Η διεθνής κρίση, η ελληνική, οι συλλογικές ευθύνες και ο Επιμηθέας

Στον «Φάουστ» του Γκαίτε (αρχές 19ου αιώνα) μπαίνει το συγκλονιστικότερο ίσως στοίχημα στην ιστορία του ανθρώπινου πνεύματος: ο Μεφιστοφελής θα υπηρετεί τον Φάουστ στην επίγεια ζωή. Αν στο διάστημα αυτό καταφέρει να δώσει στο Φάουστ τη γνώση και τη νεότητα, με άλλα λόγια τη γνώση για το πώς θα ξεπεράσει τους καταναγκασμούς της ανθρώπινης φύσης, και ο Φάουστ ομολογήσει ότι ως αποτέλεσμα αυτής της γνώσης έζησε μια στιγμή απόλυτης ευτυχίας, τότε δεσμεύεται να υπηρετεί τον Μεφιστοφελή στον άλλο κόσμο. Ο Φάουστ είναι μια τραγική μορφή, που έχει αποδυθεί σε έναν αγώνα αναζήτησης της γνώσης για την απόλυτη ευτυχία. Για να πετύχει την επιδίωξη αυτή – την υπέρτατη γνώση- θα παραδώσει την ψυχή του στον Μεφιστοφελή, για ένα διάστημα που εκτείνεται στο άπειρο, ενώ ο Μεφιστοφελής θα τον υπηρετεί για ένα πεπερασμένο διάστημα.
Βέβαια διατυπώθηκε και η άποψη ότι ο Φάουστ ήξερε πολύ καλά ότι δεν θα έφτανε ποτέ να χάσει, γιατί γνώριζε ότι αναζητώντας συνεχώς την καινούργια γνώση και συνεχώς το καινούργιο δεν θα έφτανε ποτέ στο σημείο της απόλυτης ευτυχίας, και συνεπώς δεν θα μπορούσε ποτέ να υποταχθεί στον Μεφιστοφελή. Για τον Φάουστ μετράει μόνο το ταξίδι προς την Ιθάκη, όχι η ίδια η Ιθάκη.
Μικρή σημασία έχει αν μια τέτοια θέση ερμηνεύει ή όχι τη σχέση Φάουστ και Μεφιστοφελή. Πίσω από τον Φάουστ αναδεικνύεται η ιστορική πορεία και ίσως το δράμα του ανθρώπινου γένους, όπως αναδείχθηκε από την Αναγέννηση και μετά στο χώρο στης Δύσης: η αναζήτηση της νέας γνώσης με στόχο μια μεγαλύτερη ικανοποίηση ( ή και ευτυχία), όταν συντελείται, οδηγεί ταυτόχρονα και στην επιθυμία να πάει κανείς ακόμα πιο πέρα. Το άγγιγμα του στόχου οδηγεί και στην ακύρωσή του, αφού ανοίγει το δρόμο για ένα νέο ανικανοποίητο. Μια νέα μορφή του Σισύφειου δράματος; Ένας «Ευτυχισμένος Σίσυφος» (όπως αναφέρει και ο Αλμπερτ Καμύ στο Ο μύθος του Σισύφου), ο οποίος βιώνει πλήρως την τραγωδία ενός ατελείωτου αγώνα, που του σωρεύει ικανοποίηση και ανικανοποίητο μαζι;
Αν ο Φάουστ, στα τέλη του 18ου - αρχές 19ου αιώνα, φτάνει να πουλήσει την ψυχή του για να ικανοποιήσει την ανικανοποίητη ανθρώπινη φύση του, ένας πολύ πιο παλιός μύθος μας δείχνει τη διαδρομή που ιστορικά προηγήθηκε μέχρι να φτάσουμε στο δραματικό αυτό στοίχημα. Είναι ο μύθος του «Απελευθερομένου Προμηθέα».
