Οι ιδέες που έφεραν την κρίση

Στο τελευταίο κεφάλαιο του έργου του «Η γενική θεωρία της απασχόλησης, του τόκου και του χρήματος», ο Τζον Μέιναρντ Κέινς έγραφε: «Οι ιδέες των οικονομολόγων και των πολιτικών φιλοσόφων, τόσο όταν είναι ορθές όσο και όταν είναι εσφαλμένες, ασκούν ισχυρότερη επίδραση απ' ό,τι συνήθως πιστεύεται.
Πραγματικά, ο κόσμος κυβερνάται από αυτές». Πράγματι, δεν μπορούμε να κατανοήσουμε τους βαθύτερους λόγους της σημερινής παγκόσμιας κρίσης, χωρίς να αναφερθούμε στις ιδέες που ηγεμόνευαν στα τελευταία τριάντα χρόνια, υπαγορεύοντας τα προγράμματα των κυβερνήσεων. Τις ιδέες αυτές αναλύει το ακόλουθο κείμενο του ιταλού κοινωνιολόγου Λουτσιάνο Γκαλίνο, που είναι απόσπασμα εισήγησής του στην εκδήλωση «Εβδομάδες της πολιτικής», την οποία οργάνωσε το Πανεπιστήμιο του Τορίνο τον περασμένο Φεβρουάριο.
Η τρέχουσα ερμηνεία, η οποία βλέπει την πολιτική να κυριαρχείται από την εισβολή της οικονομίας και επομένως υποχρεωμένη παρά τη θέλησή της να συμμορφώνεται στις επιταγές αυτής της οικονομίας, καταλήγει μεν να περιγράφει με μιαν ορισμένη ακρίβεια τα αποτελέσματα της εισβολής, αλλά με το τίμημα να παραγνωρίζει τις αιτίες της.
Το χρονικό και η ιστορία των τελευταίων δεκαετιών καταδεικνύουν ότι τα σύνορα ανάμεσα σε οικονομία και πολιτική δεν τα παραβίασε η οικονομία αποκλειστικά χάρη στις δικές της ασυγκράτητες δυνάμεις, όπως υποστηρίζει η ερμηνεία που προαναφέραμε.
Πρέπει μάλλον να αναγνωριστεί ότι, με αφετηρία τα πρώτα χρόνια της δεκαετίας του 1980, σε πολλές χώρες αυτά τα σύνορα άνοιξαν διάπλατα στην οικονομία όχι από κάποιους άλλους αλλά από την πολιτική, από τις αποφάσεις της πολιτικής, από τα κοινοβούλιά της και από τους νόμους που αυτά τα κοινοβούλια ψήφιζαν.
Η ανεξέλεγκτη παραβίαση των συνόρων ανάμεσα σε πολιτική και οικονομία δεν θα μπορούσε να συμβεί χωρίς την παρέμβαση μιας ιδεολογίας, η οποία, αφού πρώτα κατόρθωσε να διαποτίσει ολόκληρο το πολιτιστικό σύστημα, προώθησε και νομιμοποίησε αυτή την παραβίαση και την πραγματοποίησε η ίδια, κινητοποιώντας γι' αυτόν τον σκοπό όλα τα άλλα υποσυστήματα. Αυτή η ιδεολογία είναι ο νεοφιλελευθερισμός. Η νεοφιλελεύθερη ιδεολογία δεν είναι μια συνέχεια στην εποχή μας της παραδοσιακής φιλελεύθερης πολιτικής θεωρίας. Από πολλές απόψεις μάλιστα αντιπροσωπεύει μια διαστρέβλωση αυτής της θεωρίας. Σε πρώτο επίπεδο, ο νεοφιλελευθερισμός είναι μια πολιτική θεωρία η οποία υποστηρίζει με τρόπο κατηγορηματικό ότι η κοινωνία τείνει αυθόρμητα προς μια φυσική τάξη. Συνεπώς, χρειάζεται να εμποδίζουμε το κράτος ή την κυβέρνηση να παρεμβαίνουν στην υλοποίηση και την καλή λειτουργία αυτής της φυσικής τάξης. Πρόκειται για ένα επιχείρημα που έρχεται από πολύ μακριά, αφού χρησιμοποιήθηκε τουλάχιστον από τον 17ο αιώνα και έπειτα, από ορισμένους που ήθελαν να αντιταχθούν στην απολυταρχική εξουσία του μονάρχη. Εφαρμοζόμενο όμως σε μια δημοκρατικά συγκροτημένη κοινωνία, το επιχείρημα αυτό μετατρέπεται στην πραγματικότητα σε επιχείρημα εναντίον της δημοκρατίας.
