αφιέρωσαν τη ζωή τους στη μάχη εναντίον του απαρτχάιντ. Γνώριζε από μικρός ότι ανήκε στην άρχουσα τάξη μιας χώρας, στη λευκή ισχυρή μειονότητα που καταπίεζε και στερούσε κάθε δημοκρατικό δικαίωμα από τους μαύρους: «Με ανέθρεψαν ώστε να έχω συνείδηση σε τι κοινωνία ζω. Οι συμμαθητές μου όμως ζούσαν σε ένα κόσμο όπου το μίσος και ο τρόμος αντιμετωπίζονταν ως κάτι φυσιολογικό» λέει στην «Κ». Ο καλλιτέχνης σπούδασε στην Σχολή Καλών Τεχνών, ανακατεύτηκε με το θέατρο, προσπάθησε να γίνει ηθοποιός και μίμος για να καταλήξει εν τέλει στο σχέδιο.Η τεχνική του είναι το σήμα κατατεθέν του. Ζωγραφίζει μια εικόνα με κάρβουνο, τη φιλμάρει. Υστερα την επιζωγραφίζει και ξαναφιλμάρει. Οι γραμμές του τρεμοπαίζουν, το περίγραμμα δεν είναι ποτέ σταθερό, όλα ειπώνονται με τρία χρώματα: άσπρο- μαύρο και γαλάζιο, σε μια ατμόσφαιρα εξπρεσιονιστική, σαν σύγχρονος βουβός κινηματογράφος. Στο ΜΟΜΑ παρουσιάζονται κυρίως δουλειές του που είναι εμπνευσμένες από το Απαρτχάιντ. Δεν έχουν χάσει ούτε ίχνος από το σφρίγος τους γιατί είναι βαθιά ανθρώπινες και οικουμενικές. Μιλούν για την ενοχή, την καταπίεση, την απληστία, τον φόβο, τον θυμό, την απογοήτευση, τα συναισθήματα που ενώνουν πλούσιους και φτωχούς, λευκούς και μαύρους, εξουσιαστές και εξουσιαζόμενους.Ανοιχτοί λογαριασμοίΑλήθεια, πώς είναι σήμερα η κατάσταση στη Νότιο Αφρική; «Κάποιοι λένε ότι τώρα ζούμε στην περίοδο μετά το Απαρτχάιντ. Είναι ακριβέστερο, νομίζω, να λέμε ότι είμαστε στην εποχή όπου έχει πάψει πλέον η διεθνής συσπείρωση εναντίον εκείνου του απάνθρωπου καθεστώτος και η Νότιος Αφρική δεν καταλαμβάνει σημαντική θέση στην ξένη ειδησεογραφία εξαιτίας αυτής της πολιτικής της ιδιαιτερότητας. Προσοχή όμως! Η κληρονομιά του Απαρτχάιντ, ορισμένα από τα βασικά ελεεινά του χαρακτηριστικά, δυστυχώς συνεχίζουν να υπάρχουν. Ο πολιτικός αγώνας εναντίον των ανισοτήτων δεν έχει τελειώσει, είναι ανοιχτός λογαριασμός. Ο πόλεμος σήμερα είναι ίδιος και συνάμα διαφορετικός. Από τη μία πλευρά είναι εκείνοι που παλεύουν για τη μεταμόρφωση της χώρας και από την άλλη είναι μια μικρή αλλά ισχυρότατη ελίτ που προσπαθεί να προστατεύσει τα προνόμιά της εξουσίας της».Ο Ουίλιαμ Κέντριτζ θυμάται ακόμα τη δεκαετία του ’90 όπου όλα άλλαξαν. «Τότε όντως οι περισσότεροι από εμάς είχαμε ελπίδες και όραμα. Δικαιολογημένα. Αυτό που επέτυχε η Νότιος Αφρική, δεν το έχει καταφέρει καμιά χώρα. Αναφέρομαι στην επιτυχημένη διαπραγμάτευση που οδήγησε στη μετάβαση της εξουσίας στα χέρια των ανθρώπων που ήταν αποκλεισμένοι από αυτήν, στην επιτροπή που έβγαλε στη δημοσιότητα όλη την αλήθεια για τα εγκλήματα, τις κακοποιήσεις, τους βιασμούς και εν τέλει έφερε τη συμφιλίωση. Ναι, όλα αυτά συνέβησαν και ήταν ένα εκπληκτικό κατόρθωμα. Από εκεί και πέρα όμως η δημιουργία των δομών που θα αλλάξουν την ίδια την κοινωνία είναι άλλη υπόθεση, πολύ δυσκολότερη. Προαπαιτεί συνεχείς προσπάθειες, αποφασιστικότητα, θάρρος. Σε κάποιους τομείς τα πήγαμε καλά, σε άλλους είχαμε καταστροφικά αποτελέσματα»Δύο εκδοχές«Για το μέλλον υπάρχουν δύο διαφορετικές εκδοχές» εξηγεί ο Κέντριτζ. «Με το θετικό σενάριο η χώρα βαθμιαία μεταλλάσσεται σε μια δημοκρατικότερη κοινωνία. Το αρνητικό δίνει το προβάδισμα στη διαφθορά, την ανισότητα, την αδικία. Εγώ προβλέπω ότι θα γίνουν και τα δύο -ταυτόχρονα- πραγματικότητα. Αυτός ο σφιχτός εναγκαλισμός της αισιοδοξίας και της απαισιοδοξίας, είναι το μόνο χρήσιμο κλειδί για να κατανοήσει ένας ξένος τη χώρα. Ο δρόμος της προόδου και της οπισθοδρόμησης είναι κοινός. Η Νότιος Αφρική είναι γεμάτη αντιφάσεις, αντίρροπες δυνάμεις, σαν ένα ζώο με τέσσερα μπροστινά πόδια που τραβάνε προς διαφορετικές κατευθύνσεις. Για να μπορέσεις να το κατανοήσεις αυτό δεν αρκεί ένας τρόπος σκέψης αλλά πρέπει να συγκεράσεις πολλές διαφορετικές μεθόδους στοχασμού ώστε να χωρέσει στο κεφάλι σου. Αυτός ο παραλογισμός νομίζω ότι αντικατοπτρίζεται και στα έργα μου».«Το σχέδιο είναι το δικό μου σπίτι»«Εχω δουλέψει με πολλά, διαφορετικά μέσα. Αισθάνομαι σπίτι μου όταν σχεδιάζω. Ακόμα και όταν κάνω animation ή φιλμάρω, το σχέδιο παραμένει η βάση, ο κοινός παρονομαστής. Το σχέδιο λειτουργεί ως μεταφορά για την ίδια τη σκέψη. Είναι σαν να σκέφτομαι αλλά με βραδύτερο ρυθμό, είναι το γόνιμο έδαφος για να ξεπηδήσουν οι ιδέες και να αποκτήσουν υπόσταση. Το ίδιο δεν κάνουμε άλλωστε με την ομιλία, που κατά κάποιο τρόπο μάς αποσαφηνίζει τον συλλογισμό που είχαμε πριν ανοίξουμε το στόμα μας; Ετσι, οι γραμμές, οι μορφές, η κίνηση βοηθούν τη σκέψη μου να έχει οντότητα. Στόχος μου είναι να δημιουργώ στους θεατές συνειρμούς».Ολα του τα έργα έχουν έντονα στοιχεία σουρεαλισμού, μια ισορροπία πολιτικής και ποίησης. Αντικείμενα μεταμορφώνονται, ο άπληστος βιομήχανος Σόχο (που είναι καθ’ ομοίωση του Κέντριτζ) δεν κλαίει ποτέ, αλλά το μαντίλι που εξέχει από το κοστούμι του στάζει και πλημμυρίζει το δωμάτιο, φύλλα από εφημερίδες πετάνε σαν πουλιά. Η γυναίκα του Σόχο τον απατά με τον Φίλιξ, το αίμα των δολοφονημένων μαύρων ποτίζει το χώμα. Εικόνες που διαδέχονται η μία την άλλη, αφήνουν μια βαριά επίγευση. Στο τέλος συγκρατεί κανείς τη φυσιογνωμία του πρωταγωνιστή. «Η ύπαρξη του Σόχο με εξυπηρετεί μιας και τον βάζω -όπως και στην κομέντια ντελ άρτε- να αυτοσχεδιάσει όλα αυτά που μου έρχονται στο μυαλό σε μία από τις ιστορίες μου. Το βάρος δεν πέφτει στην προσωπικότητα του Σόχο, δεν παλεύω να καταλάβω ποιος είναι αυτός που αποτελεί δημιούργημά μου, αλλά εστιάζω σε όλα αυτά τα στοιχεία που συναποτελούν την αφήγηση. Εκκινώ πάντα από μια - δυο εικόνες–κλειδιά, ένα θέμα.Υστερα, πάνω στο στόριμπορντ, βγαίνει η ίδια η πλοκή. Τώρα σκέφτομαι να κάνω ένα καινούργιο φιλμ με τον ίδιο ήρωα, που φαντάζομαι ότι θα είναι έτοιμο σε περίπου έναν χρόνο. Το τελευταίο ολοκληρώθηκε πριν από 4 χρόνια».Μέχρι σήμερα, έχουν περάσει χιλιάδες επισκέπτες από τις αίθουσες του ΜΟΜΑ και η αναδρομική του θα είναι μία από τις δημοφιλέστερες εκθέσεις των τελευταίων ετών. Τα βίντεο κρατούν 6 - 8 λεπτά, σε μια μυσταγωγία κίνησης και μουσικής. «Εύχομαι απλώς να υπάρχουν αρκετά ενδιαφέροντα πράγματα για ένα τόσο πολυδιάστατο και διαφορετικό κοινό, να κατασκευάσουν οι θεατές άλλους κόσμους μέσα τους, βλέποντας τα έργα μου», υπογραμμίζει ο Ουίλιαμ Κέντριτζ. «Δεν νομίζω ότι μπορεί να προκύψει ένα και μόνο συμπέρασμα. Αντιθέτως, θα χαρακτήριζα κάθε φιλμ ένα ταξίδι, όπου κάθε θεατής μπορεί να φτάσει στο τέλος σε άλλον προορισμό. Ο δικός μου σκοπός είναι να κάνω τα σχέδια και όχι να σκέφτομαι τι θα γίνει άμα τα τελειώσω».Στο Σοβέτο και στο ΓιοχάνεσμπουργκΟ Ουίλιαμ Κέντριτζ ομολογεί ότι δεν πηγαίνει συχνά στο Σοβέτο, όπου ζούσαν για δεκαετίες οι εξαθλιωμένοι μαύροι της χώρας του. Αντιθέτως ζει κυρίως στο κέντρο του Γιοχάνεσμπουργκ όπου είναι το σπίτι, το εργαστήριο και οι φίλοι του. «Ολα αυτά τα χρόνια ουδέποτε εγκατέλειψα το περιβάλλον μου για πολύ καιρό, παρά μόνο για μια σύντομη παραμονή στο Παρίσι. Ακόμα και όταν ταξιδεύω νομίζω ότι βρίσκομαι κοντά στην πόλη μου. Να, χαριτολογώντας, τώρα νιώθω ότι δεν έχω πάει πολύ μακριά και ότι η Νέα Υόρκη είναι απλώς ένα προάστιο του Γιοχάνεσμπουργκ. Οπου και αν ταξιδέψει ο άνθρωπος προσλαμβάνει τα τοπία και τις πόλεις ανάλογα με αυτά που έχει αφήσει πίσω του. Από εκεί ξεπηδούν οι συνειρμοί, οι συγκρίσεις και οι αναλογίες. Ετσι και εγώ φέρω τη γενέτειρά μου συνέχεια μαζί μου».Η έκθεση θα διάκεσει μέχρι και τις 17 Μαΐου στο Μουσείο Μοντέρνας Τέχνης της Νέας Υόρκης.
Βαρβάρα Τερζάκη

Άρθρο Μαργαριτας Πουρναρα-εφ. Καθημερινή, 21-03-2010

Ο πιο πολυδιαβασμένος μπλόγκερ



Ο πιο πολυδιαβασμένος μπλόγκερ στον κόσμο είναι Κινέζος, έχει κλείσει μόλις τα 28, ονομάζεται Χαν Χαν και το μπλογκ του έχει δεχθεί σχεδόν 300 εκατομμύρια επισκέψεις.

O Χαν Χαν γράφει βιβλία που έχουν εμπορική επιτυχία και είναι άσος οδηγός αυτοκινήτων, στα ράλι και τις πίστες. Διάσημος έγινε στις 28 Οκτωβρίου 2005 όταν ξεκίνησε το μπλογκ του, στο οποίο σχολιάζει ελεύθερα τα κοινωνικά ζητήματα.

Οι Κινέζοι εκτιμούν αυτή την πρωτότυπη και ανθρωπιστική φωνή. Τα τελευταία χρόνια έχει σχολιάσει στο μπλογκ τα πιο καυτά ζητήματα- την αναταραχή που προκάλεσε το ταξίδι της Ολυμπιακής Φλόγας στον κόσμο μετά την καταστολή στο Θιβέτ, τον σεισμό του Σετσουάν, τους Ολυμπιακούς του Πεκίνου, την υπόθεση του επιμολυσμένου με μελαμίνη γάλακτος. Γράφει επίσης για θέματα που τον αφήνουν «με το στόμα ανοιχτό». Και γράφει μόνο υπό την πίεση των συναισθημάτων: «Θα ήταν κάπως υπερβολικά σοβαροφανές να πω ότι επιδιώκω να συμβάλω στη βελτίωση της δημόσιας ζωής με το να εκφράζομαι γι΄ αυτά τα γεγονότα. Είμαι απλώς ένας τεμπέλης που είναι ανίκανος να συγκρατηθεί όταν βλέπει ορισμένα πράγματα. Μπορεί κανείς να γράψει ιστορίες από το οτιδήποτε!». Τα κείμενά του ασκούν μεγάλη επιρροή, κυρίως μεταξύ των νέων. Τον χαρακτήρισαν «το καμάρι της γενιάς των παιδιών της δεκαετίας του 1980», ενώ μερικοί πρότειναν να επιλεγεί ως δήμαρχος μιας μεγάλης πόλης (το εν λόγω αξίωμα δεν είναι αιρετό στην Κίνα). Προκάλεσε συγκίνηση πέρυσι τον Νοέμβριο μιλώντας ως προσκεκλημένος στο Παγκόσμιο Φόρουμ Αυτοκινήτου του Τζιαντίνγκ, όταν αναφέρθηκε στις πόλεις που «σαπίζουν τη ζωή»: «Οι μεγάλες κινεζικές μητροπόλεις σκοτώνουν ένα εκατομμύριο ιδανικά για να γεννήσουν έναν ή δύο νεόπλουτους». Ωστόσο η ευφυΐα, το χιούμορ του, η ικανότητά του να κάνει φανερό τον παραλογισμό καταστάσεων χρησιμοποιώντας την απλή λογική, η ευχέρειά του να καταλαβαίνει τα συναισθήματά των αναγνωστών του υποτιμώνται από τους κύκλους των διανοουμένων, οι οποίοι σνομπάρουν αυτό τον απόφοιτο δημόσιου σχολείου της Σαγκάης. Ο Χαν Χαν δεν είναι παρά ένας «αδαής νεαρός», ένας απλός «οδηγός αυτοκινήτων», ένα «κοκοράκι», «ίσως να έχει δίκιο, το στυλ του όμως δεν είναι σπουδαίο, δεν αξίζει τα φώτα της ράμπας» κ.λπ. Εκείνος αντιμετωπίζει τις κριτικές αυτές με περιφρόνηση. Κάθε χρόνο, εισπράττει 2 εκατ. γιουάν (200.000 ευρώ) από τα συγγραφικά δικαιώματα για τα βιβλία του. Όμως, μεταξύ των άλλων διασημοτήτων του ιδίου επιπέδου με αυτόν, αναμφίβολα έχει τις λιγότερες σχέσεις με την τάξη των προνομιούχων. Οι αξιωματούχοι της περιφέρειάς του τον αγνοούν παντελώς, επιβεβαιώνοντας τη φράση του Χαν Χαν που αποτελεί σταθερό μοτίβο στο σύνολο των άρθρων του: «Υπάρχουν δύο είδη λογικής στον κόσμο: η λογική και η κινεζική λογική»...