Ο «Απελευθερομένος Προμηθέας» ήταν τμήμα της τριλογίας του Αισχύλου: Προμηθεύς Δεσμώτης, Προμηθεύς Πυρφόρος και Προμηθεύς Λυόμενος. Παρ’ όλο ότι τα αποσμπάσματα που έχουν σωθεί από τον Προμηθέα Λυόμενο είναι ελάχιστα, η ιδέα έχει εμπνεύσει πολλούς συγγραφείς και έχει αποτελέσει τίτλο πολλών λογοτεχνικών έργων.
Στον προμηθέα Δεσμώτη, ο μύθος αναφέρει ότι ο Δίας μετά τη νίκη του πάνω στους Τιτάνες ήθελε να καταστρέψει το ανθρώπινο γένος και να πλάσει ένα καινούργιο, πολύ καλύτερο και διαφορετικό απ’αυτό που υπήρχε. Ο Προμηθέας, διαβλέποντας τον κίνδυνο για τους ανθρώπους και επαναστατώντας απένατι στην εξουσία των θεών, έκλεψε από τους θεούς μια σπίθα φωτιάς και τη μετέφερε στους ανθρώπους. Ο συμβολισμός είναι σαφής: οι άνθρωποι με εργαλείο τη φωτιά απέκτησαν τη γνώση και μπόρεσαν να ξεκινήσουν μια διαδικασία αυτονόμησης απένατι στο θείο, απένατι στους καταναγκασμούς της φύσης και στην τυραννία του ντετερμινισμού , όπου όλα είναι προκαθορισμένα από «επάνω». Από κει ξεκινάει η πορεία του ελεύθερου πνεύματος και του πολιτισμού.
Βέβαια η πράξη αυτή εκλήφθηκε ως ύβρις, εξ ου και Προμηθέας καταδικάστηκε να είναι αλυσοδεμένος στον Καύκασο, όπου ένας γύπας του έτρωγε κάθε μέρα το συκώτι, το οποίο αναπαραγόταν τη νύχτα κ.λπ. Κάποτε όμως, σύμφωνα με το μύθο, έχουμε τον Προμηθέα Λυόμενο, για τον οποίο όπως λέχθηκε, έχουν διασωθεί ελάχιστα αποσπάσματα. Μπορεί να υποθέσει κανείς, ότι τελικά επήλθε ένας συμβιβασμός και μια ισορροπία μεταξύ Θεϊκής Δύναμης και του Προμηθέα, ο οποίος, έτσι, μπόρεσε να λυτρωθεί.
Ο Νίκος Καζαντζάκης στο θεταρικό έργο Προμηθέας Λυόμενος χρησιμοποιεί μερικές εκφράσεις – κλείδια, που αφενός αναδεικνύουν τον συμβολισμό του μύθου σε σχέση με τον σύγχρονο άνθρωπο, αλλά αφετέρου δείχνουν και την πορεία του ανθρώπου στην ιστορική διαδρομή του χρόνου, ως αποτέλεσμα της παρέμβασης του Προμηθέα:
-«Η πορεία από το θηρίο προς το να γίνουν άνθρωποι, να κοιτούν κατάματα τη μοίρα χωρίς να τρέμουν»
-«Από Θεό το νου να λευτερώσουν»
και
-«Πάντα πιο πέρα είναι ο στενός μας άθλος, πάντα πιο μπρός και τελειωμό δεν έχει»

Στη σχέση ανθρώπινης εξέλιξης και γνώσης από τον Αισχύλο μέχρι τον Φάουστ, και από τον Φάουστ μέχρι σήμερα έχουμε την έκφραση της πορείας από τον homo sapiens που μάχεται για την πρωτόγονη επιβίωση, στο άτομο της Αναγέννησης και του Διαφωτισμού, που σπαράζεται από την επιθυμία για απόλυτη γνώση και κυριαρχία στον πλανήτη που ζεί. Η απελευθέρωση της γνώσης επιτρέπει τη συνεχή μετάθεση των ορίων προς τα έξω και αλλάζει το ίδιο το πεπρωμένο του ανθρώπινου γένους.


