Ακανθώδεις διαδρομές, εκτός εποχής

Kαμιά φορά στοχάζομαι πως αν ξέρω τίποτα, τόμαθα ελεύθερα, χωρίς σύστημα, από μόνος μου. Είμαι, καθώς λένε, αυτοδίδακτος. Κι έτσι μπορώ να 'χω τα χαρίσματα, μα και τις αμαρτίες των αυτοδίδακτων». Τα λόγια του Παλαμά υιοθετούσε ο Αλέξανδρος Αργυρίου, αναγνωρίζοντας ίσως σε αυτά τον ερασιτέχνη εαυτό του (Π. Μπουκάλας, «Κ» 26/5). Αυτός ο υποδειγματικός φιλόλογος, κριτικός και ιστορικός της λογοτεχνίας, που κηδεύτηκε την περασμένη Δευτέρα, σπούδασε και εργάστηκε ως πολιτικός μηχανικός. Ο Κώστας Σφήκας γύρισε την πρώτη, μικρού μήκους, ταινία του το 1961. Αυτοδίδακτος σκηνοθέτης, εξελίχθηκε σε πρωτοπόρο της πειραματικής κινηματογραφικής γραφής, ορίζοντας τα όρια μιας τέχνης αφαιρετικής, ερευνητικής, ασκητικής, στον αντίποδα του αφηγηματικού σινεμά. Από τα εφηβικά του χρόνια εργαζόταν ως ταχυδρομικός υπάλληλος και η εργασία αυτή, στο κινηματογραφικό τμήμα δημοσίων σχέσεων της ελληνικής ταχυδρομικής υπηρεσίας, τον συνόδευε ώς το τέλος της ζωής του, την περασμένη Κυριακή. Μοναχικές πορείες, δυο ανθρώπων που, ο καθένας από την πλευρά του, με τη γνώση και τη δουλειά του, άφησαν το ίχνος τους. Τους αποχαιρετίσαμε ως λόγιους και καλλιτέχνες, με αξιοζήλευτη επιστημονική επάρκεια. Η αλήθεια όμως είναι ότι και οι δυο ήταν ερασιτέχνες, με αυτήν τη δωρική αλλά παθιασμένη έννοια της λέξης, τόσο ταλαιπωρημένης από επιστρώσεις απαξιωτικών χαρακτηρισμών. Ο αυτοδίδακτος, ερασιτέχνης, την εποχή της εξειδίκευσης, της εστιασμένης, μηχανιστικής γνώσης και της ιντερνετικής πληροφορίας, μοιάζει με παραξενιά της φύσης. Και, κυρίως, η επιμονή και η αφοσίωση με την οποία τόσο ο Αργυρίου όσο και ο Σφήκας ανοίχτηκαν σε έναν άλλον τρόπο ζωής και σκέψης. Ο ένας, δημιούργησε μια οκτάτομη «Ιστορία της Ελληνικής Λογοτεχνίας», ο άλλος, άφησε πίσω του μια φιλμογραφία από αλληγορικές οπτικοακουστικές συμφωνίες, εικαστικά σπαράγματα, όλα προσωπικά και χειροποίητα. Και οι δυο, στον τομέα τους, αναγνωρίζονται ως φανατικοί της τέχνης που επέλεξαν να υπηρετήσουν. Αποσυρμένοι, αφιερωμένοι, «αντιεπικοινωνιακοί» με τους σημερινούς όρους της διαρκούς έκθεσης και των, διαρκέστερων, επαφών. Ανθρωποι άλλης γενιάς, θα πείτε. Εζησαν σε συνθήκες διαφορετικές, με απαιτήσεις και ανάγκες που αποκλίνουν από τις σημερινές. Η εποχή μας έχει άλλες κινητικότητες. Οι αποτιμήσεις κινδυνεύουν να γλιστρήσουν σε άκαρπους ρομαντισμούς, εξιδανικεύοντας προσωπικότητες που έχουν ολοκληρώσει τη δράση τους. Οσο και να αποφλοιώσουμε όμως τις, ούτως ή άλλως δωρικές, ζωές των δύο «αυτοδίδακτων», ο πυρήνας παραμένει άθικτος. Η συνέπεια με την οποία ακολούθησαν δύσβατες και ακανθώδεις διαδρομές, με κινητήρια δύναμη την επιθυμία για φιλομάθεια και την περιέργεια για προορισμούς έξω από μόδες και μετρήσεις τηλεθέασης. Πόσο πρόθυμο και δεκτικό είναι το σημερινό σύστημα αξιών σε ανθρώπους που ωθούν τις αντοχές στα όριά τους, που πορεύονται με το θάρρος της ουτοπίας, που γυρνούν την πλάτη στη βιασύνη και στις επιβεβλημένες ταχύτητες, υπακούοντας σε εσωτερικές απαιτήσεις και ανάγκες; Πόσο η οργάνωση των σύγχρονων κοινωνιών γύρω από ογκώδη βιογραφικά με παράθεση άχρηστων και άνευ ουσιαστικού αντικρίσματος «προσόντων», θα ανεχόταν την ένδειξη «αυτοδίδακτος»; Σε μια εποχή όπου όλα είναι μετρήσιμα, ακόμη και οι εικονικές γνώσεις, πώς αντιμετωπίζεται ο διά βίου μόχθος της σκληρής πνευματικής εργασίας; Η εξαντλητική μελέτη λίγο απέχει από τον σχολαστικισμό και η εις βάθος γνώση του αντικειμένου εμφανίζεται και ως «κόλλημα». Εύκολα παρακάμπτουμε τους ιδιόρρυθμους επιστήμονες ως περιθωριακούς και στρεφόμαστε με ανακούφιση στην εύκολα αναγνώσιμη, επικοινωνιακή πλευρά, την λιγότερη σύνθετη και περισσότερο «τυποποιημένη». Η δεσπόζουσα ιδεολογία αντιμάχεται τον ερασιτεχνισμό γιατί δύσκολα μπορεί να τον αξιολογήσει. Δεν υπακούει στις συνήθεις κλίμακες, αρνείται τις βιαστικές κατηγοριοποιήσεις. Γλιστράει από τα πρότυπα, σκύβει στο αντικείμενο που έχει επιλέξει από μια αγάπη σχεδόν εφηβική. Αφού δεν κουράζεται και δεν συμβιβάζεται. Ο αυτοδίδακτος ανασύρει τη δική του αλήθεια, την κρυμμένη πίσω από την επιφάνεια των πραγμάτων. Είναι (οφείλει να είναι) εκτός εποχής.

Βαρβάρα Τερζάκη

Άρθρο Μαρίας Κατσουνάκη - εφ. Καθημερινή, 31-05-2009