Βαρβάρα Τερζάκη

Άρθρο Γιώργου Αγγελόπουλου-εφ. Τα Νέα, 23 Μαρτίου 2010

Εξω απ' τα δόντια


Ο Ζοζέ Σαραμάγκου στο «Τετράδιο» τα βάζει με τον Μπους και τον Μπερλουσκόνι, αλλά μιλάει και για όσα αγαπά

«Περίεργο άτομο αυτός ο Σαραμάγκου», γράφει ο Ουμπέρτο Εκο, προλογίζοντας το νέο βιβλίο του κορυφαίου πορτογάλου συγγραφέα «Το τετράδιο»: «Είναι ογδόντα εφτά χρόνων, με κάποια (λέει ο ίδιος) σοβαρά προβλήματα υγείας, έχει κερδίσει το Νόμπελ, διάκριση που θα του επέτρεπε να μην παράγει τίποτε πλέον, αφού έτσι κι αλλιώς έχει εξασφαλισμένη την είσοδό του στο Πάνθεον, και νάτος που αρχίζει να γράφει σε μια ιστοσελίδα επιτιθέμενος λίγο πολύ σε όλον τον κόσμο, προκαλώντας πολεμικές και αναθέματα από πολλές πλευρές...».
Πράγματι, στο «Τετράδιο» που κυκλοφορεί αυτές τις μέρες από τον «Καστανιώτη» (μετ. Αθηνά Ψυλλιά) με κείμενα που ο Σαραμάγκου πρωτοδημοσίευσε στο blog του από το Σεπτέμβριο του 2008 ώς το Μάρτιο του 2009 http://caderno.josesaramago.org, αυτός ο «εκλεπτυσμένος υφαντουργός παραβολών» δεν καταφεύγει στις αγαπημένες του αλληγορίες. Αντικρίζει τον κόσμο έτσι όπως είναι και μιλά ευθέως για όσα τον εξοργίζουν, χωρίς να λογαριάσει τις συνέπειες, χωρίς να βάζει στο κρασί του νερό.
Εξαιτίας του «Τετραδίου», άλλωστε, άλλαξε ο Σαραμάγκου εκδότη στην Ιταλία. Ο οίκος Einaudi -ένας από τους κρίκους της αυτοκρατορίας Μπερλουσκόνι, η οποία αποτιμάται γύρω στα 10 δισ. δολάρια- αρνήθηκε να εκδώσει βιβλίο όπου μεταξύ άλλων, με περίσσευμα ειρωνείας, τίθεται και το ερώτημα: «Στον τόπο της Μαφίας και της Καμόρας, ποια σημασία μπορεί να έχει το αποδεδειγμένο γεγονός πως ο πρωθυπουργός είναι παραβατικός; Σ' έναν τόπο όπου η Δικαιοσύνη ποτέ δεν είχε καλή φήμη, τι πειράζει αν ο πρωθυπουργός φροντίζει να εγκρίνονται νόμοι στα μέτρα των συμφερόντων του, προστατευόμενος ενάντια σε κάθε απόπειρα τιμωρίας της ανυπακοής του και των καταχρήσεων της εξουσίας;».
Αφυπνίζοντας συνειδήσεις
Από τους τελευταίους τιτάνες ενός λογοτεχνικού είδους υπό εξαφάνιση, σύμφωνα με τον πολύ Χάρολντ Μπλουμ, ο συγγραφέας του «Περί τυφλότητας» και της «Πέτρινης σχεδίας», ουδέποτε σταμάτησε να προσπαθεί ν' αφυπνίζει συνειδήσεις, σ' έναν κόσμο εγκλωβισμένο στις συμπληγάδες της οικονομικής παγκοσμιοποίησης, στα συμφέροντα των ισχυρών και στις ψεύτικες υποσχέσεις των πολιτικών. Το ίδιο ακριβώς επιχειρεί και στο «Τετράδιο», θέτοντας στο στόχαστρό του από ηγέτες κρατών μέχρι τον επικεφαλής της Καθολικής Εκκλησίας, κι από διαρκή εγκλήματα κατά της ανθρωπότητας μέχρι την σημερινή αριστερά, που «δεν σκέφτεται, δεν δρά, δεν διακινδυνεύει ένα βήμα»...
«Γιατί οι ΗΠΑ, μια χώρα σε όλα μεγάλη, είχε τόσες φορές τόσο μικρούς προέδρους;» απορεί ο νομπελίστας, στηλιτεύοντας τη μέτρια ευφυΐα και την αβυσσαλέα άγνοια του Τζορτζ Μπους, ενός «ρομπότ» μέσα στο οποίο «ένα πρόγραμμα λειτουργεί στην εντέλεια, αυτό του ψεύδους». Ομως, κι ο διάδοχός του, ο Ομπάμα, που «ήρθε να μας πει ότι ένας άλλος κόσμος είναι εφικτός» και που στην προεκλογική του εκστρατεία έδινε την εικόνα ενός «στοργικού πατέρα», γιατί συνεχίζει «να συναινεί στο έγκλημα που διαπράττεται στη Γάζα;»
Και για τον Φουέντες
Η ισραηλοπαλαιστινιακή σύρραξη θίγεται συχνά στο «Τετράδιο», όπου ο Σαραμάγκου φροντίζει ν' «αναστήσει» κι ένα παλιότερο κείμενό του, χρονολογούμενο από τη δεύτερη παλαιστινιακή Ιντιφάντα, το «Από τις πέτρες του Δαβίδ στα τανκς του Γολιάθ»: «Από την οπτική των Εβραίων», γράφει, «το Ισραήλ ποτέ δεν θα υποβληθεί σε κρίση, αφού βασανίστηκε, δηλητηριάστηκε με αέρια και κάηκε στο Αουσβιτς. Αναρωτιέμαι αν οι Εβραίοι αυτοί που πέθαναν στα ναζιστικά στρατόπεδα συγκέντρωσης, αυτοί που σφαγιάστηκαν στα πογκρόμ, αυτοί που σάπισαν στα γκέτο, αναρωτιέμαι αν το αμέτρητο αυτό πλήθος δυστυχισμένων δεν θα αισθανόταν ντροπή για τις άτιμες ενέργειες που διαπράττουν οι απόγονοί τους»...
Ομως, ο Σαραμάγκου δεν αναφέρεται μόνο σ' εκείνα που τον θυμώνουν. Γράφει και για όσα αγαπά. Για την εκσυγχρονισμένη, μεταμορφωμένη Λισαβόνα που «ξεκόλλησε από το μαρασμό» χωρίς να χάσει και την ψυχή της. Για τον συμπατριώτη του Φερνάντο Πεσόα που «ποτέ δεν κατέκτησε αληθινά τη βεβαιότητα για το ποιος ήταν, αλλά εξαιτίας αυτής του της αμφιβολίας κατορθώσαμε να μάθουμε λίγο παραπάνω ποιοι είμαστε εμείς». Για τον Βραζιλιάνο Ζόρζε Αμάντο, που έγινε «ο καθρέφτης και το πορτρέτο ενός ολόκληρου λαού». Κι ακόμα, για τον Μεξικανό Κάρλος Φουέντες, τον οποίο εκτιμούσε πάντα ως συγγραφέα, αλλά ως άνθρωπο παραλίγο να τον απορρίψει βλέποντάς τον... ντυμένο στην πένα, καλόγουστο, κομψό. «Για άγνωστους λόγους πίστευα πως ένας συγγραφέας, ειδικά αν ανήκε σ' εκείνο το μέρος του κόσμου, δεν θα έπρεπε να ντύνεται έτσι. Γελάστηκα», ομολογεί.
Ο πορτογάλος νομπελίστας, σαράντα χρόνια τώρα αρθρογραφεί στον τύπο, κι ως μιαν ανάλογη παρέμβαση στο δημόσιο χώρο αντιμετωπίζει τις σύντομες πρόζες με τα ξεσπάσματα θυμού που συνεχίζει να διοχετεύει στο προσωπικό του blog. Κι όπως καταλήγει στον πρόλογό του ο Ουμπέρτο Εκο, ο Σαραμάγκου «δεν μας απογοητεύει ούτε όταν γίνεται θηρίο. Ακόμα και τότε είναι συμπαθής».*

Βαρβάρα Τερζάκη

Άρθρο ΣΤΑΥΡΟΥΛΑΣ ΠΑΠΑΣΠΥΡΟΥ-εφ. Ελευθεροτυπία, Επτά, 21-03-2010

Ποιος απειλεί την εθνική ταυτότητα;



Τον Μάρτιο του 2007, όταν ο Νικολά Σαρκοζί, υποψήφιος τότε για την προεδρία της Γαλλικής Δημοκρατίας, πρότεινε τη δημιουργία υπουργείου της μετανάστευσης και της εθνικής ταυτότητας, ο γαλλοβούλγαρος στοχαστής Τσβετάν Τόντοροφ δημοσίευσε στην εφημερίδα «Le Monde» το ακόλουθο άρθρο.
Στο μυθιστόρημά του «1984», ο Οργουελ περιγράφει πολλά υπουργεία που δημιουργήθηκαν στην ολοκληρωτική χώρα Ωκεανία: το υπουργείο της αλήθειας, εκείνο της ειρήνης, της αγάπης, της αφθονίας. Ο Νικολά Σαρκοζί, υποψήφιος για την προεδρία της Γαλλικής Δημοκρατίας, θα μεγαλώσει αυτόν τον κατάλογο υποσχόμενος να δημιουργήσει, αν εκλεγεί, ένα «υπουργείο της μετανάστευσης και της εθνικής ταυτότητας». Γιατί θεωρούμε ανεπιθύμητα τα υπουργεία που φαντάστηκε ο Οργουελ; Οχι επειδή είμαστε εναντίον της αλήθειας ή της αγάπης. Θεωρούμε όμως ότι αυτές οι μεγάλες έννοιες δεν ανήκουν στις αρμοδιότητες της κυβερνητικής δράσης. Την ελεύθερη αναζήτηση της αλήθειας πρέπει να την αφήσουμε στους επιστήμονες και στους δημοσιογράφους. Σε κάθε άτομο ανήκει η ευθύνη να ασχολείται με τις ερωτικές του υποθέσεις. Ούτε η κυβέρνηση ούτε το κοινοβούλιο πρέπει να ανακατεύονται σε αυτές. Γι' αυτό η δημοκρατία μας είναι φιλελεύθερη: Επειδή το κράτος δεν ελέγχει ολοκληρωτικά την κοινωνία πολιτών. Μέσα σε ορισμένα όρια, κάθε άτομο παραμένει ελεύθερο. Το ίδιο ισχύει και για την εθνική ταυτότητα. Δεν είναι τυχαίο το ότι μέχρι τώρα καμία φιλελεύθερη δημοκρατία δεν ανέθεσε την προστασία της σε ένα υπουργείο.
Τι εννοούμε με αυτή τη διατύπωση: «εθνική ταυτότητα»; Χρειάζεται να υπενθυμίσουμε ότι, όχι κατ' εξαίρεσιν αλλά παντού και πάντοτε, πρόκειται για μια ταυτότητα σε κίνηση, σε συνεχή εξέλιξη. Μόνον τα νεκρά έθνη απέκτησαν μιαν αμετάβλητη ταυτότητα. Η γαλλική κοινωνία του 2007 λίγα κοινά χαρακτηριστικά έχει με εκείνη του 1907 και ακόμα λιγότερα με εκείνη του 1707. Αν η ταυτότητα έπρεπε να μην αλλάζει, η Γαλλία δεν θα είχε γίνει χριστιανική σε έναν πρώτο χρόνο και κοσμική σε έναν δεύτερο.
Η ταυτότητα εξελίσσεται επειδή τα συμφέροντα των ομάδων που τη συνθέτουν δεν συμπίπτουν μεταξύ τους και επομένως αυτά τα συμφέροντα σχηματίζουν ασταθείς ιεραρχίες. Για παράδειγμα, η παραχώρηση δικαιώματος ψήφου στις γυναίκες, το 1944, επέτρεψε σε αυτές να συμμετέχουν ενεργά στον δημόσιο βίο της χώρας. Εξαιτίας αυτού του γεγονότος, η εθνική ταυτότητα άλλαξε. Το ίδιο έγινε και όταν, είκοσι τρία χρόνια αργότερα, οι γυναίκες κατέκτησαν το δικαίωμα στην αντισύλληψη. Αυτό το γεγονός είχε ως συνέπεια μια νέα μεταβολή της εθνικής ταυτότητας.
Η εθνική ταυτότητα εξελίσσεται επίσης εξαιτίας της επαφής με άλλους πολιτισμούς: εξαμερικανισμός των ηθών, εξευρωπαϊσμός των θεσμών ή ακόμη σήμερα παρουσία σημαντικών μειονοτήτων που προέρχονται από την Αφρική, από την Ανατολική Ευρώπη και από άλλες περιοχές του κόσμου. Οι μεταναστεύσεις δεν αποτελούν και αυτές κάποια εξαίρεση, αφού γνωρίζουμε ότι ο ένας στους τέσσερις Γάλλους έχει μετανάστες γονείς ή παππούδες. Προτείνοντας όμως ένα υπουργείο που θα ασχολείται ταυτόχρονα με την εθνική ταυτότητα και τη μετανάστευση, ο Νικολά Σαρκοζί αφήνει να εννοηθεί ότι υπάρχει μια αρνητική σχέση ανάμεσα σε αυτές τις δυο. Η μετανάστευση είναι δηλαδή αυτό από το οποίο χρειάζεται να προστατεύσουμε την εθνική ταυτότητα. Κάνοντας αυτό το πράγμα αυτός λησμονάει ότι αυτή η ταυτότητα, όπως και η ταυτότητα όλων των μεγάλων εθνών, είναι και το προϊόν των συναντήσεων των πληθυσμών ήδη από τον καιρό των Γαλατών, των Φράγκων και των Ρωμαίων μέχρι σήμερα. Η επίδραση που είχαν αυτές οι συναντήσεις πάνω στην εθνική ταυτότητα είναι η απόδειξη ότι αυτή η τελευταία είναι πάντοτε ζωντανή.
Τι σημαίνει το να είναι κανείς Γάλλος; Ο Νικολά Σαρκοζί εξηγεί: «Η Γαλλία δεν είναι μια φυλή ούτε μια εθνότητα» και σε αυτό έχει δίκιο. Και συνεχίζει: «Η Γαλλία είναι όλοι οι άνθρωποι που την αγαπούν, που είναι έτοιμοι να υπερασπιστούν τις ιδέες της, τις αξίες της... Το να είσαι Γάλλος σημαίνει να μιλάς και να γράφεις τη γαλλική γλώσσα». Εδώ έχουμε άστοχες και αβάσιμες διατυπώσεις. Υπάρχουν προφανώς πολλοί μη Γάλλοι, εκτός Γαλλίας, που αγαπούν αυτή τη χώρα, που μιλούν και γράφουν τη γλώσσα της. Αντίστοιχα, ένας ορισμένος αριθμός Γάλλων, όπως είναι γνωστό, είναι δυστυχώς αναλφάβητοι. Αυτό δεν τους εμποδίζει να είναι καλοί Γάλλοι. Κυρίως όμως η αγάπη δεν έχει εδώ καμία θέση (όχι στο υπουργείο της αγάπης). Η ιδιότητα του πολίτη δεν ορίζεται από συναισθήματα και μόνον τα ολοκληρωτικά κράτη καθιστούν υποχρεωτική την αγάπη για την πατρίδα.
Ο Σαρκοζί συνεχίζει: «Η γαλλική ταυτότητα είναι ένα σύνολο αδιαπραγμάτευτων αξιών». Και αναφέρει ως παράδειγμα: «Ο κοσμικός χαρακτήρας του κράτους, η ισότητα άνδρα-γυναίκας, η δημοκρατία». Αυτές οι αξίες είναι σπουδαίες και οφείλει κανείς πραγματικά να τις υπερασπίζεται. Αλλά είναι αξίες ειδικά γαλλικές; Τη δημοκρατία τη διεκδικούν πολύ πέρα από τα σύνορα της Γαλλίας, η ισότητα και ο κοσμικός χαρακτήρας του κράτους αποτελούν στοιχείο ακόμη και του ορισμού των δημοκρατικών πολιτικών καθεστώτων.
Για να πούμε την αλήθεια, αυτές οι αξίες ανήκουν όχι στη γαλλική ταυτότητα αλλά στο δημοκρατικό πολιτικό συμβόλαιο στο οποίο υπάγονται οι πολίτες και οι κάτοικοι αυτής της χώρας. Η καθυπόταξη των γυναιών είναι καταδικαστέα, όχι επειδή είναι αντίθετη στη γαλλική ταυτότητα αλλά επειδή παραβιάζει τους νόμους ή τις ισχύουσες αρχές. Η εθνική ταυτότητα διαφεύγει των νόμων, καθώς αυτή φτιάχνεται και ξαναφτιάχνεται καθημερινά με τη δράση εκατομμυρίων ατόμων που κατοικούν αυτή τη χώρα, τη Γαλλία.*
Βαρβάρα Τερζάκη

