Διαφορετικοί, αλλά όχι εχθροί

Το κείμενο που ακολουθεί είναι απόσπασμα ενός άρθρου του αμερικανού πολιτικού επιστήμονα και καθηγητή Δημόσιας Πολιτικής στο Πανεπιστήμιο του Χάρβαρντ, Ρόμπερτ Πάτναμ.
Το άρθρο αυτό δημοσιεύτηκε στο περιοδικό «Reset».
Μια από τις πιο σημαντικές προκλήσεις για τις σύγχρονες κοινωνίες, αλλά και μια από τις μεγαλύτερες ευκαιρίες μας, έγκειται στην αυξανόμενη εθνική και κοινωνική ετερογένεια που χαρακτηρίζει πρακτικά όλες τις αναπτυγμένες χώρες. Η πιο ασφαλής πρόβλεψη, που μπορούμε να αποτολμήσουμε για όλες ή σχεδόν όλες τις σύγχρονες κοινωνίες, είναι ότι έπειτα από μία γενεά θα είναι περισσότερο ετερογενείς από όσο είναι σήμερα. Η εθνική διαφορετικότητα θα γνωρίσει μιαν ουσιαστική αύξηση, οφειλόμενη εν μέρει στη μετανάστευση, πρακτικά σε όλες τις σύγχρονες κοινωνίες στις προσεχείς δεκαετίες.
Η αύξηση των μεταναστευτικών ροών και της διαφορετικότητας δεν είναι μόνον αναπόφευκτη, αλλά σε μια προοπτική μακράς περιόδου η εθνική διαφορετικότητα είναι ένας σημαντικός κοινωνικός πλούτος. Η ιστορία της χώρας μου το καταδεικνύει. Σε μια βραχυπρόθεσμη ή μεσοπρόθεσμη προοπτική, ωστόσο, η μετανάστευση και η εθνική διαφορετικότητα θέτουν υπό αμφισβήτηση την κοινωνική αλληλεγγύη και απειλούν το κοινωνικό κεφάλαιο. Από την άλλη μεριά, σε μια μεσο-μακροπρόθεσμη προοπτική, οι κοινωνίες που αντιμετωπίζουν με επιτυχία τη μετανάστευση αναπτύσσουν νέες μορφές κοινωνικής αλληλεγγύης, αμβλύνοντας τις επιπτώσεις της διαφορετικόττηας και οικοδομώντας νέες και πιο περιεκτικές ταυτότητες. Η κεντρική πρόκληση για τις σύγχρονες κοινωνίες που διαφοροποιούνται έγκειται επομένως στη δημιουργία μιας νέας και ευρύτερης συναίσθησης ταυτότητας (...).
Από τα αποτελέσματα της έρευνάς μας (Social Capital Community Benchmark Survey, που πραγματοποιήθηκε το 2000, σε ένα συνολικό δείγμα περίπου 30 χιλιάδων ανθρώπων) συνάγεται ότι η διαφορετικότητα δεν γεννάει «κακές διαφυλετικές σχέσεις», ούτε εχθρότητα μεταξύ διαφορετικών εθνικών ομάδων.
Οι πολίτες ετερογενών κοινοτήτων τείνουν μάλλον:
1) Να αποσύρονται από τη συλλογική ζωή και να δυσπιστούν προς όσους τους περιβάλλουν, ανεξάρτητα από το χρώμα του δέρματός τους. 2) Να απομακρύνονται ακόμα και από τους πιο στενούς τους φίλους. 3) Να περιμένουν το χειρότερο από την κοινότητά τους και από τους αντίστοιχους ηγέτες· 4) Να μειώνουν τις δραστηριότητες εθελοντικής προσφοράς και τις αγαθοεργίες. 5) Να εμπλέκονται λιγότερο σε κοινοτικά προγράμματα. 6) Να πηγαίνουν λιγότερο συχνά στις κάλπες. 7) Να κινητοποιούνται περισσότερο δύσθυμα υπέρ των κοινοτικών μεταρρυθμίσεων, αλλά και με λιγότερη ελπίδα ότι αυτές οι μεταρρυθμίσεις μπορούν να σηματοδοτήσουν μια διαφορά. 8) Να μένουν με τις ώρες θλιβερά κολλημένοι μπροστά στην τηλεόραση.
Θα λέγαμε ότι η διαφορετικότητα, τουλάχιστον βραχυπρόθεσμα, αφυπνίζει τη χελώνα που βρίσκεται μέσα στον καθένα από μας και μας κλείνει μέσα στο καβούκι της.