Μετρήσεις που μπορούν να παραξενεύουν, που σίγουρα έχουν πολλά στοιχεία αβεβαιότητας, αλλά που επίσης είναι αποδεκτές στον επιστημονικό χώρο, μας δίνουν μια γενική εικόνα για την εξέλιξη της σημασίας της ανθρώπινης γνώσης στον μακρύ χρόνο, ξεκινώντας από τη χρονιά της γέννησης του Χριστού μέχρι σήμερα. Το έτος μηδέν υπήρχαν στην ανθρωπότητα, (χρησιμοποιώντας τη διάκριση: «Κόσμος, Δυτική Ευρώπη, Βόρειος Αμερική, Ιαπωνία, λοιπές περιοχές») ασήμαντες διαφορές στο επίπεδο διαβίωσης. Ο «Κόσμος» εκείνη την εποχή, ανεξάρτητα από θυλάκους μεγαλύτερης ευημερίας, είχε μέσο κατά κεφαλήν εισόδημα γύρω στο επίπεδο των 425 δολαρίων. Η Δύση βρισκόταν στα 439 δολάρια και οι λοιπές περιοχές κυμαίνονταν γύρω στα παραπάνω επίπεδα.
Χιλια χρόνια αργότερα διαπιστώνει κανείς όχι μόνο την ίδια εικόνα, αλλά και μια ελαφρά επιδείνωση στα παραπάνω μεγέθη, καθώς μεσολαβεί ο Μεσαίωνας. Όμως το 1500 μ.Χ. αρχίζει και υπάρχει μια αισθητή αλλαγή. Τότε κάνει ξανά την εμφάνιση του ο Απελευθερωμένος Προμηθέας: ξεκινά η απελευθέρωση της γνώσης. Για σχεδόν 1500 χρόνια δεν υπήρξε ούτε σοβαρή αύξηση, ούτε σοβαρή αλλαγή μεταξύ περιοχών του πλανήτη στο επίπεδο υλικής ευημερίας. Γύρω στο 1500 αρχίζει όμως μια διαφοροποίηση στον δυτικό κόσμο, και σε πολύ μικρότερο βαθμό σε ορισμένες άλλες περιοχές. Η Δύση κερδίζει εμφανώς ένα προβάδισμα και οι Άλλοι ανεβαίνουν επίσης, αλλά λιγότερο. Το 1500 δεν είναι τυχαία ημερομηνία. Είναι η εποχή της Αναγέννησης. Στη συνέχεια περνάμε, διαδοχικά, στις απαρχές της Βιομηχανικής Επανάστασης και στον 19ο αιώνα. Μεταξύ των δύο αυτών σημείων η διαφορά μεταξύ Δύσης και άλλων περιοχών έχει διευρυνθεί σημαντικά. Μέσα σε περίπου 300 χρόνια, απο το 1500 μέχρι το 1820, έχουμε τετραπλασιασμό του επιπέδου διαβίωσης στη Δυση, αλλά και έναρξη μιας (πολύ μικρότερης) αυξητικής τάσης στον υπόλοιπο κόσμο. Ουσιαστικά, μαζί με την ταυτόχρονη άνοδο όλων, σημειώνεται και αύξηση του χάσματος μεταξύ Δύσης και λοιπών. Και από το 1820 μέχρι περίπου σήμερα (ουσιαστικά σε 180 χρόνια) σημειώνεται στη Δύση μια αύξηση του κατά κεφαλήν ΑΕΠ κατα 1800% και στον υπόλοιπο κόσμο κατα 500%. Προμηθέας και Φάουστ θραιαμβεύουν. Μετά από χιλιετηρίδες στασιμότητας και ισότητας όλοι αρχίζουν να βελτιώνουν το επίπεδο διαβίωσης τους. Κάποιοι ανεβαίνουν πολύ γρήγορα, ενώ κάποιοι άλλοι ανεβαίνουν επίσης, αλλά πιο αργά. Η ισότητα που κυριάρχησε για αιώνες ανατρέπεται και γεννιέται μια τεράστια ανισότητα, μέσα όμως σε μια διαδικασία που βελτιώνει σχεδόν όλους.
