Ποιητική απολογία υπέρ μιας στάσης ζωής

Μαρίας Tοπάλη (Καθημερινή)

ΡΑΪΝΕΡ ΜΑΡΙΑ ΡΙΛΚΕ

Επιστολές σε έναν νεαρό ποιητή

μετ. Αλέξανδρος Ισαρης

εκδ. Αρμός, 2010

Το λευκό βιβλιαράκι των εκδόσεων Ικαρος, λίγο μεγαλύτερο από παλάμη, δύσκολα θα έλειπε τις τελευταίες δεκαετίες από τη βιβλιοθήκη Ελληνα φιλαναγνώστη. Συχνά βρισκόταν διπλό σ’ ένα ζευγάρι ή σε μια οικογένεια, όποτε τύχαινε να ενωθούν δύο τέτοιες βιβλιοθήκες «εις σάρκα μίαν». Πρωτοεκδόθηκε το 1944 ως «Γράμματα σ’ έναν νέο ποιητή». Μια ιστορία της πρόσληψής του θα είχε κάτι να προσφέρει στην κατανόηση του πώς διαβάσαμε τον Ρίλκε (1875-1926) αλλά και της αναγνωστικής και συγγραφικής «ιδεολογίας» στη μεταπολεμική Ελλάδα. Τώρα η –θρυλική πλέον– μετάφραση του Πλωρίτη (1919-2006) αποκτά άξιο διάδοχο. Οσο κι αν την αγαπήσαμε, όσο κι αν μας συντρόφευσε, είναι η γλώσσα ενός άλλου καιρού. Τα κλασικά έργα πρέπει ωστόσο να αναθεωρούνται, για να παραμένουν όσο γίνεται πιο ανοιχτά στο κοινό της κάθε εποχής.

Το ισχνό τομίδιο με τις ολιγοσέλιδες επιστολές που ο Ράινερ Μαρία Ρίλκε, ένας από τους μεγαλύτερους ποιητές όλων των εποχών, απηύθυνε μεταξύ 1903 και 1908 προς τον επίδοξο ποιητή, τον νεαρό Φραντς Κάπους, δημοσιεύτηκε για πρώτη φορά το 1929. Είναι ένα βιβλίο πάθους για την ποίηση, κυρίως όμως είναι η συμπυκνωμένη απολογία υπέρ μιας στάσης ζωής. Εδώ, περισσότερο από αλλού, ο Ρίλκε μεταφράζει και αναπτύσσει με τον δικό του τρόπο τις διαφορετικές καταβολές του. Ο ποιητής δεν είναι πλέον κανενός είδους «νομοθέτης» αλλά ούτε και τραγικός, ρομαντικός ήρωας. Ο ώριμος ήδη Ρίλκε, ένας πολύ ευαίσθητος στο Zeitgeist δημιουργός, δεν παραμένει προσκολλημένος σε παλαιές κατασκευές. Θαυμάζει τους κλασικούς όπως θαυμάζει τους ήρωες και τις πυραμίδες της Αιγύπτου. Δεν παύει όμως να είναι ένας ανήσυχος γερμανόφωνος Σλάβος της μεσαίας τάξης, που δεν έλαβε ποτέ συστηματική ανώτατη παιδεία, ενώ βασανιζόταν σε όλη του τη ζωή από την έλλειψη χρημάτων.

Αντισυμβατικός

Προσεκτικά, λεπτά, συγκεκαλυμμένα, ο Ρίλκε υπήρξε αντισυμβατικός εισβολέας στα καθωσπρέπει γερμανικά γράμματα. Η έντονη σεξουαλικότητά του, την οποία επένδυσε ποιητικά, και ο μύθος που με αρκετή δόση ταπεινότητας και ιδιορρυθμίας έπλασε γύρω από το άτομό του έφτιαξαν, μαζί με την ταγμένη στον έναν και μοναδικό σκοπό προσωπικότητά του, έναν μοναχικό αριστοκράτη των γραμμάτων στην Ευρώπη του εικοστού αιώνα. Οι «Επιστολές σε έναν νεαρό ποιητή» είναι κάτι σαν «Ζεν και ποίηση»: μια ολιστική προσέγγιση της ποιητικής εργασίας που λογοδοτεί μονάχα στον ίδιο της τον εαυτό και στις θεμελιώδεις αρχές της ύπαρξης, στη φύση, στον έρωτα, στον θάνατο. «Γιατί και η πνευματική δημιουργία προέρχεται από τη σωματική, η φύση αυτών των δύο είναι όμοια, απλώς το πνευματικό δημιούργημα είναι μια πιο αθόρυβη, πιο εκστατική και αιώνια επανάληψη της σαρκικής ηδονής», υποστηρίζει ο Ρίλκε (σελ. 46). Και παρακάτω: «Στη σκέψη ενός δημιουργού αναβιώνουν χιλιάδες λησμονημένες ερωτικές νύχτες γεμίζοντάς την με μεγαλείο και κορυφαίες στιγμές».

Φυσικά η αναγωγή αυτή της τέχνης στις πηγές της ύπαρξης απελευθερώνει τον δημιουργό από κάθε είδους συμβάσεις και φραγμούς. Ο Ρίλκε, στην ανάγκη του να χειραφετηθεί αλλά και να υποστηρίξει, πιθανότατα, τη δική του ανορθόδοξη συγκρότηση, προτείνει, αντιδραστικά, στον νέο ποιητή: «Διαβάζετε όσο γίνεται λιγότερα κριτικά και αισθητικά δοκίμια. Συνήθως πρόκειται για απολιθωμένες απόψεις που φαντάζουν ανούσιες μέσα στην άψυχη σκληρότητά τους ή για φραστικά παιχνίδια, όπου σήμερα επικρατεί μία άποψη και αύριο η ακριβώς αντίθετή της». Η γερμανόφωνη κριτική ανταπέδωσε, θα πρέπει να πούμε, τις «φιλοφρονήσεις» με το παραπάνω, φτάνοντας μέχρι και τη μικρόψυχη νεκρολογία του (κάτι που ένας Μπένγιαμιν ήταν, βεβαίως, σε θέση να επισημάνει και να επικρίνει). Εκτοτε, μετά τον θάνατό του, δηλαδή, ο Ρίλκε ανασταίνεται διαρκώς και μεγαλοπρεπώς, επί έναν σχεδόν αιώνα.

Η έκδοση

Ο Αλέξανδρος Ισαρης μεταφράζει –και εδώ– με ορθή, θερμή, παλλόμενη γλώσσα που δεν προδίδει τον Ρίλκε μολονότι, σε λίγα σημεία, μας κάνει να αναρωτιόμαστε για την αναγκαιότητα κάποιων πολύ ελεύθερων αποδόσεων. Ο εμπλουτισμός της έκδοσης με φωτογραφίες και άλλα έργα τέχνης (απεικονίσεις του ίδιου του ποιητή ή συναφή με τη ζωή και το έργο του δημιουργήματα) την καθιστούν πολύτιμη για κάθε «συλλέκτη Ρίλκε» – και υπάρχουν κάμποσοι τέτοιοι στη χώρα μας. Μια από τις επόμενες εκδόσεις που αναμφίβολα θα πραγματοποιήσει το βιβλίο θα μπορούσε να αποτελέσει αφορμή να διορθωθούν τυπογραφικές αβλεψίες, που σε ένα έργο τόσο μικρής έκτασης και μεγάλης σπουδαιότητας δεν δικαιολογούνται.