Άρθρο ΘΑΝΑΣΗ ΓΙΑΛΚΕΤΣΗ-εφ. Ελέυθεροτυπία, Επτα, 21-03-2010

Η εκστρατεία του φόβου


Απέτυχαν να εμποδίσουν τη μεταρρύθμιση οι κακόβουλες επιθέσεις

Ένας Ρεπουμπλικανός βουλευτής αποκαλεί έναν Δημοκρατικό συνάδελφό του «δολοφόνο μωρών». Διαδηλωτές φωνάζουν ρατσιστικά συνθήματα εναντίον μαύρων βουλευτών του Δημοκρατικού Κόμματος που ετοιμάζονται να ψηφίσουν τη μεταρρύθμιση του συστήματος υγείας. Με τη λήξη της ψηφοφορίας στη Βουλή, εμφανίζονται στο Τwitter συνθήματα όπως «Θα έπρεπε να σε δολοφονήσουν»! Ο Πολ Κρούγκμαν αναλύει την κουλτούρα του μίσους στη σημερινή Αμερική.

Την προηγουμένη της ψηφοφορίας του νομοσχεδίου για την υγειονομική περίθαλψη, ο πρόεδρος Ομπάμα απευθύνθηκε εκτός κειμένου προς τους Δημοκρατικούς της Βουλής. Κατέληξε λέγοντας γιατί το κόμμα του πρέπει να περάσει τη μεταρρύθμιση: «Έρχεται κάθε τόσο μια στιγμή που έχεις την ευκαιρία να δικαιώσεις όλες αυτές τις ελπίδες που είχες για τον εαυτό σου, για τη χώρα σου, που έχεις την ευκαιρία να εκπληρώσεις τις υποσχέσεις που έδωσες... Και τώρα είναι η στιγμή να εκπληρώσουμε αυτήν την υπόσχεση. Δεν είναι σίγουρο ότι θα νικήσουμε, όμως είναι σίγουρο ότι θα είμαστε αληθινοί. Δεν είναι σίγουρο ότι θα επιτύχουμε, όμως είναι σίγουρο ότι θα κάνουμε να λάμψει το όποιο φως έχουμε».

Από την άλλη πλευρά, να τι είχε να πει ο Νιουτ Γκίνγκριτς, ο Ρεπουμπλικανός πρώην πρόεδρος της Βουλής, τον οποίο πολλοί στο κόμμα του θεωρούν πνευματικό ηγέτη: «Αν οι Δημοκρατικοί περάσουν τη μεταρρύθμιση της υγείας, θα καταστρέψουν το κόμμα τους, όπως ο Λίντον Τζόνσον κατέστρεψε για 40 χρόνια το Δημοκρατικό Κόμμα» περνώντας τη νομοθεσία για τα δικαιώματα του πολίτη.

Η αντίθεση
Θα ήθελα να σκεφθείτε την αντίθεση: από τη μία, το κλείσιμο της ομιλίας ήταν μια έκκληση προς τον καλύτερο εαυτό μας, μια έκκληση προς τους πολιτικούς να κάνουν το σωστό, ακόμη κι αν βλαφτεί η σταδιοδρομία τους· από την άλλη πλευρά, αναίσθητος κυνισμός. Σκεφθείτε τι σημαίνει να καταδικάζεις τη μεταρρύθμιση της υγείας συγκρίνοντάς την με τον Νόμο για τα Δικαιώματα του Πολίτη. Αυτός ο κυνισμός υπήρξε το χαρακτηριστικό ολόκληρης της εκστρατείας κατά της μεταρρύθμισης.

Ο συναισθηματικός πυρήνας της αντίθεσης στη μεταρρύθμιση ήταν η κατάφωρη καπηλεία του φόβου, την οποία δεν περιόριζαν ούτε τα πραγματικά γεγονότα ούτε οποιοδήποτε αίσθημα αξιοπρέπειας. Δεν ήταν μόνο η αστήρικτη κατηγορία περί επιτροπών θανάτου που δήθεν θα αποφασίζουν ποιος θα θεραπεύεται και ποιος όχι. Ήταν η καπηλεία του φυλετικού μίσους, όπως σ΄ ένα κομμάτι στην Ιnvestor΄s Βusiness Daily που έγραφε ότι η μεταρρύθμιση της υγείας είναι «ενισχυμένη με αναβολικά θετικής δράσης υπέρ των μαύρων, θα αποφασίζονται τα πάντα, από το ποιος θα γίνεται γιατρός μέχρι το ποιος θα νοσηλεύεται, με βάση το χρώμα του δέρματος». Ήταν οι απίθανοι ισχυρισμοί περί χρηματοδότησης των αμβλώσεων. Ήταν η επιμονή ότι υπάρχει κάτι τυραννικό στο να διαβεβαιώνεις τους νεαρούς εργαζόμενους Αμερικανούς ότι θα έχουν διαθέσιμη την υγειονομική περίθαλψη όταν την χρειαστούν. Το κατεστημένο
Ας είμαστε ξεκάθαροι: η εκστρατεία του φόβου δεν πραγματοποιήθηκε από κάποιο ριζοσπαστικό περιθώριο, χωρίς σύνδεση με το ρεπουμπλικανικό κατεστημένο. Αντιθέτως, το κατεστημένο αναμείχθηκε και ενέκρινε από την αρχή ώς το τέλος. Πολιτικοί όπως η Σάρα Πέιλιν- που ήταν υποψήφια των Ρεπουμπλικανών για την αντιπροεδρία - διέδωσαν πρόθυμα το ψέμα για τις επιτροπές θανάτου και πολιτικοί που υποτίθεται πως είναι λογικοί και μετριοπαθείς, όπως ο γερουσιαστής Τσακ Γκράσλι, αρνήθηκαν να πουν πως είναι αναληθές. Την παραμονή της μεγάλης ψηφοφορίας Ρεπουμπλικανοί, μέλη του Κογκρέσου, προειδοποιούσαν πως «η ελευθερία πεθαίνει λίγο σήμερα» και κατηγορούσαν τους Δημοκρατικούς για «τακτική ολοκληρωτισμού», χαρακτηρίζοντας, φαντάζομαι, έτσι τη διαδικασία που είναι γνωστή ως «ψηφοφορία».
Μια νίκη της αμερικανικής ψυχής

ΑΝΑΜΦΙΒΟΛΑ η εκστρατεία του φόβου ήταν αποτελεσματική: η μεταρρύθμιση της υγείας συνάντησε ευρεία αποδοκιμασία. Θα ήταν όμως αρκετή για να μπλοκάρει τη μεταρρύθμιση; Και η απάντηση είναι όχι. Οι Δημοκρατικοί τα κατάφεραν. Αυτή είναι βεβαίως μια πολιτική νίκη για τον πρόεδρο Ομπάμα και ένας θρίαμβος για την Νάνσι Πελόζι, την πρόεδρο της Βουλής. Είναι επίσης μια νίκη της αμερικανικής ψυχής. Μια κακόβουλη, αχρεία επίθεση με σκοπό τον εκφοβισμό απέτυχε να εμποδίσει τη μεταρρύθμιση.


Μια μάχη που την έχασαν όλοι οι άλλοι

ΘΕΟΔΩΡΟΣ ΡΟΥΖΒΕΛΤ
Ο μετέπειτα πρόεδρος το 1912 πραγματοποιεί την προεκλογική του εκστρατεία για το Προοδευτικό Κόμμα υποσχόμενος τη θέσπιση συστήματος εθνικής ασφάλισης, για πρώτη φορά ΦΡΑΓΚΛΙΝΟΣ ΡΟΥΖΒΕΛΤ
Το 1934 ο πρόεδρος συζητά την προώθηση εθνικού συστήματος υγείας, όμως οι βουλευτές δεν ανταποκρίνονται και η σχετική νομοθεσία δεν προωθείται ΧΑΡΙ ΤΡΟΥΜΑΝ
Έχοντας μόλις συμπληρώσει επτά μήνες στον Λευκό Οίκο έκανε μία ομιλία το 1945, στη διάρκεια της οποίας ανακοίνωσε το σχέδιό του για τη δημιουργία δημόσιου ταμείου που θα εγγυάται ότι όλοι οι Αμερικανοί θα έχουν πρόσβαση στις υπηρεσίες υγείας. Μερικά χρόνια νωρίτερα, το 1930, το 80% των υγειονομικών δαπανών προερχόταν από τις τσέπες των πολιτών. Ο Δημοκρατικός Τρούμαν, όπως και ο Μπιλ Κλίντον δεκαετίες αργότερα, διέθετε την πλειοψηφία και στα δύο σώματα του Κογκρέσου.

Όμως η πανίσχυρη Αμερικανική Ιατρική Ένωση διοργάνωσε καμπάνια με ομάδες πίεσης προκειμένου να κατηγορήσει τον Τρούμαν ότι το σχέδιό του ευθυγραμμίζεται με τη Μόσχα. Και το σχέδιο απέτυχε ΛΙΝΤΟΝ ΤΖΟΝΣΟΝ
Ο Δημοκρατικός πρόεδρος (1963 - 1969) ανήγγειλε στις 30 Ιουνίου 1966 τη δημιουργία δημόσιου συστήματος υγείας για τους συνταξιούχους (Μedicare). Η αναγγελία έγινε στο Μιζούρι, τόπο καταγωγής του Τρούμαν, ο οποίος σε ηλικίας 81 ετών βοήθησε στη διαμόρφωσή του και δήλωσε: «Αισθάνομαι ευτυχισμένος που έζησα για να δω αυτή την ημέρα» ΡΙΤΣΑΡΝΤ ΝΙΞΟΝ
Ο Ρεπουμπλικανόςπρόεδρος (1968- 1974) ήθελε να καθιερώσει ένα σύστημα καθολικής υγειονομικής ασφάλισης όπως αυτό που ίσχυε στην Ευρώπη. Όμως τα στελέχη του Ρεπουμπλικανικού Κόμματος το εμπόδισαν ΜΠΙΛ ΚΛΙΝΤΟΝ
Η βάση του προγράμματος που εξήγγειλε ο Κλίντον (1993- 2001) ως πρόεδρος ήταν, όπως και στην περίπτωση του Μπαράκ Ομπάμα, η προώθηση των μεταρρυθμίσεων στο σύστημα υγείας. Για να πείσει τους Αμερικανούς ο Κλίντον έθεσε τη σύζυγό του Χίλαρι επικεφαλής της αρμόδιας επιτροπής.

Όμως οι Κλίντον συγκρούστηκαν με το ίδιο λόμπι των μεγάλων ιδιωτικών ασφαλιστικών εταιρειών που αναγκάστηκε να αντιμετωπίσει ο Ομπάμα


Βαρβάρα Τερζάκη

Άρθρο Ρaul Κrugman- εφ. Τα Νέα, ΤΗΕ ΝΕW YΟRΚ ΤΙΜΕS ,Τρίτη 23 Μαρτίου 2010
Ζούμε σε μια πραγματικότητα όπου όλα γύρω μας αλλάζουν ραγδαία και οι αλλαγές αυτές έχουν επιπτώσεις στο μοντέλο της παραγωγης, στο μοντέλο της εργασίας, στο μοντέλο της κοινωνίας, στο μοντέλο της οικογένειας. Γύρω μας όλα είναι διαφορετικά από ό,τι ήταν 30 χρόνια πριν. Η πραγματικότητα στο χώρο των επιχειρήσεων είναι πολύ διαφορετική. Δεν έχουμε πια να κάνουμε με τη μικρή παραγωγική μονάδα μιας περιφέρειας. Αυτή η μικρή παραγωγική μονάδα έχει μπεί στον παγκόσμιο ανταγωνισμό. Το μοντέλο εργασίας δεν είναι αυτό που ξέραμε 30 χρόνια πριν και προσαρμόζεται ταχύτατα στις νέες απαιτήσεις της παραγωγής. Οι κοινωνίες μας είναι αλλιώτικες, πολυπολιτισμικές, πολυεθνικές. Διαφορετικές φυλές, έθνη, θρησκείες, κουλτούρες συμβιώνουν σήμερα σε όλες τις πόλεις της Ευρώπης, μέσα σε ένα παγκόσμια ανταγωνιστικό περιβάλλον. Η μορφή της οικογένειας έχει διαφοροποιηθεί, με τα μονογενεϊκά σχήματα να αποτελούν πλέον σε πολλές χώρες ακόμα και την πλειονότητα.
Οι σχέσεις ανάμεσα στα δύο φύλα, στα παιδιά και τους γονείς ή στην οικογένεια και την Τρίτη ηλικία έχουν επίσης αλλάξει. Παράλληλα, το γυναικείο φύλο έχει κατακτήσει πλέον αρκετά από τα ανδρικά πόστα και έχει γίνει ένας σημαντικός παράγοντας στην πολιτική, πολιτιστική και οικονομική πορεία του κόσμου. Η πρώτη Ημέρα της Γυναίκας εορτάστηκε στις ΗΠΑ το 1909 σε ανάμνηση μιας μεγάλης εκδήλωσης διαμαρτυρίας που έγινε στις 8 Μαρτίου 1857 από εργάτριες κλωστοϋφαντουργίας στη Νέα Υόρκη, οι οποίες ζητούσαν καλύτερες συνθήκες εργασίας και δύο χρόνια αργότερα, καθιερώθηκε από τη Σοσιαλιστική Διεθνή ως Παγκόσμια Ημέρα της Γυναίκας. Σήμερα ο αριθμός των γυναικών ανέρχεται στο 52% του συνολικού πληθυσμού του πλανήτη, αποτελώντας αναντίρρητα ένα τεράστιο ανθρώπινο δυναμικό και μια μεγάλη δύναμη, η οποία διαμορφώνει το μέλλον του κόσμου. Όλοι αναγνωρίζουν τη σημασία της επίτευξης ισορροπίας μεταξύ των πολιτιστικών παραδόσεων και της βελτίωσης της κοινωνικής θέσης του συνόλου των γυναικών. Όμως θα πρέπει επίσης να επισημανθεί ότι και οι κοινωνίες από την πλευρά τους μόνον όφελος μπορούν να αποκομίσουν από την πλήρη εμπλοκή αυτής της δυναμικής πληθυσμιακής ομάδας. Σήμερα θεωρείται αυτονόητο πλέον για μια γυναίκα να έχει τη δυνατότητα να σπουδάζει, να ψηφίζει, να πολιτεύεται, να εργάζεται και να σταδιοδρομεί σε όποιον τομέα της επιτρέπουν οι ικανότητες της, να έχει οικογένεια και να ανατρέφει παιδιά παράλληλα με την επαγγελματική της εξέλιξη και γενικότερα να έχει ίσα δικαιώματα και απολαβές με τον άνδρα. Μέσα στις κοινωνικές εξελίξεις που κληρονόμησε ο 21ος αιώνας από τον προηγούμενο είναι και η αυξανόμενη συμμετοχή των γυναικών στο οικονομικό, πολιτικό και πολιτιστικό γίγνεσθαι. Ο λόγος, για τις επονομαζόμενες «ανεπτυγμένες» χώρες, γιατί, όσον αφορά τις «αναπτυσσόμενες», ο δρόμος φαίνεται ιδιαίτερα μακρύς και δύσκολος και σ’αυτόν τον τομέα.
Στον 21ο αιώνα η γυναικεία χειραφέτηση σε όλους τους τομείς, πρωτίστως στην οικονομία, θα συνδράμει στην ελαχιστοποίηση της διαφθοράς, της κακοδιοίκησης, των ένοπλων συρράξεων και της βίας.
Κάθε γυναίκα, για να θεωρείται επιτυχημενη σήμερα, θα πρέπει να συγκεντρώνει ικανότητες και δεξιοτεχνίες με δεδομένο τους πολλαπλούς ρόλους που υποστηρίζει, να επιβεβαιώνεται κοινωνικά, επαγγελματικά και οικογενειακά και να σχολιάζεται από τους άλλους τόσο για τα θετικά όσο και για τα αρνητικά της προσωπικότητας της. Ωστόσο, οι γυναίκες θα πρέπει να εκμεταλλευτούν τη δύναμη του μυαλού τους, τη μαγεία της καρδιάς τους και την επιρροή του συναισθήματος. Η γυναίκα έχει τεράστια αποθέματα υπομονής, αντοχής και ευελιξίας, μια συνταγή απαραίτητη για την ανάπτυξη και την ευημερία των λαών σε ολόκληρο τον πλανήτη.