Πώς έγινε εφικτή αυτή η ιστορική ανατροπή; Και γιατί όλη αυτή η επανάσταση ξεκίνησε και για αιώνες, επικεντρώθηκε και ευνόησε το τμήμα του Κόσμου που ονομάζεται Δύση; Μπορούμε να θυμηθούμε ότι η πυρίτιδα, η τυπογραφία, η πυξίδα, η ναυσιπλοΐα ήσαν γνωστές στην Κίνα κάποιους αιώνες πιο νωρίς απ’ότι στην Ευρώπη. Οι Κινέζοι είχαν περιπλεύσει την Αφρική πολύ πριν τους Ευρωπαίους. «Όταν οι Ευρωπαίοι έτρωγαν βελανίδια, οι Κινέζοι παρήγαγαν πολιτισμό». Όμως οι Κινέζοι χρησιμοποιούσαν την πυρίτιδα για να κάνουν πυροτεχνήματα, ενώ οι Ευρωπαίοι τη χρησιμοποίησαν- μέσα από πολλές μετεξελίξεις- για να κάνουν όπλα, κανόνια, δημιουργώντας μια εντελώς διαφορετική δυναμική. Όταν επί δυναστείας Μινγκ τον 14ο-15ο αιώνα εκδόθηκε διάταγμα που απαγόρευε τις θαλάσσιες εξερευνήσεις (κάποιοι θεωρούν ότι για τον στόχο αυτό δόθηκε διαταγή να καεί ο τεράστιος κινεζικός στόλος), οι Ευρωπαίοι ξεκινούσαν τις θαλάσσιες εξερευνήσεις τους στον κόσμο.
Τι ήταν αυτό που οδήγησε τις δύο κοινωνίες σε τόσο διαφορετικές διαδρομές; Ήταν το γεγονός ότι τότε, γύρω στην Αναγέννηση, αρχίζει στη Δύση μια συστηματική αναζήτηση νέων γνώσεων. Εξελικτικά, δεν είναι πια η τύχη που οδηγεί σε νέες γνώσεις, αλλά η συστηματικη αναζήτηση τους, η επένδυση στη διαδικασία αυτή. Είναι γραφική η άποψη ότι όταν κοιτούσε ο Νεύτωνας το δέντρο και έπεσε ένα μήλο έδωσε αφορμή για την ανακάλυψη του νόμου της βαρύτητας. Ιδίως σήμερα, πλέον, ζούμε σε μια εποχή όπου όποιοι μπορούν – και αυτοί που μπορούν είναι λίγες χώρες και ένας μικρός αριθμός οργανισμών και επιχειρήσεων (μικρός αριθμός σε σχέση με το τεράστιο σύνολο που υπάρχουν σε παγκόσμιο επίπεδο)-παράγουν συστηματικά γνώση. Κάνουν έρευνα και ανάπτυξη, παράγουν και αξιοποιούν καινούργιες γνώσεις και ώθούν όλο αυτό το επίπεδο των γνώσεων προς τα εμπρός. Και σήμερα έχουμε μπει σε μια ιστορική φάση όπου μεσα από συστημικές και όχι τυχαίες διαδικασίες, η γνώση όχι μόνο ανατρέπεται και εμπλουτίζεται αλλά και αλλάζει με ταχύτατους ρυθμούς.