Παράλληλα, ο νεοφιλελευθερισμός είναι μια οικονομική θεωρία σύμφωνα με την οποία η οικονομική πολιτική οφείλει να βασίζεται σε μερικά αξιώματα και στην πίστη σε τρεις τέλειες διαδικασίες. Τα αξιώματα καθορίζουν ότι η διαρκής αύξηση του Ακαθάριστου Εγχώριου Προϊόντος (ΑΕΠ), για τουλάχιστον 2-3 μονάδες τον χρόνο, είναι αναγκαία ακόμα και για τις κοινωνίες που έχουν πετύχει ένα ικανοποιητικό επίπεδο ευημερίας, με σκοπό να συνεχίζουν να εξασφαλίζουν ένα τέτοιο επίπεδο. Γι' αυτόν τον σκοπό, είναι επομένως αναγκαία μια ανάλογη ετήσια αύξηση της κατανάλωσης, που επιτυγχάνεται με την παραγωγή αναγκών μέσω των εμπορευμάτων και των μέσων μαζικής επικοινωνίας. Οι τρεις διαδικασίες, των οποίων η ύπαρξη και οι ευεργετικές επιπτώσεις δεν επιδέχονται αμφισβήτηση, είναι 1) οι αγορές αυτορυθμίζονται· 2) το κεφάλαιο συγκεντρώνεται εκεί όπου η απόδοσή του είναι η μέγιστη· 3) οι κίνδυνοι (όποιοι και αν είναι: της αφερεγγυότητας, της πτώσης των τιμών, της διακύμανσης των επιτοκίων κ.λπ.) είναι ολοκληρωτικά υπολογίσιμοι.
Ο νεοφιλελευθερισμός περιλαμαβάνει και μια πλήρη θεωρία της εκπαίδευσης. Ο μοναδικός και τελικός σκοπός της εκπαίδευσης σε κάθε βαθμίδα και σε κάθε τομέα της, όπως τον καθορίζει αυτή η θεωρία, έγκειται στο να προσδώσει στο άτομο εκείνες τις επαγγελματικές γνώσεις που θα το καταστήσουν παραγωγικά απασχολήσιμο. Τέλος, ο νεοφιλελευθερισμός ενσωματώνει μιαν αντίθετη θεωρία για τα δημόσια αγαθά. Για κάθε αγαθό το οποίο το άτομο και η κοινότητα χρειάζονται για τους σκοπούς της συμβίωσης και της κοινωνικής προστασίας, η νεοφιλελεύθερη θεωρία υποστηρίζει ότι είναι πιο αποτελεσματικό και επομένως αναγκαίο να παράγεται με ιδιωτικά μέσα.
Συνοψίζοντας, μπορούμε να πούμε ότι η νεοφιλελεύθερη ιδεολογία δεν αναγνωρίζει ούτε και έχει στην πραγματικότητα κανένα σύνορο. Σε αυτό ακριβώς οφείλει την αποτελεσματικότητα της συμβολής της στην αναδιοργάνωση του κόσμου από οικονομική, πολιτική και πολιτιστική άποψη μέσα σε μόλις τριάντα χρόνια. Η πολιτική, οικονομική και πολιτιστική αναδιοργάνωση του κόσμου, που πραγματοποιήθηκε από τον νεοφιλελευθερισμό, είναι η βαθύτερη αιτία της οικονομικής κρίσης των πρώτων χρόνων του 21ου αιώνα καθώς και της κρίσης που άρχισε το 2007. Ο νεοφιλελευθερισμός ευθύνεται για τα πελώρια κόστη που έπληξαν από το προηγούμενο διάστημα τα τέσσερα πέμπτα του παγκόσμιου πληθυσμού και τον πλανήτη, καθώς και για το μεγάλο ανθρώπινο τίμημα που η τελευταία οικονομική κρίση θα φορτώσει για πολλά χρόνια πάνω στα πιο αδύναμα στρώματα του πληθυσμού τόσο στις αναπτυσσόμενες όσο και στις αναπτυγμένες χώρες. Αυτό το σύνολο αιτών και αποτελεσμάτων σε κάθε πεδίο της κοινωνικής ζωής μάς οδηγεί να ορίσουμε την παρούσα κρίση ως μια κρίση πολιτισμού, ως μια γενική κρίση του πολιτισμού στον κόσμο (...). *

Βαρβάρα Τερζάκη
Άρθρο ΘΑΝΑΣΗ ΓΙΑΛΚΕΤΣΗ-εφ. Ελευθεροτυπία, 09-05-2010