εφ. Ελευθεροτυπία, Επτά- Μάρτιος 2010

24/3/10

Η παράσταση τελειώνει(;)



Από την εποχή της εμφάνισης του καπιταλισμού, στα τέλη του 15ου αιώνα, έως σήμερα, που στις περίπλοκες και βαθιές καπιταλιστικές οικονομικές διεργασίες συμμετέχουν σχεδόν όλες οι χώρες ανά την υφήλιο, ο επεκτατισμός αποτελεί αναπόσπαστο κομμάτι της λειτουργίας του συγκεκριμένου κοινωνικο-οικονομικού συστήματος και η διεθνοποίηση των αγορών είναι άκρως σημαντικό μέρος της στρατηγικής των ισχυρών οικονομικών και πολιτικών δυνάμεων κάθε κράτους.
Ένας από τους κορυφαίους σύγχρονους κοινωνικούς επιστήμονες στον κόσμο, που έχει αφιερωθεί σχεδόν αποκλειστικά στη μελέτη και την ανάλυση του παγκόσμιου καπιταλιστικού συστήματος από τη γέννησή του έως σήμερα, είναι ο Ιμάνουελ Βαλερστάιν. Χρησιμοποιώντας ένα θεωρητικό και αναλυτικό πλαίσιο προσέγγισης του καπιταλισμού ως παγκόσμιου συστήματος που είναι επηρεασμένο από ποικίλες κοινωνικο-επιστημονικές παραδόσεις, ο Βαλερστάιν αναγνωρίζεται ως ο κατ’εξοχήν ιδρυτής της θεωρίας των παγκόσμιων συστημάτων, στα οποία περιλαμβάνεται και αυτό του ιστορικού καπιταλισμού.
Με σπουδές στο Κολούμπια, απ’όπου ξεκίνησε και την ακαδημαϊκή του καριέρα, κατείχε επί σειρά ετών τη θέση του διακεκριμένου καθηγητή Κοινωνιολογίας στο πολιτειακό πανεπιστήμιο της Νέας Υόρκης, στο Μπινγκαμπτον, ενώ διετέλεσε ώς το 2005 διευθυντής του Κέντροτ «Fernand Braudel» για τη μελέτη των Οικονομιών, των Ιστορικών Συστημάτων και των Πολιτισμών. Έχει γράψει μερικά από τα σημαντικότερα διεθνώς βιβλία για την ιστορική εξέλιξη του παγκόσμιου καπιταλιστικού συστήματος. Τα τελευταία περίπου 10 χρόνια κατέχει τη θέση του Senior Research Scholar στο πανεπιστήμιο του Yale.

Καιηγητά Βαλερστάιν, στην ανάλυση των παγκόσμιων συστημάτων, το έθνος-κράτος απορρίπτεται ως μονάδα ανάλυσης για την κατανόηση της καπιταλιστικής εξέλιξης και των παγκόσμιων ιστορικών τάσεων γενικότερα και ο καπιταλισμός εκλαμβάνεται εννοιολογικά ως ένα παγκόσμιο οικονομικό σύστημα. Ποιο είναι το πλεονέκτημα αυτής της προσέγγισης;

«Το πλεονέκτημα της ανάλυσης των παγκόσμιων συστημάτων είναι ότι επιχειρεί να είναι συναφής με την εμπειρική πραγματικότητα. Το σύγχρονο παγκόσμιο σύστημα είναι μια παγκόσμια καπιταλιστική οικονομία. Οι καπιταλιστές δεν δρούν με βάση τα κρατικά σύνορα, αλλά με βάση τις δυνατότητες τους στην αγορά. Τα σύνορα άλλοτε περιορίζουν τις δυνατότητες αυτές και άλλοτε τις ενισχύουν και τις επαυξάνουν. Για τον καπιταλιστή όμως, πρωταρχικός αντικειμενικός σκοπός είναι η συσσώρευση του κεφαλαίου. Και είναι εύκολο να αποδείξουμε ότι οι καπιταλιστές από την αρχή και κυρίως αυτοί που πέτυχαν, αγνόησαν με επιμονή τα σύνορα, όποτε μπορούσαν και όποτε τους βόλευε, δηλαδή κατά τον περισσότερο χρόνο. Έτσι, δεν είναι λογικό να αναλύσουμε διαφορετικούς ‘εθνικούς καπιταλισμούς’, αφού αυτοί δεν αποκαλύπτουν τον τρόπο με τον οποίο δρουν οι καπιταλιστές».

Στο πλαίσιο της προσέγγισης που επιχειρείτε για την κατανόηση των ιστορικών και πολιτικών εξελίξεων, σημειώνετε ότι οι σοσιαλιστικές επαναστάσεις του 20ου αιώνα απέτυχαν επειδή δεν μπόρεσαν να αλλάξουν το παγκόσμιο σύστημα. Εννοείτε, δηλαδή, ότι δεν ήταν καν σοσιαλιστικές;

«Όλες οι επαναστάσεις του 20ού αιώνα ήταν εθνικές επαναστάσεις με σοσιαλιστική χροιά. Ακόμα και το σύνθημα της κουβανικής κυβέρνησης ήταν και παραμένει ‘Πατρίδα ή Θάνατος – θα νικήσουμε!’, ούτε λέξη για σοσιαλισμό. Φυσικά, αυτά τα κινήματα/επαναστάσεις ήταν πολύ σημαντικά. Σηματοδότησαν την εκπλήρωση μεγάλου μέρους των αντικειμενικών στόχων των ‘αντισυστημικών’ κινημάτων, όπως αυτοί τέθηκαν κατά τον 19ο αιώνα. Όλες οι σοσιαλιστικές επαναστάσεις αποτέλεσαν μέρος της πολιτικής εξέγερσης του Νότου (Τρίτος Κόσμος) κατά των κυρίαρχων δυνάμεων του παγκόσμιου συστήματος».

Πέτυχαν ή απέτυχαν;

«Απέτυχαν, επειδή πέτυχαν. Μετά τις διαφωνίες που σημειώθηκαν, περί τα τέλη του 19ου αιώνα, σχετικά με τη στρατηγική που ακολούθησε το παγκόσμιο σοσιαλιστικό κίνημα, όπως και τα διάφορα ποικιλόμορφα απελευθερωτικά κινήματα, η στρατηγική που υιοθετήθηκε από τα κατεστημένα πια κινήματα ήταν αυτή των δύο βημάτων: πρώτον, η κατάκτηση της πολιτικής εξουσίας μέσα στους κόλπους του κράτους και μετά η αλλαγή του κόσμου. Η συγκεκριμένη στρατηγική αποδείχτηκε επιτυχής, επειδή φαινόταν η μόνη δυνατή καθώς –χωρίς κρατική εξουσία- όλες οι προσπάθειες μετασχηματισμού του κόσμου, φαίνονταν καταδικασμένες να συντριβούν.
Στην περίοδο μεταξύ 1945-1968, τα ‘αντισυστημικά’ κινήματα σημείωσαν τεράστιες επιτυχίες ως προς το πρώτο βήμα. Εϊχαμε κομμουνιστικές κυβερνήσεις στο ένα τρίτο του κόσμου, από την Τσεχία ίσαμε την Κίνα. Εθνικά απελευθερωτικά κινήματα ανήλθαν στην εξουσία σε όλες σχεδόν τις πρώην αποικίες της Ασίας, της Αφρικής και της Καραϊβικής, καθώς και τα λαϊκά κινήματα σε πολλές χώρες της Λατινικής Αμερικής. Ακόμα και οι σοσιαλδημοκράτες στην Ευρώπη είχαν εξασφαλίσει μαζική υποστήριξη μέσα στις χώρες τους και ανήλθαν και αυτοί στην εξουσία.
Όλα αυτά όμως, τα καθεστώτα αποδείχθηκαν ανίκανα να φέρουν εις πέρας τη δευτερη υπόσχεσή τους, να αλλάξουν τον κόσμο. Μόλις ανήλθαν στην εξουσία, σχεδόν όλες αυτές οι ‘επαναστατικές’ κυβερνήσεις δεσμεύτηκαν πρωταρχικά για ‘αναπτυξιακα προγράμματα’ (να βελτιώσουν την οικονομία της χώρας τους στο πλαίσιο της παγκόσμιας οικονομίας). Πρόκειται για τη λεγόμενη στρατηγική του ‘θα σας προλάβουμε’. Όλες τους έκαναν προσπάθειες εκβιομηχάνισης των χωρών τους και φιλοδοξούσαν να τις εντάξουν στη λίστα των ισχυρότερων χωρών.
Όμως τα ‘αναπτυξιακα προγράμματα’ δεν αποτελούν δρόμο προς ένα μη καπιταλιστικό παγκόσμιο σύστημα. Αυτό που δεν υπολόγισε η συγκεκριμένη αντισυστημική στρατηγική ήταν ότι όλα τα επαναστατικά κράτη εξακολουθούσαν να αποτελούν κατ’ανάγκην μέρος της καπιταλιστικής παγκόσμιας οικονομίας, εξακολουθούσαν να δρούν με βάση τους δικούς της κανόνες. Από κει ξεκινάει και η παραμόρφωση αυτών των καθεστώτων και φυσικά οι λαοί των κρατών αυτών συνειδητοποίησαν στο τέλος τους περιορισμούς που επέβαλλε η κρατική εξουσία (οι νομενκλατούρες τους, που χλεύαζαν τα ιδεώση της ισότητας) και στράφηκαν εναντίον αυτών των κυβερνήσεων, λέγοντας τους, ‘Μας προδώσατε!’. Έτσι ακολούθησε η κατάρρευση των κινημάτων αυτών – ας το αποκαλέσουμε συμβολικά 1989. Αλλά αυτό ήταν κάτι που είχε ξεκινήσει χρόνια πριν με την παγκόσμια επανάσταση του 1968».

Έχετε όντως, περιγράψει τα γεγονότα του 1968 ως μια παγκόσμια επανάσταση. Τι ακριβώς πέτυχαν τα γεγονότα αυτά, ωστε να αλλοιώσουν τη δομή του παγκόσμιου συστήματος σε τέτοιο βαθμό, που να μιλάτε για μια παγκόσμια επανάσταση;

«Αυτό που ονομάζουμε 1968, ουσιαστικά συντελέστηκε σε έναν μεγάλο αριθμό χωρών για μια περίοδο που καλύπτει χρονικά το διάστημα 1966-1979. τα συλλογικά γεγονότα ήταν σαν Φοίνικας : άναψε σχεδόν ξαφνικά μια μεγάλη φωτιά και μετά πάλι ξαφνικά, έσβησε. Αν υπολογίσουμε τα αποτελέσματα με βάση τους άμεσους εκπεφρασμένους αντικειμενικούς στόχους αυτών που συμμετείχαν, μάλλον θα κατλήξουμε στο συμπέρασμα ότι δεν πέτυχαν τους στόχους αυτούς ή ότι δεν τους πέτυχαν για μεγάλο χρονικό διάστημα.
Με τους όρους, όμως, μιας μακροπρόθεσμης τροχιάς του σύγχρονου παγκόσμιου συστήματος, το αποτέλεσμα εμπεριείχε στοιχεία μετασχηματισμού και από τότε το παγκόσμιο σύστημα δεν ξανάγινε ποτέ το ίδιο. Πρώτον, η παγκόσμια επανάσταση του 1968 εκθρόνισε τον κεντρώπ φιλελευθερισμό, ο οποίος βασίλευε ως ο παγιωμένος γεωπολιτισμός του σύγχρονου παγκόσμιου συστήματος από το 1848 και μετά –από τότε, δηλαδή, που είχε επιτελεστεί η μόνη άλλη ‘παγκόσμια επανάσταση’ στο σύγχρονο παγκόσμιο σύστημα. Και δεύτερον, εκτόπισε από το πολιτικό σκηνικό τα παραδοσιακά κόμματα και κινήματα της Αριστεράς. Με βάση αυτές τις επιρροές στη δομή του παγκόσμιου συστήματος, μπορούμε να μιλάμε για μια παγκόσμια επανάσταση».

Έχει διατυπωθεί ως κριτική στην ανάλυση σας ότι χρησιμοποιείτε αντιλήψεις που πηγάζουν από τις νεοκλασικές οικονομικές θεωρίες.

«Η κατηγορία ότι οι απόψεις μου βασίζονται στις νεοκλασικές οικονομικές θεωρίες με κάνει να μειδιώ. Αυτό απέχει πολύ από την αλήθεια- όσο και το ότι είμαι ο Καρλ Μαρξ για παράδειγμα.
Σε γενικές γραμμές, οι νεοκλασικές θεωρίες παρουσιάζουν ένα μοντέλο που απέχει πολύ από την καπιταλιστική πραγματικότητα και ολόκληρος ο κορμός του έργου μου είναι αφιερωμένος στην εξήγηση αυτού του γεγονότος. Για παράδειγμα, πάρτε μια βασική άποψη ( ότι δηλαδή η αγορά είναι μια αυτόνομη δύναμη) και την αντίστοιχη της ( ότι οι καπιταλιστές προτιμούν τα κράτη να μην επεμβαίνουν στην αγορά). Και οι δύο απόψεις είναι απολύτως λανθασμένες.
Η αγορά είναι ένας κοινωνικά δομημένος και κοινωνικά προστατευμένος τρόπος κοινωνικής αλληλεπίδρασης που παίζει πολύ σημαντικό ρόλο στο καπιταλιστικό σύστημα, αλλά όχι και τον βασικό. Αυτό που χρειάζονται και επιθυμούν οι καπιταλιστές δεν είναι μια ελεύθερη αγορά αλλά μια μονοπωλιακή αγορά. Και για να την επιτύχουν χρειάζονται την ενεργό παρέμβαση των κρατών, την οποία και ικετεύουν.
Η ελεύθερη αγορά δρα ενάντια σ’αυτά τα μονοπώλια και υπηρετεί τα συμφέροντα εκείνων που στην τρέχουσα κατάσταση δεν έχουν μονοπωλιακά πλεονεκτήματα. Ο καπιταλισμός θα λατέρεε σε πέντε λεπτά αν, πραγματικά, ζούσαμε σε έναν κόσμο αφημένο στην τύχη του. Τι καλύτερη απόδειξη γι’αυτό από τον τρόπο που στρατεύτηκαν τα κράτη για να αντιμετωπίσουν τη σημερινή κατάσταση.

