Εξω απ' τα δόντια

Ο Ζοζέ Σαραμάγκου στο «Τετράδιο» τα βάζει με τον Μπους και τον Μπερλουσκόνι, αλλά μιλάει και για όσα αγαπά

«Περίεργο άτομο αυτός ο Σαραμάγκου», γράφει ο Ουμπέρτο Εκο, προλογίζοντας το νέο βιβλίο του κορυφαίου πορτογάλου συγγραφέα «Το τετράδιο»: «Είναι ογδόντα εφτά χρόνων, με κάποια (λέει ο ίδιος) σοβαρά προβλήματα υγείας, έχει κερδίσει το Νόμπελ, διάκριση που θα του επέτρεπε να μην παράγει τίποτε πλέον, αφού έτσι κι αλλιώς έχει εξασφαλισμένη την είσοδό του στο Πάνθεον, και νάτος που αρχίζει να γράφει σε μια ιστοσελίδα επιτιθέμενος λίγο πολύ σε όλον τον κόσμο, προκαλώντας πολεμικές και αναθέματα από πολλές πλευρές...».
Πράγματι, στο «Τετράδιο» που κυκλοφορεί αυτές τις μέρες από τον «Καστανιώτη» (μετ. Αθηνά Ψυλλιά) με κείμενα που ο Σαραμάγκου πρωτοδημοσίευσε στο blog του από το Σεπτέμβριο του 2008 ώς το Μάρτιο του 2009 http://caderno.josesaramago.org, αυτός ο «εκλεπτυσμένος υφαντουργός παραβολών» δεν καταφεύγει στις αγαπημένες του αλληγορίες. Αντικρίζει τον κόσμο έτσι όπως είναι και μιλά ευθέως για όσα τον εξοργίζουν, χωρίς να λογαριάσει τις συνέπειες, χωρίς να βάζει στο κρασί του νερό.
Εξαιτίας του «Τετραδίου», άλλωστε, άλλαξε ο Σαραμάγκου εκδότη στην Ιταλία. Ο οίκος Einaudi -ένας από τους κρίκους της αυτοκρατορίας Μπερλουσκόνι, η οποία αποτιμάται γύρω στα 10 δισ. δολάρια- αρνήθηκε να εκδώσει βιβλίο όπου μεταξύ άλλων, με περίσσευμα ειρωνείας, τίθεται και το ερώτημα: «Στον τόπο της Μαφίας και της Καμόρας, ποια σημασία μπορεί να έχει το αποδεδειγμένο γεγονός πως ο πρωθυπουργός είναι παραβατικός; Σ' έναν τόπο όπου η Δικαιοσύνη ποτέ δεν είχε καλή φήμη, τι πειράζει αν ο πρωθυπουργός φροντίζει να εγκρίνονται νόμοι στα μέτρα των συμφερόντων του, προστατευόμενος ενάντια σε κάθε απόπειρα τιμωρίας της ανυπακοής του και των καταχρήσεων της εξουσίας;».
Αφυπνίζοντας συνειδήσεις
Από τους τελευταίους τιτάνες ενός λογοτεχνικού είδους υπό εξαφάνιση, σύμφωνα με τον πολύ Χάρολντ Μπλουμ, ο συγγραφέας του «Περί τυφλότητας» και της «Πέτρινης σχεδίας», ουδέποτε σταμάτησε να προσπαθεί ν' αφυπνίζει συνειδήσεις, σ' έναν κόσμο εγκλωβισμένο στις συμπληγάδες της οικονομικής παγκοσμιοποίησης, στα συμφέροντα των ισχυρών και στις ψεύτικες υποσχέσεις των πολιτικών. Το ίδιο ακριβώς επιχειρεί και στο «Τετράδιο», θέτοντας στο στόχαστρό του από ηγέτες κρατών μέχρι τον επικεφαλής της Καθολικής Εκκλησίας, κι από διαρκή εγκλήματα κατά της ανθρωπότητας μέχρι την σημερινή αριστερά, που «δεν σκέφτεται, δεν δρά, δεν διακινδυνεύει ένα βήμα»...