Έτσι ο χρόνος αιώνων ή χιλιετηρίδων που απαιτούνταν στο παρελθόν για τις ανακαλύψεις της ανθρωπότητας στη σημερινή εποχή ανατρέπεται. Έχει λεχθεί ότι ζούμε μια «επιτάχυνση της ιστορίας». Μέσα σε ελάχιστες δεκαετίες μπορούν να ανακαλυφθούν τόσο πολλά και σημαντικά πράγματα για την εξέλιξη του κόσμου μας όσα δεν είχαν ανακαλυφθεί σε μεγάλους ιστορικούς χρόνους. Όλο αυτό θέτει στο προσκήνιο το κρίσιμο στοιχείο της αλλαγής της κοινωνίας. Αλλαγή σημαίνει και ανατροπή των ισορροπιών, σημαίνει και αλλαγή σχέσεων, και μια ανατροπή σχέσεων περιλαμβάνει στοιχεία κινδύνου. Γιατί όταν συνεχώς και γρήγορα αλλάζει ο κόσμος γύρω μας, αυτό σημαίνει ότι συνεχώς πρέπει να βλεπουμε πώς θα προσαρμοστούμε. Μια αδυναμία προσαρμογής έχει επιπτώσεις. Διαφοροποιεί τις κοινωνίες σε επιτυχημένες και αποτυχημένες ή και «λαχανιασμένες». Σήμερα, έχουμε φτάσει σε σημείο όπου κοινωνίες, επιχειρήσεις, άτομα πρέπει συνεχώς να δημιουργούν κάτι νέο, ακόμα και απλώς να ξέρουν πώς θα αξιοποιήσουν τη νέα γνώση άλλων περισσότερο από τρίτους που ακόμα υστερούν, είτε για να βρεθούν μπροστά, είτε για να κερδίσουν σε ευημερία, δύναμη , κυριαρχία. Οι κοινωνίες που προπορεύονται, προσπαθούν να αναπαράγουν την υπεροχή τους, μέσα από μια συνεχή δυναμική κοινωνικών, τεχνολογικών, οργανωτικών και άλλων αλλαγών και οι υπόλοιπες που δεν είναι στην πρωτοπορία είναι επίσης υποχρεωμένες να προχωρουν στην ίδια κατεύθυνση, γιατί διαφορετικά θα βρίσκοντι συνεχώς ακόμα πιο πίσω.
Όπως γράφει ο Λαμπεντούζα στον Γατόπαρδο, «αν θες να μείνει ο κόσμος όπως είναι πρέπει να τ’αλλάξεις όλα». Δηλαδή αν θέλει κανείς να κρατήσει την κεκτημένη κατάστασή του πρέπει να είναι διατεθειμένος να κάνει αλλαγές ακόμα και για να μείνει εκεί που είναι. Και το ανάποδο της θέσης αυτής είναι ότι αν κανείς νομίζει ότι αφήνοντας όλα όπως είναι τότε όλα θα παραμείνουν όπως είναι, πολύ σύντομα θ’ανακαλύψει ότι εκ των πραγμάτων θα έχουν όλα ανατραπεί και θα έχει βγεί χαμένος. Μήπως όλο αυτό μας θυμίζει κάτι από την πολύ πρόσφατη πορεία μας;
Με την κυριαρχία του μηχανισμού αυτού, ζούμε στην περίοδο μιας αέναης αναζήτησης του «νέου» το οποίο οδηγεί σε ένα ιστορικά πρωτόγνωρο καλό (πλούτου, ευημερίας, διάρκεια ζωής, υγείας, γνώσεων, επικοινωνίας, διεθνούς μετακίνησης) και μάλιστα για ευρύτερα κοινωνικά στρώματα. Ποιος φαντάζεται ότι η Κίνα των 1,3 δισεκατομμυρίων ανθρώπων-ανεξάρτητα από τις εσωτερικές ανισότητες της που εξακολουθούν να είναι μεγάλες –θα μπορούσε να φτάσει στο ιστορικά υψηλό επίπεδο που είναι σήμερα χωρίς αυτές τις διεργασίς γνώσεων μεταφοράς γνώσεων και χωρίς μια σειρά από άλλα φαινόμενα, τα οποία δεν θα αναλύσω εδώ;
