Το τίμημα της αναγέννησης

Ρέμο Μποντέι: «Συχνά στην Ιστορία αναγεννήθηκαν λαοί, οι οποίοι είχαν περάσει τις πιο οδυνηρές δοκιμασίες»

Σε μιαν ομιλία του στην Ινδιανάπολη, στις 12 Απριλίου 1959, ο Τζον Κένεντι παρατήρησε ότι η κινεζική λέξη weiji, που σημαίνει «κρίση», αποτελείται από δύο ιδεογράμματα, τα οποία σημαίνουν «κίνδυνο» και «ευκαιρία» αντίστοιχα.
Από τότε αυτή η κινεζική λέξη αναφέρεται συχνά για να ενισχύσει τη θέση της μετατροπής των καταστάσεων κρίσης σε πολύτιμες ευκαιρίες αναγέννησης. Οπως όμως παρατήρησαν καλοί γνώστες της κινεζικής γλώσσας, το wei σημαίνει πράγματι «κίνδυνος», αλλά το ji σημαίνει «κομβικό σημείο» και όχι (ή όχι ακριβώς) «ευκαιρία». Σε άρθρο του, που δημοσιεύθηκε στην εφημερίδα «Il Sole 24 Ore», ο ιταλός φιλόσοφος Ρέμο Μποντέι σημειώνει ότι αυτή η διασταλτική ερμηνεία της κινεζικής λέξης δεν είναι τυχαία: «Εκτός του ότι αναπαράγει την αμφισημία τ ης ελληνικής λέξης "κρίσις" ως ικανότητας διάκρισης και απόφασης, αυτή ταιριάζει στη νοοτροπία μας και στις παραδόσεις μας. Ιδιαίτερα με τη διδασκαλία της λύτρωσης (η οποία προσφέρει ακόμα και στον μεγαλύτερο αμαρτωλό τη δυνατότητα να ξανασηκώνεται μετά από κάθε πτώση) και με την πίστη στην ανάσταση των νεκρών, ο χριστιανισμός αποτέλεσε τη μείζονα προϋπόθεση αυτής της στάσης. Πάνω στον κορμό του χριστιανισμού μπολιάζεται έπειτα, με αφετηρία τις τελευταίες δεκαετίες του 18ου αιώνα, η θεωρία του "ξανανιώματος" των λαών μετά από κάθε φάση παρακμής. Από 'δω προέκυψε μεταξύ άλλων και ο όρος "Αναγέννηση" (όρος που επινοήθηκε από τον Μισελέ και επαναλήφθηκε από τον Μπούρκχαρντ). Ο πρώτος και πιο τολμηρός υποστηρικτής αυτής της ιδέας ήταν ο Χέρντερ, ο οποίος χρησιμοποίησε το παράδειγμα της παρακμής της Ρώμης, για να εγκωμιάσει την ανανέωση που έφεραν οι λαοί του Βορρά. Αυτές που εμείς αποκαλούμε "βαρβαρικές εισβολές" (και οι Γερμανοί "μεταναστεύσεις λαών") παρήγαγαν, σύμφωνα με τον Χέρντερ μιαν ενάρετη μετάβαση από την παρακμή και την πτώση της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας στη Νέα Ευρώπη. Η άρρητη συνεπαγωγή παρόμοιων θέσεων είναι το ότι η αρχική οπισθοδρόμηση από έναν πιο εκλεπτυσμένο πολιτισμό σε έναν πολιτισμό πιο ακατέργαστο αποτελεί το τίμημα της αναγέννησης.
Ο Ζορζ Σορέλ, τέλος, εφάρμοσε αυτό το σχήμα στη σοσιαλιστική επανάσταση: οι νέοι βάρβαροι, οι προλετάριοι, θα καταργήσουν ορισμένες κατακτήσεις των προηγούμενων πολιτισμών, αλλά θα βγάλουν την ανθρωπότητα από τη στασιμότητα και την παρακμή.
Στην περίοδο της μέγιστης άνθησης παρόμοιων πεποιθήσεων, ο Χέλντερλιν υπερασπίστηκε με στίχους του τη θέση σύμφωνα με την οποία κάθε λαός "με τον θάνατο επιστρέφει στο στοιχείο του / όπου, για μια νέα νεότητα, όπως σε ένα λουτρό, ανανεώνεται. Στους ανθρώπους / η μεγάλη χαρά δίνεται από το ότι στους εαυτούς τους / βρίσκουν τη δύναμη να ξανανιώνουν". Και υποστήριξε κατηγορηματικά ότι: "Εκεί όπου μεγαλώνει ο κίνδυνος / μεγαλώνει και αυτό που σε σώζει".