Πώς ερμηνεύετε τη σημερινή παγκόσμια οικονομική κρίση;

«Όχι με τον τρόπο που την ερμηνεύουν οι περισσότεροι –δηλαδή, μια κατάσταση κατά την οποία κάποια καμπύλη έχει πάρει την κατιούσα. Δεν χρησιμοποιώ την έννοια ‘κρίση’ μ’αυτόν τον τρόπο. Είμαστε πραγματικά σε κρίση, και μια κρίση είναι σπάνιο πράγμα.
Πρέπει να διαχωρίσουμε εδώ μερικά στοιχεία. Αν πάρουμε τον κόσμο από το 1945, έχουμε μια κατάσταση κατά την οποία οι ΗΠΑ για περίπου 25 χρόνια ήταν η αναμφισβήτητη ηγεμονική δύναμη στο παγκόσμιο σύστημα. Αληθεύει επίσης ότι αυτή ήταν μια περίοδος τρομερής οικονομικής επέκτασης. Ουσιαστικά, ήταν η μόνη τόσο μεγάλη οικονομική επέκταση στην ιστορία της παγκόσμιας οικονομίας. Οι Γάλλοι αποκαλούν αυτην την εποχή ‘Τα τριάντα λαμπρά χρόνια’.
Και τα δύο αυτά ιστορικά στοιχεία φτάνουν στο τέλος τους περίπου την ίδια χρονική στιγμή, κάπου το 1970, αν και είναι πολύ δύσκολο να χρονολογήσει κανείς με ακρίβεια αυτά τα πράγματα. Αναλύω αυτές τις εξελίξεις με βάση τους μακρόχρονους κύκλους που επεξεργάστηκε ο Κοντράτιεφ, και διαπιστώνω ότι η παγκόσμια καπιταλιστική οικονομία εισήλθε στη Β φάση των κύκλων Κοντράτιεφ περίπου εκείνο το διάστημα.
Η παγκόσμια οικονομία βρίσκεται σε κατάσταση στασιμότητας για τριάντα χρόνια. Τυπικό χαρακτηριστικό μιας κατάστασης οικονομικής στασιμότητας αποτελεί το γεγονός ότι υπήρχαν μεγάλες μονοπωλιακές βιομηχανίες που αποκόμιζαν τεράστια κέρδη, τα οποία πλέον δεν είναι διαθέσιμα επειδή ανταγωνιστές εισήλθαν στις αγορές και έτσι τα επίπεδα κερδών των πλέον κερδοφόρων επιχειρήσεων κατέρρευσαν.
Υπάρχουν δύο πράγματα που μπορούν να γίνουν για να αντιμετωπιστεί η κατάρρευση των κερδών. Το ένα είναι να μετακομίσουν οι βιομηχανίες σε περιοχές που ιστορικά προσφέρουν χαμηλούς μισθούς. Το δεύτερο, που μπορεί να γίνει όταν εμφανίζεται η μακροχρόνια Β φάση στους κύκλους του Κοντράτιεφ, είναι ότι οι άνθρωποι που θέλουν να κάνουν πολλά χρήματα μετατοπίζουν τις επιχειρηματικές τους δραστηριότητες στη χρηματο-οικονομική σφαίρα- ουσιαστικά, μια μορφή κερδοσκοπίας μέσω μηχανισμών δανεισμού διαφόρων ειδών. Το βλέπω αυτό από την άποψη των ισχυρών οικονομικών παικτών από τη δεκαετία του 1970-δηλαδή των ΗΠΑ, της δυτικής Ευρώπης και της Ιαπωνίας. Αλλά η κερδοσκοπία πάντα οδηγεί σε φούσκα η οποία τελικά θα σκάσει. Αυτό γινόταν για 500 χρόνια (δηλαδή από τη δημιουργία του παγκόσμιου καπιταλιστικού συστήματος), γιατί να σταματήσει τώρα; Εδώ λοιπόν, βρισκόμαστε σήμερα. Αυτό που ο κόσμος αποκαλεί χρηματο-οικονομική κρίση είναι απλώς η κατάρρευση. Υπάρχει ουσιαστική κρίση του παγκόσμιου καπιταλιστικού συστήματος σε τέτοιο επίπεδο, που δεν νομίζω πως το σύστημα θα υπάρχει σε 30 χρόνια από σήμερα. Θα εξαφανιστεί και θα αναπληρωθεί από κάποιο άλλο είδος παγκόσμιου συστήματος. Συνεπως, είμαστε τώρα σε μια χαοτική κατάσταση».

Αν το παγκόσμιο καπιταλιστικό σύστημα έχει μια τόσο κοντινή ημερομηνία λήξης, ποιές θεωρείτε ότι είναι οι «ιστορικές επιλογές» που έχουμε μπροστά μας;

«Η θεμελιώδης επιλογή αφορά το είδος του συστήματος που θα αντικαταστήει το υπάρχον. Αυτό δεν μπορεί να προαποφασιστεί. Δεν μπορούμε να γνωρίζουμε την απάντηση. Αλλά μπορούμε να την επηρεάσουμε με τις πράξεις μας. Στην πραγματικότητα, υπάρχουν δύο πεδία, τα οποία αντιπροσωπεύουν τις δύο πλευρές της συστημικής διχοτόμησης. Από τη μια πλευρά, υπάρχουν αυτοί που θα προωθήσουν κάποιο νέο είδος συστήματος (ποικιλοτρόπως διαφορετικό από το υπάρχον), το οποίο θα έχει, όμως την ικανότητα να διατηρήσει ένα κρίσιμο στοιχείο-την ιεράρχηση και την παραχώρηση προνομιών σε μια μειοψηφία.
Απέναντι σ’αυτούς θα βρίσκονται παραταγμένοι όσοι επιθυμούν να δημιουργήσουν ένα ιστορικό σύστημα, που δεν θα διαθέτει ακριβώς αυτό το στοιχείο και επομένως θα μπορεί να ονομαστεί περίπου δημοκρατικό, περίπου εξισωτικό σύστημα. Πώς θα είναι με ακρίβεια αυτό το σύστημα, τι είδους θεσμούς θα διαθέτει, ποιος θα είναι ο γεωπολιτισμικός χαρακτήρας του – όλα αυτά είναι ανοιχτά ζητήματα. Αλλά η επιλογή είναι σχετικά σαφής και είναι καθήκον μας ως διανοουμένων να προσπαθήσουμε να το καταστήσουμε σαφέστερο μέσα στο διάστημα των 25-30 ετών αυτής της χαοτικής μετάβασης που βρίσκεται μπροστά μας».

Πώς θα απαντούσατε στον ισχυρισμό κάποιων ότι ο καπιταλισμός δεν οδεύει προς το τέλος του, αλλά ότι διανύει μια ιστορική περίοδο αναστροφής;

«Δεν υπάρχει κανένα είδος αναστροφής της Ιστορίας. Η μόνη έννοια που μπορεί να ενυπάρχει σε μια παρόμοια δήλωση θα πρέπει να εντάσσεται στο πλαίσιο μιας ευθύγραμμης αντίληψης της φιλοσοφίας του χρόνου, στην οποία υπάρχει μια προκαθορισμένη ιστορική διαδρομή, από το Α στο Β και μετά στο Γ. Και αν μετά το Β, ξαναβρισκόμαστε στο Α (αλλά πως θα μπορούσε να γίνει αυτό;), τότε μπορούμε να πούμε ότι σημειώνεται μια ‘αντίστροφη ροή της Ιστορίας’. Δεν υπάρχουν αναπόφευκτες φάσεις, τίποτα δεν εγγυάται την πρόοδο. Υπάρχει ένας χρονικός ορίζοντας, στον οποίο το παρόν είναι επικεφαλής και οδηγεί θέτει τα όρια και εμπνέει το μέλλον. Αλλά αν αυτή η κατεύθυνση της ιστορικής αλλαγής είναι καλή ή κακή αυτό θα φανεί στο μέλλον».

Βαρβάρα Τερζάκη

Άρθρο Χρόνης Πολυχρονίου-εφ. Ελευθεροτυπία, Μάρτιος 2010

23/3/10

Όταν ο άνθρωπινος πολιτισμός μετατρέπεται σε δύναμη εξέλιξης


Όπως και οποιοδήποτε άλλο είδος, έτσι και το ανθρώπινο διαμορφώνεται με βάση τις κλασικές δυνάμεις της φυσικής επιλογής, όπως ο λιμός, οι ασθένειες ή οι κλιματικές αλλαγές. Μια νέα δύναμη έρχεται τώρα νε τραβήξει την προσοχή των ερευνητών-και οι επιπτώσεις της μπορεί να προκαλέσουν έκπληξη, καθώς, αν επιβεβαιωθούν, θα αποδεικνύουν ότι ο άνθρωπος, εδω και περίπου 20.000 χρόνια, καθορίζει ο ίδιος την εξέλιξη του είδους του.
Η δύναμη αυτή είναι ο ανθρώπινος πολιτισμός, ο οποίος προσδιορίζεται, σε γενικές γραμμές, ως κάθε μορφής επίκτητη συμπεριφορά. Οι βιολόγοι τον θεωρούσαν πάντα ως ασπίδα προστασίας απέναντι στις δυνάμεις της φυσικής επιλογής, καθώς ρούχα και στέγη, προστατεύοντας τον άνθρωπο από το κρύο, του επέτρεπαν να παράγει περισσότερη τροφή και να αποφεύγει τους λιμούς.
Ακριβώς αυτη η θωράκιση ήταν που είχε θεωρηθεί ότι επιβράδυνε ή ενδεχομένως και ανέστειλε το ρυθμό της ανθρώπινης εξέλιξης. Τώρα, όμως, πολλοί βιολόγοι αντιμετωπίζουν τον πολιτισμό κάτω από ενα διαφορετικό πρίσμα. Αν και προστατεύει από άλλες δυνάμεις, δείχνει να είναι και ο ίδιος μια ισχυρή δύναμη φυσικής επιλογής. Ο άνθρωπος προσαρμόζεται γενετικά στις βαθιές πολιτιστικές αλλαγές, όπως οι νέες διατροφικές συνήθειες. Αυτή η αλληλεπίδραση λειτουργεί πιο γρήγορα από άλλες δυνάμεις επιλογής, «κάνοντας ορισμένους ερευνητές να υποστηρίχουν ότι ο συνδυασμός γονιδιακών και πολιτιστικών ανακατατάξεων μπορεί να αποτελεί το κλειδί της ανθρώπινης εξέλιξης», όπως έγραψαν ο Κέβιν Λάλαντ και οι συνεργάτες του στο Nature Reviews Genetics. Ο δρ λάλαντ είναι εξελικτικός βιολόγος στο Πανεπιστήμιο St.Andrews της Σκωτίας.
Δύο από τους βασικούς υποστηρικτές αυτής της θεωρίας, ο Ρόμπερτ Μπόιντ του Πανεπιστημίου του Λος Αντζελες στην Καλιφόρνια και ο Πίτερ Ρίτσερσον του Πανεπιστημίου Ντέιβς στην Καλιφόρνια, υποστήριζαν για πολλά χρόνια ότι γονίδια και πολιτισμός επηρεάζουν από κοινού την εξέλιξη του ανθρώπινου είδους.
Η ανεκτικότητα πολλών Βορειοευρωπαίων στη λακτόζη αποτελεί, για τους Μπόιντ και Ρίτσερσον, χαρακτηριστικό παράδειγμα αυτής της αλληλεπίδρασης. Σε πολλούς ανθρώπους, το γονίδιο ανοχής στη λάκτόζη απενεργοποιείται λίγο μετά τον απογαλακτισμό, αλλά στους Βορειοευρωπαίους απόγονους ενός αρχαίου πολιτισμού που στηρίχτηκε στην κτηνοτροφία, το γονίδιο παραμένει ενεργό.
Η ανοχή στη λακτόζη έχει αναγνωριστεί πλέον ως χαρακτηριστική περίπτωση επιρροής μιας πολιτιστικής συνήθειας –κατανάλωσης ωμού γάλακτος- στην εξέλιξη του ανθρώπινου γονιδιώματος. Εκτιμάται ότι με την συμπληρωματική αυτή διατροφή οι ενήλικες άφηναν πίσω τους περισσότερους εν ζωή απογόνους.
Τα τελευταία χρόνια, οι βιολόγοι μπόρεσαν να σκανάρουν ολόκληρο το ανθρώπινο γονιδίωμα, αναζητώντας γονίδια που να έχουν διαμορφωθεί με βάσει τη φυσική επιλογή. Τέτοιου τύπου γονίδια καθίστανται αναγνωρίσιμα στις περιπτώσεις που ένας γονιδιακός τύπος απαντάται περισσότερο από άλλους, επειδή οι ιδιοκτήτες του αφήνουν πίσω τους περισσότερους απογόνους. Η έρευνα έδειξε ότι εώς και το 10% του γονιδιώματος δείχνει να υπόκειται στους μηχανισμούς της φυσικής επιλογής.
Από εξελικτικής πλευράς, πρόκειται για σχετικά πρόσφατες μεταλλάξεις, που δείχνουν να επιτελέστηκαν σύμφωνα με τον Μαρκ Στόουνκινγκ, γενετιστή στο Ινστιτούτο Εξελικτικής Ανθρωπολογίας Μαξ Πλανκ της Λειψίας, πριν απο 10.000 με 20.000 χρόνια. Οι βιολόγοι μπορούν να συμπεράνουν τις αιτίες αυτών των δυνάμεων επιλογής από τους τύπους των γονιδίων που εντοπίζουν κατά τη διάρκεια της σάρωσης. Μολονότι ελάχιστα έχει κατανοηθεί ο ρόλος που διαδραματίζουν περί τις 20.000 γονίδια στο ανθρώπινο γονιδίωμα, όλα προσδιορίζονται με βάση ευρύτερες κατηγορίες πιθανών λειτουργιών που εξαρτώνται από τη δομή της πρωτεΐνης στην οποία αντιστοιχούν.
Με βάση το συγκεκριμένο κριτήριο, πολλά από τα γονίδια που επηρεάζονται από τη φυσική επιλογή δείχνουν να αντιδρούν στις κλασικές πιέσεις. Αλλά όμως δείχνουν να έχουν ευνοηθεί από τις πολιτιστικές αλλαγές.
Σε αυτά περιλαμβάνονται πολλά γονίδια που συνδέονται με τη διατροφή και το μεταβολισμό, και αντικατοπτρίζουν κατά πάσα πιθανότητα τις σημαντικές αλλαγές διαιτολογίου που σημειώθηκαν με το πέρασμα απ΄το κυνήγι στη γεωργία.
Η αμυλάση είναι ένα ένζυμο που βρίσκεται στο σάλιο και βοηθά στη διάσπαση αμύλου. Αυτοί που ανήκουν σε αγροτικές κοινότητες καταναλώνουν περισσότερο άμυλο, οπότε ο οργανισμός τους παράγει περισσότερες αμυλάσες απ’ότι ο οργανισμός των ανθρώπων που ζούν σε κοινότητες οι οποίες στηρίζονται στο ψάρεμα ή το κυνήγι. Οι γενετικές αλλαγές που επιτρέπουν την ανοχή στη λακτόζη εντοπίστηκαν όχι μόνο στους Βορειοευρωπαίους αλλά και σε τρείς ποιμενικές κοινότητες της Αφρικής. Σε κάθε μια από τις τέσσερις αυτές περιπτώσεις ο τρόπος μετάλλαξης ήταν διαφορετικός-το αποτέλεσμα όμως ήταν το ίδιο και αφορούσε τη μη απενεργοποίηση του γονιδίου ανοχής στη λακτόζη μετά τον απογαλακτισμό.
Ο πολιτισμός έχει εξελιχτεί σε δύναμη φυσικής επιλογής, η οποία, αν αποδειχθεί ότι είναι καθοριστική, θα ανοίξει το δρόμο για επιτάχυνση της ανθρώπινης εξέλιξης-αφού οι πιέσεις στις οποίες καλείται να προσαρμοστεί ο άνθρωπος αποτελούν εντέλει δικό του δημιούργημα.
Βαρβάρα Τερζάκη
Άρθρο Nicholas Wade-εφ. Κυριακάτικη Ελευθεροτυπία, The New York Times, 14-03-2010

Δρόμοι


Για ένα philotimo...
... Ας αναδιπλώσουν οι ικέτες την παλάμη. Γιατί οι ικεσίες τους απευθύνονται σε ώτα μη ακουόντων.

