Ηθική της κινητής τηλεφωνίας

Αν η διαφάνεια του περιτυλίγματος των εντύπων καταλήγει να δηλώνει τον φλοιώδη και ολοκληρωτικά περιστασιακό χαρακτήρα του αποκτήματος, ενώ συνάμα παροτρύνει το βλέμμα να συλλάβει τα δολώματα των περιφερειακών αντικειμένων-δώρων, η γνώση που χορηγεί η λεγόμενη Εκπαίδευση δεν υστερεί σε διαφανή γενναιοδωρία.
Οπως και με τα γκάτζετ των περιοδικών και εφημερίδων ή με την τυχαία, τη λοξή αποτελεσματικότητα της πλοήγησης στο Διαδίκτυο, έτσι και στην παρεμπίπτουσα παροχή πληροφοριών, στα παιγνίδια γνώσης, στα κουίζ, στα multiple choices κ.τ.λ. υπονοείται η βαβυλωνιακή ιδέα του λαχνού, η λοταρία ενός δυνητικά κερδισμένου χρόνου. Η διαφάνεια εισάγει την πολυπεριεκτικότητα σαν μια εκδοχή της καθαρής τύχης, δηλαδή ενός τόπου όπου η απόφαση έχει καταργηθεί. Ο λάτρης του εμπορεύματος δεν θα χρειάζεται να αγοράζει παρά ένα μόνον είδος τη φορά, σαν ριζικό ποντάρισμα, στοίχημα-πακέτο, ο δε μαθητής, απ' την πλευρά του σ' αυτό το χαώδες εγκυκλοπαιδικό σύμπαν, ξέρει καλά ότι μετέχει σ' έναν πλειστηριασμό αντικειμενοποιημένων γνώσεων με προκαταβολή την υποθήκευση του εαυτού του ως σκεπτόμενου προσώπου: αναζητώντας βοήθεια προκειμένου να απαντήσει στο κατά πόσον η ηθική υποστηρίζει την ευθανασία, μαθαίνει ότι το υψόμετρο της διάβασης Μπρένερ στις Αλπεις είναι 1.375 μ. κι ότι το προπάνιο πρέπει να φυλάσσεται σε φιάλες από χάλυβα - ακλόνητες αλήθειες που καμία δεν επισκιάζει την άλλη· η διαφάνεια αγγίζει το επέκεινα.
Μπορούμε τώρα να ρωτήσουμε: πού κρύβονται τα αληθινά πράγματα; Η διαπίστωση ότι πάψαμε να τα βλέπουμε δεν διαφέρει απ' την επισήμανση του ωκεάνιου υπερπολλαπλασιασμού τους. Απαξ και ο κόσμος πλημμύρισε με αντικείμενα, κανένα συγκεκριμένο αντικείμενο δεν είναι πλέον άμεσα και εναργώς ορατό, οπότε δεν απομένει στον άνθρωπο παρά να κινείται παραμερίζοντας τα οπτικά εμπόδια ή ψαύοντας με χειρονομίες τυφλού, τουτέστιν με τα δάχτυλα στο πληκτρολόγιο του υπολογιστή, του κινητού τηλεφώνου και των αμέτρητων άλλων συσκευών. Σαν τον αδαή Δυτικό που επισκέπτεται για πρώτη φορά την Κίνα πέφτοντας θύμα της εφιαλτικής εντύπωσης ότι όλοι γύρω του είναι όμοιοι, αντίγραφα του ίδιου ατόμου, άρα μη βλέποντας στην ουσία κανέναν, το σύγχρονο υποκείμενο ζει την κάπως ψυχεδελική εμπειρία μιας βαθμιαίας εξαφάνισης των πραγμάτων απ' τον ορίζοντα του αισθητού. Εντέλει, αυτός δεν είναι παρά ένας ακόμη τρόπος να μιλήσουμε για τη διαφάνεια ενός σκηνικού που εξαϋλώνεται. Διάφανο είναι ό,τι στερείται ποιοτικής ταυτότητας, το κάθε τι που έχει χάσει τον χαρακτήρα του συγκεκριμένου, εννοούμενου ως κατάληξη της σχέσης του πράγματος με τον παρατηρητή. Εκεί όπου το φαίνεσθαι των πάντων κατακτά τον απόλυτο βαθμό του και υψώνεται στη βαθμίδα του παροξυσμού, η ορατότητα πέφτει στο μηδέν.
Αυτό ειδικά το είδος τυφλής όρασης είναι που συνδέουν με την «εποπτεία» (= έλεγχος) και που ονομάζουν, σε αμιγώς τεχνική ορολογία, «σάρωση» (scanning). Υποτίθεται, εδώ, ότι θα εξασφαλιστεί συνοχή για ένα τεχνητά ομογενοποιημένο πλήθος εικόνων, με κοινό παρονομαστή την υψηλή ανάλυση και την ταχύτητα εναλλαγής τους· εξού και η ψευδής συνοχή του κόσμου προσλαμβάνει μια χροιά τρομώδη. Μοιραία, η σάρωση επιτρέπει την ανάπτυξη της αίσθησης, απολύτως αναπόφευκτης εξάλλου, ότι στο φάσμα του ορατού τίποτα δεν παραπέμπει σε κάποιο βάθος κι ότι επομένως ο υλικός περίγυρος συγκροτείται αποκλειστικά από επιφάνειες.