Κοινωνιολόγοι και ψυχολόγοι μάς διδάσκουν ότι τα άτομα κατορθώνουν πιο εύκολα να τρέφουν αμοιβαία εμπιστοσύνη και να συνεργάζονται όσο μικρότερη είναι η κοινωνική απόσταση μεταξύ τους. Οταν η κοινωνική απόσταση είναι περιορισμένη, υπάρχει ένα συναίσθημα κοινής ταυτότητας, εγγύτητας και μοιράσματος των εμπειριών. Οταν όμως η κοινωνική απόσταση είναι σημαντική, τα άτομα αντιλαμβάνονται και αντιμετωπίζουν τον άλλον σαν να ανήκει σε μια διαφορετική κατηγορία. Η κοινωνική απόσταση εξαρτάται με τη σειρά της από την κοινωνική ταυτότητα, από την αντίληψη που έχουμε για μας τους ίδιους ως άτομα.
Η ίδια η ταυτότητα είναι προϊόν μιας κοινωνικής κατασκευής και μπορεί να αποδομηθεί και να αναθεμελιωθεί κοινωνικά. Αυτός ο τύπος κοινωνικής αλλαγής συντελείται συνεχώς σε όλες τις δυναμικές και εξελισσόμενες κοινωνίες. Τόσο ο θρησκευτικός προσηλυτισμός όσο και η κοινωνική κινητοποίηση και οι πολιτικές εκστρατείες, για παράδειγμα, συνεπάγονται έναν ηθελημένο μετασχηματισμό των ταυτοτήτων (...).
Σε κάθε περίπτωση, έχω την εντύπωση ότι θα καταλήξουμε να αντιληφθούμε πως ο καλύτερος δρόμος για να ανταποκριθούμε σε αυτή την πρόκληση δεν έγκειται στο να κάνουμε «εκείνους» όμοιους με «εμάς», αλλά στη δημιουργία ενός νέου και πιο φιλόδοξου νοήματος του «εμείς» και στην ανακατασκευή μιας διαφορετικότητας, η οποία δεν θα καταργεί τις εθνικές ιδιαιτερότητες, αλλά θα σφυρηλατεί ταυτότητες-γέφυρες, οι οποίες θα εγγυώνται ότι αυτές οι ιδιαιτερότητες δεν θα προκαλούν την αλλεργική αντίδραση της αναδίπλωσης στους εαυτούς μας. Από αυτή την άποψη, συνυπογράφω τις θέσεις του Τρέβορ Φίλιπς, προέδρου της Βρετανικής Επιτροπής για την Ισότητα και τα Ανθρώπινα Δικαιώματα, ο οποίος δήλωσε: «Οφείλουμε να σεβόμαστε την εθνικότητα των ατόμων, αλλά και να τους δίνουμε, τουλάχιστον μία φορά την εβδομάδα, την ευκαιρία να συναντούν και να θέλουν να περάσουν το χρόνο τους μαζί με πρόσωπα με τα οποία έχουν κοινό κάτι που δεν ορίζεται από την εθνικότητά τους». Η δική μου θέση σχετικά με αυτό προβλέπει ότι βραχυπρόθεσμα θα υπάρξει ένας συμβιβασμός μεταξύ διαφορετικότητας και κοινότητας, αλλά και ότι, με το πέρασμα του χρόνου, μια σοφή πολιτική στρατηγική (δημόσια και ιδιωτική) μπορεί να εμπλουτίσει αυτή τη σχέση.
Το να κάνουμε μεταναστευτική πολιτική δεν σημαίνει μόνον να ασχολούμαστε με σύνορα και αριθμούς, αλλά και να προωθούμε ένα συναίσθημα κοινής ιδιότητας του πολίτη. Οποιες και αν είναι οι αποφάσεις οι σχετικές με σύνορα και αριθμούς, η Αμερική ζει σήμερα μια διαδικασία ανανέωσης της ιστορικής της ταυτότητας ως έθνους μεταναστών και γι' αυτό οφείλουμε να θυμόμαστε ποιος είναι ο δρόμος ώστε η χώρα να είναι τέτοια με επιτυχία. Χρειάζεται να αποφύγουμε τον κίνδυνο, στο όνομα ενός πολιτικά ορθού προοδευτισμού, να αρνηθούμε την πραγματικότητα της πρόκλησης που αντιπροσωπεύει η διαφορετικότητα για την κοινωνική αλληλεγγύη. Χρειάζεται όμως να αποφύγουμε και τον κίνδυνο, στο όνομα ενός αναχρονιστικού συντηρητισμού και εθνοκεντρισμού, να αρνηθούμε το γεγονός ότι η αντιμετώπιση αυτής της πρόκλησης είναι και εφικτή και αναγκαία (...). *

Βαρβάρα Τερζάκη

Άρθρο ΘΑΝΑΣΗ ΓΙΑΛΚΕΤΣΗ-εφ. Κυριακάτικη Ελευθεροτυπία, 28-02-2010