Τα αίτια...
... της κώφωσής τους βρέθηκαν τις προάλλες κρυμμένα στη σελίδα 89 του μηνιαίου δελτίου της Ευρωπαϊκής Κεντρικής Τράπεζας (μηνός Μαρτίου). Ο οικονομικός αναλυτής Τόνι Στράκα τα ανακάλυψε για λογαριασμό μας και τα δημοσίευσε στο «Προύντεντ Ινβέστορ». Τις καλύτερες μέρες που μας είχαν υποσχεθεί, λοιπόν, ίσως να μην τις ζήσει ποτέ η γενιά των παιδιών μας. Γιατί η Ευρωπαϊκή Κεντρική Τράπεζα εκτιμά πως οι χώρες της ευρωζώνης θα χρειαστούν τουλάχιστον 16 χρόνια ώσπου να επιστρέψει το δημόσιο χρέος τους στο 60% που ορίζει η Συνθήκη της Λισαβώνας. Και αυτό είναι το καλύτερο σενάριο. Γιατί υπάρχουν άλλα δύο χειρότερα, σύμφωνα με τα οποία η επιστροφή στην αρετή δεν θα έρθει πριν από το 2026. Και όλα αυτά ασχέτως τού το πόσο σκληρά και επώδυνα θα είναι τα μέτρα λιτότητας που έτσι κι αλλιώς θα επιβάλουν στους λαούς τους αυτές οι χώρες.

Ο μοναδικός...
... κοινός παρονομαστής που έχει απομείνει στις χώρες της ευρωζώνης είναι σήμερα πια το χρέος. Κατά τα άλλα, παρατηρούμε καθημερινά στους κόλπους της μια διαλυτική διαδικασία. Αναρωτιέται λοιπόν κανείς αν έχουν κανένα νόημα οι ικεσίες για φθηνό δανεισμό. «Ακόμη και το γερμανικό χρέος έχει ξεπεράσει το επιτρεπόμενο 60%», λέει ο Τόνι Στράκα. «Πρέπει κι αυτή να συμμαζέψει τα του οίκου της όπως όλες οι άλλες χώρες της ευρωζώνης. Δεν έχει απομείνει πια πλούσιος "θείος" στην Ευρώπη». Ο σώζων εαυτόν σωθήτω. Αν και ούτε αυτό είναι βέβαιο. Ιστορικά, η κατάρρευση της οικονομίας των χωρών οδηγούσε πάντα σε πολιτικές αλλαγές. Μία άλλη έκθεση λοιπόν, από το βρετανικό υπουργείο Άμυνας, με εκτιμήσεις για την κατάσταση του κόσμου μέχρι το 2040, προβλέπει έναν πολιτικό και κοινωνικό Αρμαγεδδώνα: «Οι οικονομικές, κοινωνικές και πολιτικές ανισότητες ευκαιριών θα εξακολουθήσουν να τροφοδοτούν αισθήματα αδικίας σε εκείνους που διαψεύδονται οι προσδοκίες τους. Έτσι θα αυξηθεί η ένταση και η αστάθεια στις κοινωνίες, με εκδηλώσεις αναταραχής, βίας, εγκληματικότητας, τρομοκρατίας και εξεγέρσεων. Μολονότι οι υλικές συνθήκες για τους περισσότερους ανθρώπους αναμένεται να βελτιωθούν τα 30 προσεχή χρόνια, το χάσμα μεταξύ πλούσιων και φτωχών θα γίνει μεγαλύτερο. Η απόλυτη φτώχεια θα παραμείνει μια παγκόσμια πρόκληση. Οι ανισότητες μπορεί να οδηγήσουν στην επανεμφάνιση όχι μόνο αντικαπιταλιστικών ιδεολογιών που θα συνδέονται με θρησκευτικά, αναρχικά ή μηδενιστικά κινήματα, αλλά ακόμη και στον λαϊκισμό και τον μαρξισμό».

Ο δρόμος...
... που ανοίγουν οι προβλέψεις της Ευρωπαϊκής Κεντρικής Τράπεζας και του βρετανικού υπουργείου Άμυνας ίσως να αποδειχθεί μονόδρομος: οι χώρες της ευρωζώνης θα αποδύονται από εδώ και πέρα σε έναν αμείλικτο ανταγωνισμό για νέα δάνεια προκειμένου να χρηματοδοτήσουν τα υψηλά χρέη τους, με ολέθριες συνέπειες για τους λαούς τους. Γι΄ αυτό δεν χωρούν εδώ ικεσίες και απλωμένες παλάμες. Μονάχα γροθιές. Για ένα φιλότιμο.

Βαρβάρα Τερζάκη

Άρθρο Ρούσσου Βρανά-εφ. Τα Νέα, 22 Μαρτίου 2010

Τα λόγια και τα όπλα


Τι συνδέει την Ινδή συγγραφέα Αρουντάτι Ρόι με τον αρχηγό των μαοϊστών ανταρτών που θεωρούνται από τον πρωθυπουργό της Ινδίας η χειρότερη εσωτερική απειλή για την ασφάλεια της χώρας;
Η συγγραφέας του «Θεού των μικρών πραγμάτων» έχει πει πως τους συνδέει η αποφασιστικότητα να αγωνιστούν, η μία με τα λόγια, ο άλλος με τα όπλα, ώστε το οικονομικό θαύμα της Ινδίας να μη συντελεστεί εις βάρος των πιο φτωχών. Η κυβέρνηση την κατατάσσει μεταξύ των «συμπαθούντων» τους μαοϊστές, ιδιαίτερα αφού επέκρινε την επίθεση που ξεκίνησε πέρυσι ο στρατός εναντίον των ανταρτών. Και ο αρχηγός των μαοϊστών, ο Κοτεσουάρ Ράο, γνωστός με το πολεμικό ψευδώνυμο Κισέντζι, της ζήτησε να μεσολαβήσει ανάμεσα στο κίνημά του και στην κυβέρνηση. Όμως η Ρόι αρνήθηκε. «Είμαι συγγραφέας και ξέρω καλά πως δεν έχω τις ικανότητες που απαιτούνται από έναν μεσολαβητή», απάντησε. Πρόσθεσε όμως ότι είναι πρόθυμη να αναλάβει ρόλο «ανεξάρτητου παρατηρητή», αν ποτέ η κυβέρνηση δεχθεί να μιλήσει με τους αντάρτες.

Πάνε χρόνια που η Αρουντάτι Ρόι ζητάει να διεξαχθούν συνομιλίες χωρίς όρους ανάμεσα στην κυβέρνηση και το Κομμουνιστικό Κόμμα Ινδίας - Μαοϊκό. Επέκρινε τις αρχές τον περασμένο Ιούνιο, όταν περιέλαβαν το κόμμα στις «τρομοκρατικές» οργανώσεις, και τον Δεκέμβριο, όταν άρχισε η επίθεση 75.000 στρατιωτών εναντίον των «κόκκινων τρομοκρατών». «Η Ινδία γίνεται ένα αστυνομικό κράτος, όπου όποιος δεν συμφωνεί μ΄ αυτό που συμβαίνει κινδυνεύει να χαρακτηριστεί τρομοκράτης. Οι πιο φτωχοί χαρακτηρίζονται τρομοκράτες και όποιος αντιστέκεται χαρακτηρίζεται μαοϊστής, είτε είναι είτε όχι», είχε δηλώσει εξηγώντας πως «η υπερβολική προβολή της μαοϊστικής απειλής» χρησιμεύει ως «δικαιολογία για τη στρατιωτικοποίηση του κράτους».

Η Αρουντάτι Ρόι εξηγεί εδώ και χρόνια πως στη ζώνη των δασών της Κεντρικής Ινδίας όπου ζουν εκατομμύρια Αντιβάζι, όπως αποκαλούνται συλλήβδην τα μέλη των ιθαγενών ινδικών φυλών, βρίσκονται μεγάλα κοιτάσματα μεταλλευμάτων που έχουν ανοίξει την όρεξη των πολυεθνικών με τις οποίες η κυβέρνηση έχει υπογράψει εδώ και καιρό «μνημόνια συμφωνίας». «Υπάρχει ένα μνημόνιο για κάθε βουνό, δάσος ή ποτάμι σ΄ αυτή την περιοχή», επαναλαμβάνει από καιρό η Ρόι. Το μοναδικό εμπόδιο είναι οι Αντιβάζι που υπερασπίζονται τη γη τους, «άνθρωποι που έπειτα από 60 χρόνια λεγόμενης ανεξαρτησίας της Ινδίας δεν έχουν σχολεία, νοσοκομεία, δικαιοσύνη». Και δεν είναι σύμπτωση που η «ζώνη των φυλών» συμπίπτει με την περιοχή που διεξάγει ο στρατός τις επιχειρήσεις του εναντίον των μαοϊστών ανταρτών. «Η κυβέρνηση είχε ανάγκη αυτόν τον πόλεμο, πιστεύουν ότι η βία θα διώξει τους πληθυσμούς που ώς τώρα αντιστέκονται», λέει η Ρόι, η οποία φτάνει να δικαιολογεί την προσφυγή των μαοϊστών στη βία. «Αν βίαζαν τη γυναίκα μου, αν με έδιωχναν από τη γη μου, αν έπρεπε να συγκρουστώ με τον στρατό, θα ήμουν δικαιολογημένη να πάρω τα όπλ

Βαρβάρα Τερζάκη

Άρθρο Γιώργου Αγγελόπουλου -εφ. Τα Νέα, 22 Μαρτίου 2010

22/3/10

Εις οιωνός άριστος

Το 2010 θα είναι πραγματικά δύσκολο. Τούτου δοθέντος, εις οιωνός άριστος, η βεβαιότητα του πρωθυπουργού, κ. Γ. Παπανδρέου, ότι δεν πρόκειται να απορριφθεί το αναθεωρημένο Πρόγραμμα Σταθερότητας και Ανάπτυξης που θα καταθέσουμε στις Βρυξέλλες, περίπου σε δέκα ημέρες. Ασφαλώς, ο τυχοδιωκτισμός και η ανευθυνότητα που χαρακτήρισαν τη συμπεριφορά της κυβέρνησης του κ. Καραμανλή, μας έχουν κάνει περισσότερο δύσπιστους. Δικαιολογημένα. Δεν ήταν λίγο, κάθε χρόνο μετά το 2004 να «πετυχαίνει» ένα ατομικό ή ομαδικό σκάνδαλο! Ή, μέσα σε ένα χρόνο, το 2009, ψάχνοντας την «κατάλληλη» ώρα για εκλογές (τον Μάρτιο, τον Απρίλιο, τον Ιούνιο...) να εκτινάσσει το έλλειμμα στα 30 δισ. ευρώ – νέο ρεκόρ Γκίνες! Ή, τάχα ανύποπτη και δήθεν υπεύθυνη, να εγκαταλείπει το σκάφος αφού προηγουμένως το έριξε σε ξέρα... Εξαιτίας της εμπειρίας όλων αυτών, πολλοί δυσπιστούν γενικότερα ως προς την ικανότητα των κυβερνήσεων να διδάσκονται από τα λάθη τους, ως προς το κουράγιο τους να λένε αλήθειες, ως προς την αφοσίωσή τους στο δημόσιο συμφέρον – μήπως απλώς αρέσκονται να απολαμβάνουν την εξουσία; Είναι βέβαιον λοιπόν ότι, διαβάζοντας τις σχετικές πρωθυπουργικές δηλώσεις, θα αναρωτήθηκαν μήπως, πάλι, ο διάβολος κρύβεται στις λεπτομέρειες – του Προγράμματος.Δεν το θεωρώ πιθανό.Η κυβερνητική ηγεσία έχει κατανοήσει ποιες θα ήταν οι συνέπειες της απόρριψής του: Αδυναμία δανεισμού του κράτους για την αποπληρωμή των δανείων που λήγουν, αναγκαστική προσφυγή στο Διεθνές Νομισματικό Ταμείο, επιβολή άγριων (και, εκ των πραγμάτων, με άτσαλο τρόπο...) περικοπών στις δαπάνες, παγίδευση της οικονομίας σε βαθιά ύφεση, ανεργία ρέουσα στους δρόμους. Κρίση γενικευμένη, που θα εξελισσόταν σε πολιτική κρίση.Αν ο κ. Γ. Παπανδρέου για την κατάρτιση του Προγράμματος επιλέγει (σωστά...) να συνεργαστεί με την Ευρωπαϊκή Επιτροπή και όχι με τους (τζάμπα μάγκες) θορυβώδεις «ηρακλείς της συνέπειας», εικάζω το πράττει διότι κατανοεί ότι αυτοί θα τον οδηγούσαν στην πολιτική χρεοκοπία και στην ακύρωση του μεταρρυθμιστικού προγράμματός του. Ηττημένοι θα ήταν ο ίδιος και ο τόπος. Ισως μόνοι ικανοποιημένοι, κάποια κέντρα «διαπλοκής» και όσοι διαβλέπουν σε κοινωνικές αναστατώσεις και πολιτικούς κλυδωνισμούς την τελευταία ευκαιρία να αναλάβουν ρόλο στην κεντρική πολιτική σκηνή – και δη, ως σωτήρες... Αντιθέτως, η κατάρτιση ενός μεταρρυθμιστικού Προγράμματος Σταθερότητας και Ανάπτυξης και η έγκρισή του από την Ευρωπαϊκή Επιτροπή μπορεί να δώσει στον τόπο την ευκαιρία μιας ανάσας από τις ασφυκτικές πιέσεις των ξένων δανειστών μας. Kαι όχι μόνον: Μπορεί να αποτελέσει τον «οδικό χάρτη» των αναγκαίων μεταρρυθμίσεων, την ακρίβεια και τη διαχρονική σταθερότητα του οποίου θα εγγυάται όχι μόνον η ελληνική κυβέρνηση αλλά και η Ευρωπαϊκή Ενωση. Αυτό είναι σημαντικό.Η επικύρωση ενός τολμηρού και έγκυρου Προγράμματος δεν θα δώσει μόνον τη δυνατότητα αναχρηματοδότησης του δημόσιου χρέους – αυτό, «απλώς», είναι το επείγον. Κυρίως, θα αποτελέσει την αξιόπιστη βάση εκκίνησης ενός νέου κύκλου αλλαγών, διαρκούς μεταρρύθμισης του κράτους, της οικονομίας, της ελληνικής κοινωνίας. Με αυτήν την έννοια, το σκληρό 2010 ίσως αποδειχθεί το κρίσιμο 2010. Αν στη διάρκειά του οι επίμαχες δημόσιες υποθέσεις πάνε καλά, το «σκληρό» θα λησμονηθεί. Και το 2010 θα καταγραφεί ως το πρώτο έτος μιας (πραγματικής) αλλαγής προς το καλύτερο.