Οταν αγγίζουμε τον πάτο δεν μπορεί επομένως παρά να ανεβαίνουμε ξανά; Επιστρέφοντας όμως στο παρόν, έχουμε αληθινά αγγίξει το βαθύτερο σημείο της τωρινής χρηματοπιστωτικής και οικονομικής κρίσης ή αυτό που γνωρίζουμε είναι μόνον "η κορυφή του παγόβουνου"; Θα κατορθώσουμε άραγε να οικοδομήσουμε σε παγκόσμιο επίπεδο ένα σύστημα κανόνων, ικανό να επιβάλλει όρια στις αγορές χωρίς να καταπνίγει τον δυναμισμό τους; Το τέλος του laissez-faire προσκρούει στις ισχυρές αντιστάσεις που θα συναντήσουν όσοι θα προσπαθήσουν να τροποποιήσουν τους υποτιθέμενους μηχανισμούς αυτορύθμισης της αγοράς. Το να θέλεις να πείσεις το City του Λονδίνου να ενεργεί με σκοπό το κοινό καλό -έλεγε ο Κέινς- είναι σαν να συζητάς με έναν επίσκοπο για το πόσο καλό βιβλίο είναι η "Καταγωγή των ειδών" του Δαρβίνου.
Ο Μπερνάρ-Ανρί Λεβί υποστήριξε ότι η παρούσα παγκόσμια οικονομική κρίση είναι για τον καπιταλισμό "το ισοδύναμο, τηρουμένων των αναλογιών, εκείνου που υπήρξε για τον κομμουνισμό η πτώση του Τείχους του Βερολίνου". Αν είναι έτσι, τότε οι κλονισμοί των διευθετήσεων για τη σταθεροποίηση των αγορών θα είναι εξίσου παρατεταμένοι και θα προκαλέσουν τη μετατόπιση ολόκληρων συνασπισμών ισχύος. Με συγκριτικούς όρους, θα παρακολουθήσουμε ίσως τη βαθμιαία οικονομική παρακμή των Ηνωμένων Πολιτειών και της Ευρώπης, που μέχρι τώρα ήταν οι μεγαλύτεροι κάτοχοι του πλούτου του πλανήτη, σε σχέση με την ανάπτυξη των αναδυόμενων χωρών.
Οφείλουμε επομένως να συνθηκολογήσουμε με την έλευση του χειρότερου, παρά το ότι η ιστορία δείχνει ότι συχνά αναγεννήθηκαν λαοί, οι οποίοι είχαν περάσει τις πιο οδυνηρές δοκιμασίες; Ας σκεφτούμε μόνο την Ιταλία: στην Αναγέννηση, περίοδο κατά την οποία η Ιταλία λεηλατήθηκε από ξένους στρατούς και σπαρασσόταν από εσωτερικές πολιτικές διαιρέσεις, ορισμένα τμήματά της κατόρθωσαν να εξυψωθούν στις κορυφές της ανθρώπινης κουλτούρας. Τέλος, η Ιταλία ανέκαμψε γρήγορα στη φάση της μεταπολεμικής ανοικοδόμησης, παρά το ότι το 65% του βιομηχανικού δυναμικού της είχε καταστραφεί από τον πόλεμο και ο μέσος μισθός το 1945 έφτανε γύρω στο μισό εκείνου του 1939. Μπορούν από μόνα τους παρόμοια παραδείγματα να έχουν αποτελέσματα στην τωρινή πραγματικότητα; Η πίστη και η θέληση να πιστέψουμε παράγουν αναμφίβολα αποφασιστικές μεταβολές. Προκαλούν μεγάλες ελπίδες, ο οποίες, όμως, στο πολιτικό πεδίο, τείνουν προς τον μαρασμό, όταν δεν διαφαίνονται εύλογες προοπτικές για την υλοποίησή τους.
Ο Νορμπέρτο Μπόμπιο θεωρούσε ότι η ηθική του μη θρησκευόμενου ανθρώπου δεν πρέπει να βασίζεται στην ελπίδα αλλά στην υπευθυνότητα. Το μέλλον εξαρτάται από τη μεγάλη πολιτική, από τις περιστάσεις και από την ικανότητα του καθένα να επηρεάζει, όσο είναι δυνατόν, την επεξεργασία των συλλογικών επιλογών.
Yes we can? Τουλάχιστον, ας προσπαθήσουμε».*

Βαρβάρα Τερζάκη
Άρθρο ΘΑΝΑΣΗ ΓΙΑΛΚΕΤΣΗ-εφ. Ελευθεροτυπία, Επτά 16-05-2010