Ο Προμηθέας Δεσμώτης βρίσκεται στην αφετηρία του εξανθρωπισμού του ανθρώπινου γενους. Ο Προμηθέας Λυόμενος δίνει- υποθέτουμε- μια πρωτόγνωρη δυναμική στη γνώση και στις ικανότητες του ανθρώπου. Ο Φάουστ- ο άνθρωπος της Αναγέννησης και του 19ου αιώνα- δέχεται να πουλήσει την ψυχή του για να αποκτήσει ακόμα μεγαλύτερη γνώση. Και μέσα από την ιστορική αυτή πορεία φτάνουμε στον Διαφωτισμό- ένα από τα μεγάλα επιτευγματα της Δύσης, που τη διαφοροποιεί ριζικά από άλλες κοινωνίες, ίσως σε παγκόσμια κλιμακα. Ο Διαφωτισμός σημαίνει γνώση. Είναι ο ορθός λόγος, η επανάσταση απέναντι στο σκοταδισμό και στο Μεσαίωνα, απέναντι στο κυνήγι μαγισσών, απέναντι στην τυφλή υποταγή στην εξουσία, είτε την κοσμική είτε τη θρησκευτική. Με μια αντιστοιχία όπως και στο μύθο του Προμηθέα. Ποια είναι η κεντρική ουσία όλης αυτής της διαδρομής για την αναζήτηση νέας γνώσης; Γιατί αυτή η αγωνιώδης προσπάθεια μέσα στους αιώνες; Είναι η συνεχής αύξηση της ευημερίας του ανθρώπου, της ικανοποίησης, της ευτυχίας του, της δύναμης του πάνω στον κόσμο;
Το δραματικό στοιχείο όμως είναι ότι ταυτόχρονα η δυναμική αυτή δεν οδηγεί μόνο στο «καλό». Συμβαδίζει και μ’ένα ιστορικά πρωτόγνωρο «κακό». Η γνώση και η απελευθέρωση της δύναμης που προκύπτει από τη γνώση έχει διττό αποτέλεσμα: το καλό και το κακό. Δίνει τη δυνατότητα ν’αντιμετωπιστούν προβλήματα, αλλά απελευθερώνει και δυνατότητες που μπορούν να λειτουεγήσουν καταστροφικά. Έτσι, στη μεγάλη ιστορική πορεία από τον Προμηθέα στον σύγχρονο άνθρωπο αναδεικνύεται μια τραγική αντίφαση. Κάθε φορά που η διαδικασία απελευθέρωσης της γνώσης δημιουργεί κάτι «καλο» δημιουργεί και κάτι «κακό». Το καλό πάει χέρι χέρι με το κακό. Η ίδια η αύξηση της γνώσης από διαφορετικό δρόμο μπορεί να οδηγεί στο ίδιο αποτέλεσμα με όλο εκείνο το ρεύμα ή τις πρακτικές που συνδέονται με το αντίθετο του ορθολογισμού, το αντίθετο του Διαφωτισμού: μπορεί να οδηγεί στην αδελφή έννοια του έλλογου, που είναι η επιλογή ή η κυριαρχία του παραλόγου. Τελικά, Προμηθέας Φάουστ, Διαφωτισμός και ανθρώπινη γνώση έρχονται σε σύγκρουση με τον ίδιο λόγο της ύπαρξής τους, που τους οδηγεί στην αναζήτηση νέας γνώσης: την ανθρώπινη ικανοποίηση.
Μπορεί κανεις να αναφερθεί σε αναρίθμητα παραδείγματα για τη σχέση μεταξύ προόδου και καλού-κακού. Ας δούμε την τεράστια βελτίωση στο βιοτικό επίπεδο του ανθρώπου και στη σχέση της με την καταστροφική επίδραση που άσκησς πάνω στην κλίματική αλλαγή, στο μέτρο που η τελευταία οφείλεται στην ανθρώπινη παρέμβαση. Ό,τι κερδίσαμε σε γνώση και σε ευημερία σε μια φάση της ιστορίας μας, και το πως χειριστήκαμε τη φύση και τον κόσμο για να βελτιώσουμε το βιοτικό μας επίπεδο κινδυνεύουμε να το πληρώσουμε, όχι εμείς, αλλά το ίδιο το ανθρώπινο γένος, για τεράστιο ιστορικό δίδαγμα.