Βαρβάρα Τερζάκη

Άρθρο Κωστα Καλλιτση-εφ. Καθημερινή, 03-01-2010

19/3/10

Η διεθνής κρίση, η ελληνική, οι συλλογικές ευθύνες και ο Επιμηθέας



Στον «Φάουστ» του Γκαίτε (αρχές 19ου αιώνα) μπαίνει το συγκλονιστικότερο ίσως στοίχημα στην ιστορία του ανθρώπινου πνεύματος: ο Μεφιστοφελής θα υπηρετεί τον Φάουστ στην επίγεια ζωή. Αν στο διάστημα αυτό καταφέρει να δώσει στο Φάουστ τη γνώση και τη νεότητα, με άλλα λόγια τη γνώση για το πώς θα ξεπεράσει τους καταναγκασμούς της ανθρώπινης φύσης, και ο Φάουστ ομολογήσει ότι ως αποτέλεσμα αυτής της γνώσης έζησε μια στιγμή απόλυτης ευτυχίας, τότε δεσμεύεται να υπηρετεί τον Μεφιστοφελή στον άλλο κόσμο. Ο Φάουστ είναι μια τραγική μορφή, που έχει αποδυθεί σε έναν αγώνα αναζήτησης της γνώσης για την απόλυτη ευτυχία. Για να πετύχει την επιδίωξη αυτή – την υπέρτατη γνώση- θα παραδώσει την ψυχή του στον Μεφιστοφελή, για ένα διάστημα που εκτείνεται στο άπειρο, ενώ ο Μεφιστοφελής θα τον υπηρετεί για ένα πεπερασμένο διάστημα.
Βέβαια διατυπώθηκε και η άποψη ότι ο Φάουστ ήξερε πολύ καλά ότι δεν θα έφτανε ποτέ να χάσει, γιατί γνώριζε ότι αναζητώντας συνεχώς την καινούργια γνώση και συνεχώς το καινούργιο δεν θα έφτανε ποτέ στο σημείο της απόλυτης ευτυχίας, και συνεπώς δεν θα μπορούσε ποτέ να υποταχθεί στον Μεφιστοφελή. Για τον Φάουστ μετράει μόνο το ταξίδι προς την Ιθάκη, όχι η ίδια η Ιθάκη.
Μικρή σημασία έχει αν μια τέτοια θέση ερμηνεύει ή όχι τη σχέση Φάουστ και Μεφιστοφελή. Πίσω από τον Φάουστ αναδεικνύεται η ιστορική πορεία και ίσως το δράμα του ανθρώπινου γένους, όπως αναδείχθηκε από την Αναγέννηση και μετά στο χώρο στης Δύσης: η αναζήτηση της νέας γνώσης με στόχο μια μεγαλύτερη ικανοποίηση ( ή και ευτυχία), όταν συντελείται, οδηγεί ταυτόχρονα και στην επιθυμία να πάει κανείς ακόμα πιο πέρα. Το άγγιγμα του στόχου οδηγεί και στην ακύρωσή του, αφού ανοίγει το δρόμο για ένα νέο ανικανοποίητο. Μια νέα μορφή του Σισύφειου δράματος; Ένας «Ευτυχισμένος Σίσυφος» (όπως αναφέρει και ο Αλμπερτ Καμύ στο Ο μύθος του Σισύφου), ο οποίος βιώνει πλήρως την τραγωδία ενός ατελείωτου αγώνα, που του σωρεύει ικανοποίηση και ανικανοποίητο μαζι;
Αν ο Φάουστ, στα τέλη του 18ου - αρχές 19ου αιώνα, φτάνει να πουλήσει την ψυχή του για να ικανοποιήσει την ανικανοποίητη ανθρώπινη φύση του, ένας πολύ πιο παλιός μύθος μας δείχνει τη διαδρομή που ιστορικά προηγήθηκε μέχρι να φτάσουμε στο δραματικό αυτό στοίχημα. Είναι ο μύθος του «Απελευθερομένου Προμηθέα».
Ο «Απελευθερομένος Προμηθέας» ήταν τμήμα της τριλογίας του Αισχύλου: Προμηθεύς Δεσμώτης, Προμηθεύς Πυρφόρος και Προμηθεύς Λυόμενος. Παρ’ όλο ότι τα αποσμπάσματα που έχουν σωθεί από τον Προμηθέα Λυόμενο είναι ελάχιστα, η ιδέα έχει εμπνεύσει πολλούς συγγραφείς και έχει αποτελέσει τίτλο πολλών λογοτεχνικών έργων.
Στον προμηθέα Δεσμώτη, ο μύθος αναφέρει ότι ο Δίας μετά τη νίκη του πάνω στους Τιτάνες ήθελε να καταστρέψει το ανθρώπινο γένος και να πλάσει ένα καινούργιο, πολύ καλύτερο και διαφορετικό απ’αυτό που υπήρχε. Ο Προμηθέας, διαβλέποντας τον κίνδυνο για τους ανθρώπους και επαναστατώντας απένατι στην εξουσία των θεών, έκλεψε από τους θεούς μια σπίθα φωτιάς και τη μετέφερε στους ανθρώπους. Ο συμβολισμός είναι σαφής: οι άνθρωποι με εργαλείο τη φωτιά απέκτησαν τη γνώση και μπόρεσαν να ξεκινήσουν μια διαδικασία αυτονόμησης απένατι στο θείο, απένατι στους καταναγκασμούς της φύσης και στην τυραννία του ντετερμινισμού , όπου όλα είναι προκαθορισμένα από «επάνω». Από κει ξεκινάει η πορεία του ελεύθερου πνεύματος και του πολιτισμού.
Βέβαια η πράξη αυτή εκλήφθηκε ως ύβρις, εξ ου και Προμηθέας καταδικάστηκε να είναι αλυσοδεμένος στον Καύκασο, όπου ένας γύπας του έτρωγε κάθε μέρα το συκώτι, το οποίο αναπαραγόταν τη νύχτα κ.λπ. Κάποτε όμως, σύμφωνα με το μύθο, έχουμε τον Προμηθέα Λυόμενο, για τον οποίο όπως λέχθηκε, έχουν διασωθεί ελάχιστα αποσπάσματα. Μπορεί να υποθέσει κανείς, ότι τελικά επήλθε ένας συμβιβασμός και μια ισορροπία μεταξύ Θεϊκής Δύναμης και του Προμηθέα, ο οποίος, έτσι, μπόρεσε να λυτρωθεί.
Ο Νίκος Καζαντζάκης στο θεταρικό έργο Προμηθέας Λυόμενος χρησιμοποιεί μερικές εκφράσεις – κλείδια, που αφενός αναδεικνύουν τον συμβολισμό του μύθου σε σχέση με τον σύγχρονο άνθρωπο, αλλά αφετέρου δείχνουν και την πορεία του ανθρώπου στην ιστορική διαδρομή του χρόνου, ως αποτέλεσμα της παρέμβασης του Προμηθέα:
-«Η πορεία από το θηρίο προς το να γίνουν άνθρωποι, να κοιτούν κατάματα τη μοίρα χωρίς να τρέμουν»
-«Από Θεό το νου να λευτερώσουν»
και
-«Πάντα πιο πέρα είναι ο στενός μας άθλος, πάντα πιο μπρός και τελειωμό δεν έχει»

Στη σχέση ανθρώπινης εξέλιξης και γνώσης από τον Αισχύλο μέχρι τον Φάουστ, και από τον Φάουστ μέχρι σήμερα έχουμε την έκφραση της πορείας από τον homo sapiens που μάχεται για την πρωτόγονη επιβίωση, στο άτομο της Αναγέννησης και του Διαφωτισμού, που σπαράζεται από την επιθυμία για απόλυτη γνώση και κυριαρχία στον πλανήτη που ζεί. Η απελευθέρωση της γνώσης επιτρέπει τη συνεχή μετάθεση των ορίων προς τα έξω και αλλάζει το ίδιο το πεπρωμένο του ανθρώπινου γένους.


Μετρήσεις που μπορούν να παραξενεύουν, που σίγουρα έχουν πολλά στοιχεία αβεβαιότητας, αλλά που επίσης είναι αποδεκτές στον επιστημονικό χώρο, μας δίνουν μια γενική εικόνα για την εξέλιξη της σημασίας της ανθρώπινης γνώσης στον μακρύ χρόνο, ξεκινώντας από τη χρονιά της γέννησης του Χριστού μέχρι σήμερα. Το έτος μηδέν υπήρχαν στην ανθρωπότητα, (χρησιμοποιώντας τη διάκριση: «Κόσμος, Δυτική Ευρώπη, Βόρειος Αμερική, Ιαπωνία, λοιπές περιοχές») ασήμαντες διαφορές στο επίπεδο διαβίωσης. Ο «Κόσμος» εκείνη την εποχή, ανεξάρτητα από θυλάκους μεγαλύτερης ευημερίας, είχε μέσο κατά κεφαλήν εισόδημα γύρω στο επίπεδο των 425 δολαρίων. Η Δύση βρισκόταν στα 439 δολάρια και οι λοιπές περιοχές κυμαίνονταν γύρω στα παραπάνω επίπεδα.
Χιλια χρόνια αργότερα διαπιστώνει κανείς όχι μόνο την ίδια εικόνα, αλλά και μια ελαφρά επιδείνωση στα παραπάνω μεγέθη, καθώς μεσολαβεί ο Μεσαίωνας. Όμως το 1500 μ.Χ. αρχίζει και υπάρχει μια αισθητή αλλαγή. Τότε κάνει ξανά την εμφάνιση του ο Απελευθερωμένος Προμηθέας: ξεκινά η απελευθέρωση της γνώσης. Για σχεδόν 1500 χρόνια δεν υπήρξε ούτε σοβαρή αύξηση, ούτε σοβαρή αλλαγή μεταξύ περιοχών του πλανήτη στο επίπεδο υλικής ευημερίας. Γύρω στο 1500 αρχίζει όμως μια διαφοροποίηση στον δυτικό κόσμο, και σε πολύ μικρότερο βαθμό σε ορισμένες άλλες περιοχές. Η Δύση κερδίζει εμφανώς ένα προβάδισμα και οι Άλλοι ανεβαίνουν επίσης, αλλά λιγότερο. Το 1500 δεν είναι τυχαία ημερομηνία. Είναι η εποχή της Αναγέννησης. Στη συνέχεια περνάμε, διαδοχικά, στις απαρχές της Βιομηχανικής Επανάστασης και στον 19ο αιώνα. Μεταξύ των δύο αυτών σημείων η διαφορά μεταξύ Δύσης και άλλων περιοχών έχει διευρυνθεί σημαντικά. Μέσα σε περίπου 300 χρόνια, απο το 1500 μέχρι το 1820, έχουμε τετραπλασιασμό του επιπέδου διαβίωσης στη Δυση, αλλά και έναρξη μιας (πολύ μικρότερης) αυξητικής τάσης στον υπόλοιπο κόσμο. Ουσιαστικά, μαζί με την ταυτόχρονη άνοδο όλων, σημειώνεται και αύξηση του χάσματος μεταξύ Δύσης και λοιπών. Και από το 1820 μέχρι περίπου σήμερα (ουσιαστικά σε 180 χρόνια) σημειώνεται στη Δύση μια αύξηση του κατά κεφαλήν ΑΕΠ κατα 1800% και στον υπόλοιπο κόσμο κατα 500%. Προμηθέας και Φάουστ θραιαμβεύουν. Μετά από χιλιετηρίδες στασιμότητας και ισότητας όλοι αρχίζουν να βελτιώνουν το επίπεδο διαβίωσης τους. Κάποιοι ανεβαίνουν πολύ γρήγορα, ενώ κάποιοι άλλοι ανεβαίνουν επίσης, αλλά πιο αργά. Η ισότητα που κυριάρχησε για αιώνες ανατρέπεται και γεννιέται μια τεράστια ανισότητα, μέσα όμως σε μια διαδικασία που βελτιώνει σχεδόν όλους.
Πώς έγινε εφικτή αυτή η ιστορική ανατροπή; Και γιατί όλη αυτή η επανάσταση ξεκίνησε και για αιώνες, επικεντρώθηκε και ευνόησε το τμήμα του Κόσμου που ονομάζεται Δύση; Μπορούμε να θυμηθούμε ότι η πυρίτιδα, η τυπογραφία, η πυξίδα, η ναυσιπλοΐα ήσαν γνωστές στην Κίνα κάποιους αιώνες πιο νωρίς απ’ότι στην Ευρώπη. Οι Κινέζοι είχαν περιπλεύσει την Αφρική πολύ πριν τους Ευρωπαίους. «Όταν οι Ευρωπαίοι έτρωγαν βελανίδια, οι Κινέζοι παρήγαγαν πολιτισμό». Όμως οι Κινέζοι χρησιμοποιούσαν την πυρίτιδα για να κάνουν πυροτεχνήματα, ενώ οι Ευρωπαίοι τη χρησιμοποίησαν- μέσα από πολλές μετεξελίξεις- για να κάνουν όπλα, κανόνια, δημιουργώντας μια εντελώς διαφορετική δυναμική. Όταν επί δυναστείας Μινγκ τον 14ο-15ο αιώνα εκδόθηκε διάταγμα που απαγόρευε τις θαλάσσιες εξερευνήσεις (κάποιοι θεωρούν ότι για τον στόχο αυτό δόθηκε διαταγή να καεί ο τεράστιος κινεζικός στόλος), οι Ευρωπαίοι ξεκινούσαν τις θαλάσσιες εξερευνήσεις τους στον κόσμο.
Τι ήταν αυτό που οδήγησε τις δύο κοινωνίες σε τόσο διαφορετικές διαδρομές; Ήταν το γεγονός ότι τότε, γύρω στην Αναγέννηση, αρχίζει στη Δύση μια συστηματική αναζήτηση νέων γνώσεων. Εξελικτικά, δεν είναι πια η τύχη που οδηγεί σε νέες γνώσεις, αλλά η συστηματικη αναζήτηση τους, η επένδυση στη διαδικασία αυτή. Είναι γραφική η άποψη ότι όταν κοιτούσε ο Νεύτωνας το δέντρο και έπεσε ένα μήλο έδωσε αφορμή για την ανακάλυψη του νόμου της βαρύτητας. Ιδίως σήμερα, πλέον, ζούμε σε μια εποχή όπου όποιοι μπορούν – και αυτοί που μπορούν είναι λίγες χώρες και ένας μικρός αριθμός οργανισμών και επιχειρήσεων (μικρός αριθμός σε σχέση με το τεράστιο σύνολο που υπάρχουν σε παγκόσμιο επίπεδο)-παράγουν συστηματικά γνώση. Κάνουν έρευνα και ανάπτυξη, παράγουν και αξιοποιούν καινούργιες γνώσεις και ώθούν όλο αυτό το επίπεδο των γνώσεων προς τα εμπρός. Και σήμερα έχουμε μπει σε μια ιστορική φάση όπου μεσα από συστημικές και όχι τυχαίες διαδικασίες, η γνώση όχι μόνο ανατρέπεται και εμπλουτίζεται αλλά και αλλάζει με ταχύτατους ρυθμούς.
Έτσι ο χρόνος αιώνων ή χιλιετηρίδων που απαιτούνταν στο παρελθόν για τις ανακαλύψεις της ανθρωπότητας στη σημερινή εποχή ανατρέπεται. Έχει λεχθεί ότι ζούμε μια «επιτάχυνση της ιστορίας». Μέσα σε ελάχιστες δεκαετίες μπορούν να ανακαλυφθούν τόσο πολλά και σημαντικά πράγματα για την εξέλιξη του κόσμου μας όσα δεν είχαν ανακαλυφθεί σε μεγάλους ιστορικούς χρόνους. Όλο αυτό θέτει στο προσκήνιο το κρίσιμο στοιχείο της αλλαγής της κοινωνίας. Αλλαγή σημαίνει και ανατροπή των ισορροπιών, σημαίνει και αλλαγή σχέσεων, και μια ανατροπή σχέσεων περιλαμβάνει στοιχεία κινδύνου. Γιατί όταν συνεχώς και γρήγορα αλλάζει ο κόσμος γύρω μας, αυτό σημαίνει ότι συνεχώς πρέπει να βλεπουμε πώς θα προσαρμοστούμε. Μια αδυναμία προσαρμογής έχει επιπτώσεις. Διαφοροποιεί τις κοινωνίες σε επιτυχημένες και αποτυχημένες ή και «λαχανιασμένες». Σήμερα, έχουμε φτάσει σε σημείο όπου κοινωνίες, επιχειρήσεις, άτομα πρέπει συνεχώς να δημιουργούν κάτι νέο, ακόμα και απλώς να ξέρουν πώς θα αξιοποιήσουν τη νέα γνώση άλλων περισσότερο από τρίτους που ακόμα υστερούν, είτε για να βρεθούν μπροστά, είτε για να κερδίσουν σε ευημερία, δύναμη , κυριαρχία. Οι κοινωνίες που προπορεύονται, προσπαθούν να αναπαράγουν την υπεροχή τους, μέσα από μια συνεχή δυναμική κοινωνικών, τεχνολογικών, οργανωτικών και άλλων αλλαγών και οι υπόλοιπες που δεν είναι στην πρωτοπορία είναι επίσης υποχρεωμένες να προχωρουν στην ίδια κατεύθυνση, γιατί διαφορετικά θα βρίσκοντι συνεχώς ακόμα πιο πίσω.
Όπως γράφει ο Λαμπεντούζα στον Γατόπαρδο, «αν θες να μείνει ο κόσμος όπως είναι πρέπει να τ’αλλάξεις όλα». Δηλαδή αν θέλει κανείς να κρατήσει την κεκτημένη κατάστασή του πρέπει να είναι διατεθειμένος να κάνει αλλαγές ακόμα και για να μείνει εκεί που είναι. Και το ανάποδο της θέσης αυτής είναι ότι αν κανείς νομίζει ότι αφήνοντας όλα όπως είναι τότε όλα θα παραμείνουν όπως είναι, πολύ σύντομα θ’ανακαλύψει ότι εκ των πραγμάτων θα έχουν όλα ανατραπεί και θα έχει βγεί χαμένος. Μήπως όλο αυτό μας θυμίζει κάτι από την πολύ πρόσφατη πορεία μας;
Με την κυριαρχία του μηχανισμού αυτού, ζούμε στην περίοδο μιας αέναης αναζήτησης του «νέου» το οποίο οδηγεί σε ένα ιστορικά πρωτόγνωρο καλό (πλούτου, ευημερίας, διάρκεια ζωής, υγείας, γνώσεων, επικοινωνίας, διεθνούς μετακίνησης) και μάλιστα για ευρύτερα κοινωνικά στρώματα. Ποιος φαντάζεται ότι η Κίνα των 1,3 δισεκατομμυρίων ανθρώπων-ανεξάρτητα από τις εσωτερικές ανισότητες της που εξακολουθούν να είναι μεγάλες –θα μπορούσε να φτάσει στο ιστορικά υψηλό επίπεδο που είναι σήμερα χωρίς αυτές τις διεργασίς γνώσεων μεταφοράς γνώσεων και χωρίς μια σειρά από άλλα φαινόμενα, τα οποία δεν θα αναλύσω εδώ;
Ο Προμηθέας Δεσμώτης βρίσκεται στην αφετηρία του εξανθρωπισμού του ανθρώπινου γενους. Ο Προμηθέας Λυόμενος δίνει- υποθέτουμε- μια πρωτόγνωρη δυναμική στη γνώση και στις ικανότητες του ανθρώπου. Ο Φάουστ- ο άνθρωπος της Αναγέννησης και του 19ου αιώνα- δέχεται να πουλήσει την ψυχή του για να αποκτήσει ακόμα μεγαλύτερη γνώση. Και μέσα από την ιστορική αυτή πορεία φτάνουμε στον Διαφωτισμό- ένα από τα μεγάλα επιτευγματα της Δύσης, που τη διαφοροποιεί ριζικά από άλλες κοινωνίες, ίσως σε παγκόσμια κλιμακα. Ο Διαφωτισμός σημαίνει γνώση. Είναι ο ορθός λόγος, η επανάσταση απέναντι στο σκοταδισμό και στο Μεσαίωνα, απέναντι στο κυνήγι μαγισσών, απέναντι στην τυφλή υποταγή στην εξουσία, είτε την κοσμική είτε τη θρησκευτική. Με μια αντιστοιχία όπως και στο μύθο του Προμηθέα. Ποια είναι η κεντρική ουσία όλης αυτής της διαδρομής για την αναζήτηση νέας γνώσης; Γιατί αυτή η αγωνιώδης προσπάθεια μέσα στους αιώνες; Είναι η συνεχής αύξηση της ευημερίας του ανθρώπου, της ικανοποίησης, της ευτυχίας του, της δύναμης του πάνω στον κόσμο;
Το δραματικό στοιχείο όμως είναι ότι ταυτόχρονα η δυναμική αυτή δεν οδηγεί μόνο στο «καλό». Συμβαδίζει και μ’ένα ιστορικά πρωτόγνωρο «κακό». Η γνώση και η απελευθέρωση της δύναμης που προκύπτει από τη γνώση έχει διττό αποτέλεσμα: το καλό και το κακό. Δίνει τη δυνατότητα ν’αντιμετωπιστούν προβλήματα, αλλά απελευθερώνει και δυνατότητες που μπορούν να λειτουεγήσουν καταστροφικά. Έτσι, στη μεγάλη ιστορική πορεία από τον Προμηθέα στον σύγχρονο άνθρωπο αναδεικνύεται μια τραγική αντίφαση. Κάθε φορά που η διαδικασία απελευθέρωσης της γνώσης δημιουργεί κάτι «καλο» δημιουργεί και κάτι «κακό». Το καλό πάει χέρι χέρι με το κακό. Η ίδια η αύξηση της γνώσης από διαφορετικό δρόμο μπορεί να οδηγεί στο ίδιο αποτέλεσμα με όλο εκείνο το ρεύμα ή τις πρακτικές που συνδέονται με το αντίθετο του ορθολογισμού, το αντίθετο του Διαφωτισμού: μπορεί να οδηγεί στην αδελφή έννοια του έλλογου, που είναι η επιλογή ή η κυριαρχία του παραλόγου. Τελικά, Προμηθέας Φάουστ, Διαφωτισμός και ανθρώπινη γνώση έρχονται σε σύγκρουση με τον ίδιο λόγο της ύπαρξής τους, που τους οδηγεί στην αναζήτηση νέας γνώσης: την ανθρώπινη ικανοποίηση.
Μπορεί κανεις να αναφερθεί σε αναρίθμητα παραδείγματα για τη σχέση μεταξύ προόδου και καλού-κακού. Ας δούμε την τεράστια βελτίωση στο βιοτικό επίπεδο του ανθρώπου και στη σχέση της με την καταστροφική επίδραση που άσκησς πάνω στην κλίματική αλλαγή, στο μέτρο που η τελευταία οφείλεται στην ανθρώπινη παρέμβαση. Ό,τι κερδίσαμε σε γνώση και σε ευημερία σε μια φάση της ιστορίας μας, και το πως χειριστήκαμε τη φύση και τον κόσμο για να βελτιώσουμε το βιοτικό μας επίπεδο κινδυνεύουμε να το πληρώσουμε, όχι εμείς, αλλά το ίδιο το ανθρώπινο γένος, για τεράστιο ιστορικό δίδαγμα.