Τότε πριμοδοτείται το ιδανικό της διαφάνειας σαν διεστραμμένη αναφορά στην εποχή όπου η πνευματική διαύγεια, η αιθρία του νοήματος, συνιστούσε προνόμιο των μεγάλων αφηρημένων ιδεών και αξιών, των αρχετύπων και των ποιημάτων, οπότε το διάφανο προϊόν λανσάρεται κυριολεκτικά σαν κάτι το ιερό. Είναι το Αλεφ, η μαγική σφαίρα μέσα στην οποία βλέπεις τα πάντα σε μια προοπτική κρυστάλλινη και καλειδοσκοπική. Αν νοσταλγείς τις χρηστικές αναδιπλώσεις του ελβετικού σουγιά μείον τις χρήσεις καθεαυτές, τώρα το κινητό είναι ταυτόχρονα υπολογιστής με πρόσβαση στο Διαδίκτυο, φωτογραφική μηχανή, βιντεοκάμερα, αριθμομηχανή, mp3 player, ραδιόφωνο, navigator, οθόνη για videogames και τηλεκοντρόλ. Κρίνοντας απ' τον τύπο των γλωσσικών αυτοματισμών που διαπερνούν το ακουστικό, περιττεύει να τονίσουμε το γεγονός ότι το κινητό τηλέφωνο είναι πια περισσότερο κινητό απ' ό,τι τηλέφωνο.
Ετσι οι άνθρωποι «διασυνδέονται» στον ιστό μιας διαφάνειας που είναι επίσης ηθική: όσο πιο δραστικά μετέχουν στη γενική βεβαιότητα ότι «είναι» on line με όλους τους πιθανούς συνομιλητές, τόσο λιγότερο ενδιαφέρονται για το τι διαμείβεται, εξ ου και οι νεότεροι δεν αποδίδουν την παραμικρή σημασία στο σήμα μιας κλήσης που πρέπει να απαντηθεί. Δίνεται τέτοια έμφαση στην ηλεκτρονική καταχώριση των στοιχείων της κλήσης, ώστε η οφειλή της ανταπόκρισης σ' εκείνον που καλεί αποδεικνύεται αμελητέα. Για τους 15χρονους ισχύει αναμφίβολα ότι ΠΡΕΠΕΙ διαρκώς να δηλώνουν συμμετοχή στην ενημέρωση των επαφών, ανεξαρτήτως περιεχομένου, εφόσον η παραχώρηση ενδιαφέροντος σ' αυτό θα καθιστούσε την πυρετώδη ανταλλαγή μηνυμάτων και αναπάντητων κλήσεων πρακτικά ασύμφορη. Εκείνο που μετράει είναι η συλλογική παραίσθηση της διαφάνειας του δικτύου των τερματικών, αναπόσπαστο τμήμα του οποίου είναι τα ίδια τα άτομα: είσαι παντού και πουθενά - ακριβώς όπως συμβαίνει στο μάθημα της Ιστορίας με τις χρονολογίες, οι οποίες πλέον δεν ριζώνουν σε καμία υλική εμπειρία των εποχών του παρελθόντος.
Η ανθρωπότητα απολαμβάνει λοιπόν την έλλειψη επίγνωσης του ότι το εσωτερικό των πραγμάτων αποτελεί το αντίθετο της εσωτερικότητας, και το κόστος δεν είναι άλλο απ' αυτή την απώλεια του ψυχικού εαυτού, την οποία εκθειάζουν διαρκώς σαν την πεμπτουσία της ελαφρότητας. Ομως, η ελαφρότητα, για παράδειγμα εκείνου που ασκεί τη φαντασία διά του ρεμβασμού, όπως παλιά, δεν είναι διόλου εφάμιλλη της «ελαφρότητας» του υποκειμένου που κινείται στο Διαδίκτυο σαν ασώματος οφθαλμός, σκανάροντας οτιδήποτε. Η καινούρια ελαφρότητα της διαφανούς περιήγησης μέσα στα πράγματα έχει την τάση να τα διαλύει στο φως των ακτινοβολιών που υποκατέστησαν την επιθυμία της εγκάρδιας γνωριμίας μ' αυτά και που εκπέμπονται προς όλες τις κατευθύνσεις σαν τερατώδεις συνέπειες ενός συνόλου μηχανισμών μέτρησης, καταμέτρησης και αρχειοθέτησης. Σαν υπνοβάτες ή καταναλωτικά βαμπίρ, κινούμαστε μέσα σ' ένα δάσος γυάλινων απολιθωμάτων.

Βαρβάρα Τερζάκη

Άρθρο ΕΥΓΕΝΙΟΥ ΑΡΑΝΙΤΣΗ-εφ. Ελευθεροτυπία, 07-03-2010