Ας αναλογιστούμε επίσης κάτι πιο άμεσο: τη χρηματοοικονομική κρίση του 2008 και την παγκόσμια κρίση που πυροδότησε. Όλα ξεκίνησαν από νέες, καινοτόμες ιδέες στον χρηματοπιστωτικό τομέα. Ο χρηματοπιστωτικός τομέας επινόησε καινούργια εργαλεία, που δημιούργησαν το «καλό»: να μπορούν οι χρηματοπιστωτικοί φορείς να διασπείρουν περισσότερο τον κίνδυνο των στεγαστικών δανείων και έτσι περισσότερος κόσμος να δανείζεται σε χαμηλότερα επιτόκια. Στο νέο τοπίο έχουμε τη δημιουργία νέων εργαλείων, όπου οι απαιτήσεις απέναντι σε πολλούε δανειολήπτες «τιτλοποιούνται», μέσα σε χαρτιά )ομόλογα), τα οποία πωλούνται σε πολλούς τρίτους σε όλο τον κόσμο. Άρα το ρίσκο φεύγει από την τράπεζα που δανείζει και πάει σε όλους τους άλλους στη διεθνή αγορά, που αγοράζουν τους τίτλους αυτούς. Χωρίς ρίσκο πλέον, οι αμερικανικές τράπεζες μπόρεσαν να επεκτείνουν σε μεγάλο βαθμό αυτά τα δάνεια και να δανείσουν σε ανθρώπους, που διαφορετκά δεν θα είχαν τη δυαντότητα να αποκτήσουν δική τους κατοικία. Τα καινοτομικά χρηματοοικονομικά εργαλεία, σε συνδυασμό όμως και με την απουσία καινοτομικών εποπτικών ρυθμίσεων, δημιούργησαν τους όρους μιας μεγάλης φούσκας. Και όταν αυτή έσκασε προέκυψε μια κρίση παγκόσμια, μια κρίση που σήμανε απώλεια τεράστιων πόρων για οργανισμούς, φυσικά πρόσωπα, κοινωνίες και τη μετάβαση σημαντικού αριθμού ανθρώπων σε ανεργία. Πολύ φτωχά ή και εύπορα νοικοκυριά σε όλη τη Γη, τα οποία δεν έχουν καμίας σχέση με την πρωτογενή διαδικασία που δημιούργησε το πρόβλημα, καλούνται να πληρώσουν το τίμημα. Δύο καινοτομίες δημιούργησαν δύο ανεξάρτητα καλά, που ο συνδυασμός τους τίναξε στον αέρα τη διεθνή σταθερότητα και την τύχη μεγάλου αριθμού ατόμων.
Θα μπορούσε κανείς να θυμηθεί πολλές άλλες συγκρούσεις και έντασεις που κινούνται στη σφαίρα του ανορθόλογου; Θα μπορούσα , γενικεύοντας, να πω ότι έτσι κι αλλιώς κάθε θέμα που σχετίζεται με το μέλλον, το μέλλον της κοινωνίας μας, εδώ στην Ελλάδα, συγκεντρώνει την αδιαφορία σε σχέση με τα θέματα που αφορούν το σήμερα. Κάθε τόσο ξαφνιαζόμαστε για την πραγματικότητα με την οποία βρισκόμαστε αντιμέτωποι, αρνούμενοι να παραδεχτούμε ότι εμείς οι ίδιοι την έχουμε δημιουργήσει χθές. Όλα αυτά είναι ανθρωπογενή φαινόμενα. Είναι όμως ορθολογικά; Μήπως οι «ορθολογικές» επιλογές των ατόμων σε ατομική βάση, έτσι όπως τις ζήσαμε στη χώρα μας για σειρά ετών, μπορούν ν’αποδειχθούν τελικά καταστροφικές από συνολική, συλλογική σκοπιά;