Ας αναλογιστούμε επίσης κάτι πιο άμεσο: τη χρηματοοικονομική κρίση του 2008 και την παγκόσμια κρίση που πυροδότησε. Όλα ξεκίνησαν από νέες, καινοτόμες ιδέες στον χρηματοπιστωτικό τομέα. Ο χρηματοπιστωτικός τομέας επινόησε καινούργια εργαλεία, που δημιούργησαν το «καλό»: να μπορούν οι χρηματοπιστωτικοί φορείς να διασπείρουν περισσότερο τον κίνδυνο των στεγαστικών δανείων και έτσι περισσότερος κόσμος να δανείζεται σε χαμηλότερα επιτόκια. Στο νέο τοπίο έχουμε τη δημιουργία νέων εργαλείων, όπου οι απαιτήσεις απέναντι σε πολλούε δανειολήπτες «τιτλοποιούνται», μέσα σε χαρτιά )ομόλογα), τα οποία πωλούνται σε πολλούς τρίτους σε όλο τον κόσμο. Άρα το ρίσκο φεύγει από την τράπεζα που δανείζει και πάει σε όλους τους άλλους στη διεθνή αγορά, που αγοράζουν τους τίτλους αυτούς. Χωρίς ρίσκο πλέον, οι αμερικανικές τράπεζες μπόρεσαν να επεκτείνουν σε μεγάλο βαθμό αυτά τα δάνεια και να δανείσουν σε ανθρώπους, που διαφορετκά δεν θα είχαν τη δυαντότητα να αποκτήσουν δική τους κατοικία. Τα καινοτομικά χρηματοοικονομικά εργαλεία, σε συνδυασμό όμως και με την απουσία καινοτομικών εποπτικών ρυθμίσεων, δημιούργησαν τους όρους μιας μεγάλης φούσκας. Και όταν αυτή έσκασε προέκυψε μια κρίση παγκόσμια, μια κρίση που σήμανε απώλεια τεράστιων πόρων για οργανισμούς, φυσικά πρόσωπα, κοινωνίες και τη μετάβαση σημαντικού αριθμού ανθρώπων σε ανεργία. Πολύ φτωχά ή και εύπορα νοικοκυριά σε όλη τη Γη, τα οποία δεν έχουν καμίας σχέση με την πρωτογενή διαδικασία που δημιούργησε το πρόβλημα, καλούνται να πληρώσουν το τίμημα. Δύο καινοτομίες δημιούργησαν δύο ανεξάρτητα καλά, που ο συνδυασμός τους τίναξε στον αέρα τη διεθνή σταθερότητα και την τύχη μεγάλου αριθμού ατόμων.
Θα μπορούσε κανείς να θυμηθεί πολλές άλλες συγκρούσεις και έντασεις που κινούνται στη σφαίρα του ανορθόλογου; Θα μπορούσα , γενικεύοντας, να πω ότι έτσι κι αλλιώς κάθε θέμα που σχετίζεται με το μέλλον, το μέλλον της κοινωνίας μας, εδώ στην Ελλάδα, συγκεντρώνει την αδιαφορία σε σχέση με τα θέματα που αφορούν το σήμερα. Κάθε τόσο ξαφνιαζόμαστε για την πραγματικότητα με την οποία βρισκόμαστε αντιμέτωποι, αρνούμενοι να παραδεχτούμε ότι εμείς οι ίδιοι την έχουμε δημιουργήσει χθές. Όλα αυτά είναι ανθρωπογενή φαινόμενα. Είναι όμως ορθολογικά; Μήπως οι «ορθολογικές» επιλογές των ατόμων σε ατομική βάση, έτσι όπως τις ζήσαμε στη χώρα μας για σειρά ετών, μπορούν ν’αποδειχθούν τελικά καταστροφικές από συνολική, συλλογική σκοπιά;
Θα ήταν τραγικό λάθος αν όσα αναφέρθηκαν για τη γνώση και την πρόδο θεωρηθούν ότι παραπέμπουν ή σηματοδοτούν την ιδέα ότι θα έπρεπε κανείς να επιστρέψει στο σκοταδισμό, στον αποκλεισμό της γνώσης, σε φαινόμενα τετοια. Το ζητούμενο δεν είναι αυτό. Το μεγάλο ζητούμενο είναι γιατί σήμερα η κοινωνία μας, με πολύ ισχυρότερο επίπεδο γνώσεων απ’ότι στην ιστορία, οδηγείται σε μη έλλογες επιλογές, που κάποια στιγμή αργότερα στρέφονται αδυσώπητα εναντίον της ή μάλλον τις έχει κάνει η ίδια έτσι ώστε να στρέφονται εναντίον της. Πού και πώς μπορεί κανείς να εντοπίσει τα κρίσιμα χάσματα;
Στο πολύ ενδιαφέρον βιβλίο του Τζάρεντ Ντάιμοντ Κατάρρευση αναφέρεται με ποιο τρόπο οι κοινωνίες επιλέγουν να αποτύχουν και να επιτύχουν. Περιγράφεται η ιστορία πολλών κοινωνιών, σε διάφορα μέρη του κόσμου (στην κουλτούρα των νησιών της Πολυνησίας, στους Μάγια και σε άλλους πολιτισμούς) και αναλύονται οι λόγοι για τους οποίους κοινωνίες που ήταν οργανωμένες και ανεπτυγμένες για την εποχή τους δεν κατάφερναν να διαχειριστουν τη σχέση τους με τη φύση ή αντόθετα τη διαχειρίστηκαν με καταστροφικό τρόπο, με τίμημα την κατάρρευση τους. Περιγράφεται επίσης πώς άλλες κοινωνίες μπόρεσαν να ξεφύγουν από τέτοιους κινδύνους. Σήμερα βιώνουμε τη μεγαλύτερη μεταπολεμική οικονομική και γενικότερη κρίση. Ζούμε σε κοινωνίες αγοράς και μιλάμε για το αόρατο χέρι της αγοράς, και διαπιστώνουμε ότι αυτό σημιουργεί «το καλό»- μια σειρά από σημαντικότητες θετικές επιπτώσεις. Διαπιστώνουμε όμως και ότι δημιουργεί «το κακό», δημιουργεί σήμερα τη χειρότερη πλανητική οικονομική κρίση των τελευταίων ογδόντα ετών. Στην ουσία, δεν υπάρχει αόρατο χέρι της αγοράς. Υπάρχουμε εμείς όλοι, συλλογικά. Και έχει καίρια σημασία να σκεφτούμε πόσες πολιτικές, κοινωνικές ή άλλες αποφάσεις είναι πράγματι ορθολογικές ( με την έννοια του συλλογικού συμφέροντος), και πόσο εκτεταμένη είναι η παρουσία του ανορθόλογου, του παράλογου-πάντα μιλώντας από την πλευρά του συλλογικού συμφέροντος-από πλευρά διαχείρησης των μεγάλων θεμάτων της κοινωνίας μας.

Η σημερινή ελληνική κρίση είναι και αυτή αποτέλεσμα των συλλογικων επιλογών που έγιναν στα τελευταία χρόνια. Βρεθήκαμε πεταμένοι στην άβυσσο χωρίς να το καταλάβουμε, μέσα από επιλογές, την ευθύνη των οποίων δεν μπορούμε να τη μετατοπίσουμε αποκλειστικά σε «άλλους». Μήπως ως κοινωνία είμαστε σήμερα κι εμείς στην Ελλάδα σε μια κρίσιμη καμπή; Μήπως ζούμε σημάδια του παράλογου και αρνούμαστε να τα δούμε, τα οποία αν φτάσουμε να τα κατανοήσουμε μας δείχνουν ταυτόχρονα ότι ατυχώς για μας το παιχνίδι έχει καθοριστεί; Στον μύθο του Προμηθέα υπάρχει και ο αδελφός του ο Επιμηθέας. Σε αντίθεση με τον πρώτο που έχει τη γνώση και μπορεί να προβλέψει, ο Επιμηθέας πάντα κατανοεί μόνο εκ των υστέρων τι του έχει συμβεί. Στη χώρα μας γεννήθηκαν και οι δύο. Φαινεται όμως ότι η δική μας επιλογή είναι στην πλευρά του Επιμηθέα. Αναπόφευκτο να έχουμε μονίμως και την τύχη του.
Βαρβάρα Τερζάκη
Άρθρο Τάσου Γιαννίτση-εφ. The Athens Review of books, Μάρτιος 2010