«Γιατί οι ΗΠΑ, μια χώρα σε όλα μεγάλη, είχε τόσες φορές τόσο μικρούς προέδρους;» απορεί ο νομπελίστας, στηλιτεύοντας τη μέτρια ευφυΐα και την αβυσσαλέα άγνοια του Τζορτζ Μπους, ενός «ρομπότ» μέσα στο οποίο «ένα πρόγραμμα λειτουργεί στην εντέλεια, αυτό του ψεύδους». Ομως, κι ο διάδοχός του, ο Ομπάμα, που «ήρθε να μας πει ότι ένας άλλος κόσμος είναι εφικτός» και που στην προεκλογική του εκστρατεία έδινε την εικόνα ενός «στοργικού πατέρα», γιατί συνεχίζει «να συναινεί στο έγκλημα που διαπράττεται στη Γάζα;»
Και για τον Φουέντες
Η ισραηλοπαλαιστινιακή σύρραξη θίγεται συχνά στο «Τετράδιο», όπου ο Σαραμάγκου φροντίζει ν' «αναστήσει» κι ένα παλιότερο κείμενό του, χρονολογούμενο από τη δεύτερη παλαιστινιακή Ιντιφάντα, το «Από τις πέτρες του Δαβίδ στα τανκς του Γολιάθ»: «Από την οπτική των Εβραίων», γράφει, «το Ισραήλ ποτέ δεν θα υποβληθεί σε κρίση, αφού βασανίστηκε, δηλητηριάστηκε με αέρια και κάηκε στο Αουσβιτς. Αναρωτιέμαι αν οι Εβραίοι αυτοί που πέθαναν στα ναζιστικά στρατόπεδα συγκέντρωσης, αυτοί που σφαγιάστηκαν στα πογκρόμ, αυτοί που σάπισαν στα γκέτο, αναρωτιέμαι αν το αμέτρητο αυτό πλήθος δυστυχισμένων δεν θα αισθανόταν ντροπή για τις άτιμες ενέργειες που διαπράττουν οι απόγονοί τους»...
Ομως, ο Σαραμάγκου δεν αναφέρεται μόνο σ' εκείνα που τον θυμώνουν. Γράφει και για όσα αγαπά. Για την εκσυγχρονισμένη, μεταμορφωμένη Λισαβόνα που «ξεκόλλησε από το μαρασμό» χωρίς να χάσει και την ψυχή της. Για τον συμπατριώτη του Φερνάντο Πεσόα που «ποτέ δεν κατέκτησε αληθινά τη βεβαιότητα για το ποιος ήταν, αλλά εξαιτίας αυτής του της αμφιβολίας κατορθώσαμε να μάθουμε λίγο παραπάνω ποιοι είμαστε εμείς». Για τον Βραζιλιάνο Ζόρζε Αμάντο, που έγινε «ο καθρέφτης και το πορτρέτο ενός ολόκληρου λαού». Κι ακόμα, για τον Μεξικανό Κάρλος Φουέντες, τον οποίο εκτιμούσε πάντα ως συγγραφέα, αλλά ως άνθρωπο παραλίγο να τον απορρίψει βλέποντάς τον... ντυμένο στην πένα, καλόγουστο, κομψό. «Για άγνωστους λόγους πίστευα πως ένας συγγραφέας, ειδικά αν ανήκε σ' εκείνο το μέρος του κόσμου, δεν θα έπρεπε να ντύνεται έτσι. Γελάστηκα», ομολογεί.
Ο πορτογάλος νομπελίστας, σαράντα χρόνια τώρα αρθρογραφεί στον τύπο, κι ως μιαν ανάλογη παρέμβαση στο δημόσιο χώρο αντιμετωπίζει τις σύντομες πρόζες με τα ξεσπάσματα θυμού που συνεχίζει να διοχετεύει στο προσωπικό του blog. Κι όπως καταλήγει στον πρόλογό του ο Ουμπέρτο Εκο, ο Σαραμάγκου «δεν μας απογοητεύει ούτε όταν γίνεται θηρίο. Ακόμα και τότε είναι συμπαθής».*

Βαρβάρα Τερζάκη

Άρθρο ΣΤΑΥΡΟΥΛΑΣ ΠΑΠΑΣΠΥΡΟΥ-εφ. Ελευθεροτυπία, Επτά, 21-03-2010