Θα ήταν τραγικό λάθος αν όσα αναφέρθηκαν για τη γνώση και την πρόδο θεωρηθούν ότι παραπέμπουν ή σηματοδοτούν την ιδέα ότι θα έπρεπε κανείς να επιστρέψει στο σκοταδισμό, στον αποκλεισμό της γνώσης, σε φαινόμενα τετοια. Το ζητούμενο δεν είναι αυτό. Το μεγάλο ζητούμενο είναι γιατί σήμερα η κοινωνία μας, με πολύ ισχυρότερο επίπεδο γνώσεων απ’ότι στην ιστορία, οδηγείται σε μη έλλογες επιλογές, που κάποια στιγμή αργότερα στρέφονται αδυσώπητα εναντίον της ή μάλλον τις έχει κάνει η ίδια έτσι ώστε να στρέφονται εναντίον της. Πού και πώς μπορεί κανείς να εντοπίσει τα κρίσιμα χάσματα;
Στο πολύ ενδιαφέρον βιβλίο του Τζάρεντ Ντάιμοντ Κατάρρευση αναφέρεται με ποιο τρόπο οι κοινωνίες επιλέγουν να αποτύχουν και να επιτύχουν. Περιγράφεται η ιστορία πολλών κοινωνιών, σε διάφορα μέρη του κόσμου (στην κουλτούρα των νησιών της Πολυνησίας, στους Μάγια και σε άλλους πολιτισμούς) και αναλύονται οι λόγοι για τους οποίους κοινωνίες που ήταν οργανωμένες και ανεπτυγμένες για την εποχή τους δεν κατάφερναν να διαχειριστουν τη σχέση τους με τη φύση ή αντόθετα τη διαχειρίστηκαν με καταστροφικό τρόπο, με τίμημα την κατάρρευση τους. Περιγράφεται επίσης πώς άλλες κοινωνίες μπόρεσαν να ξεφύγουν από τέτοιους κινδύνους. Σήμερα βιώνουμε τη μεγαλύτερη μεταπολεμική οικονομική και γενικότερη κρίση. Ζούμε σε κοινωνίες αγοράς και μιλάμε για το αόρατο χέρι της αγοράς, και διαπιστώνουμε ότι αυτό σημιουργεί «το καλό»- μια σειρά από σημαντικότητες θετικές επιπτώσεις. Διαπιστώνουμε όμως και ότι δημιουργεί «το κακό», δημιουργεί σήμερα τη χειρότερη πλανητική οικονομική κρίση των τελευταίων ογδόντα ετών. Στην ουσία, δεν υπάρχει αόρατο χέρι της αγοράς. Υπάρχουμε εμείς όλοι, συλλογικά. Και έχει καίρια σημασία να σκεφτούμε πόσες πολιτικές, κοινωνικές ή άλλες αποφάσεις είναι πράγματι ορθολογικές ( με την έννοια του συλλογικού συμφέροντος), και πόσο εκτεταμένη είναι η παρουσία του ανορθόλογου, του παράλογου-πάντα μιλώντας από την πλευρά του συλλογικού συμφέροντος-από πλευρά διαχείρησης των μεγάλων θεμάτων της κοινωνίας μας.

Η σημερινή ελληνική κρίση είναι και αυτή αποτέλεσμα των συλλογικων επιλογών που έγιναν στα τελευταία χρόνια. Βρεθήκαμε πεταμένοι στην άβυσσο χωρίς να το καταλάβουμε, μέσα από επιλογές, την ευθύνη των οποίων δεν μπορούμε να τη μετατοπίσουμε αποκλειστικά σε «άλλους». Μήπως ως κοινωνία είμαστε σήμερα κι εμείς στην Ελλάδα σε μια κρίσιμη καμπή; Μήπως ζούμε σημάδια του παράλογου και αρνούμαστε να τα δούμε, τα οποία αν φτάσουμε να τα κατανοήσουμε μας δείχνουν ταυτόχρονα ότι ατυχώς για μας το παιχνίδι έχει καθοριστεί; Στον μύθο του Προμηθέα υπάρχει και ο αδελφός του ο Επιμηθέας. Σε αντίθεση με τον πρώτο που έχει τη γνώση και μπορεί να προβλέψει, ο Επιμηθέας πάντα κατανοεί μόνο εκ των υστέρων τι του έχει συμβεί. Στη χώρα μας γεννήθηκαν και οι δύο. Φαινεται όμως ότι η δική μας επιλογή είναι στην πλευρά του Επιμηθέα. Αναπόφευκτο να έχουμε μονίμως και την τύχη του.
Βαρβάρα Τερζάκη
Άρθρο Τάσου Γιαννίτση-εφ. The Athens Review of books, Μάρτιος 2010