Την ύβριν διαδέχεται η Νέμεσις

Αν κάτι χαρακτηρίζει την αρχιτεκτονική, αλλά και τις τέχνες γενικότερα τις τελευταίες δεκαετίες, είναι η εναγώνια αναζήτηση του καινούργιου. Εννοιες όπως πρωτοπορία, πρωτότυπο, νεωτερικό, μόδα κατακλύζουν τα αρχιτεκτονικά έντυπα και τα περιοδικά τέχνης.
Λες και οι αρχιτέκτονες ζήλεψαν τις εκπληκτικές επιστημονικές ανακαλύψεις ή τα τεράστια τεχνολογικά επιτεύγματα και προσπαθούν κι αυτοί, πάση θυσία, να ακολουθήσουν σχεδιάζοντας κτίρια με μορφές πρωτόγνωρες και καινοτόμες.
Αυτή η λατρεία του καινούργιου έχει χρόνια τώρα διαποτίσει την αρχιτεκτονική των δυτικών κοινωνιών και εξαπλώνεται ταχύτατα σ' όλο τον κόσμο, φτάνοντας στις μέρες μας σε εκτροχιασμό. Σε φαινόμενα παρακμής και κούφιου αισθητισμού μέσω της ατελέσφορης αναζήτησης διαρκώς νέων μορφών, οι οποίες στερούνται (τις περισσότερες φορές) κάθε νοήματος. Εξυμνείται η ετερότητα και το διαφορετικό άνευ όρων. Τα πάντα είναι αποδεκτά στο όνομα ενός ακαθόριστου πλουραλισμού, μακριά από κάθε κανονιστικό σύστημα αξιών και ιεράρχηση προτεραιοτήτων. Το πομπώδες, το περιττό και το Kitsch απενοχοποιήθηκαν και τείνουν να γίνουν ο κανόνας. Η αρχιτεκτονική «μορφή», αποκομμένη από οτιδήποτε τη δικαίωνε στο παρελθόν, γίνεται αυτοσκοπός φτάνοντας στα όρια του φετίχ.
Ομως η αρχιτεκτονική πορεύεται με τις δικές της ταχύτητες. Το αληθινά καινούργιο, αυτό που λειτουργεί πραγματικά ανατρεπτικά, είναι εξαιρετικά δύσκολο να το αντιληφθούμε στον καιρό του. Τις περισσότερες φορές βρίσκεται στη σκιά των γεγονότων και περνάει απαρατήρητο. Γιατί μέσα στο πέρασμα του χρόνου, ανακαλύπτουμε πάμπολλες φορές ότι αυτό που μέχρι πρότινος θεωρούσαμε επαναστατικό και πρωτοφανέρωτο είχε υπάρξει όχι μία, αλλά πολλές φορές στο μακρινό παρελθόν. Οχι φυσικά με την ίδια ακριβώς έκφραση. Ανακαλύπτουμε, δηλαδή, ότι οι ιδέες δεν γνωρίζουν τόπο και χρόνο.
Ο άνθρωπος είναι στην ουσία σκαπανέας ιδεών στις ανεξερεύνητες περιοχές του ίδιου του ανθρώπινου εγκεφάλου. Εκεί στις εσχατιές του Σύμπαντος, άλλωστε, δεν ψάχνουμε να βρούμε τις απαντήσεις στα αιώνια ερωτήματα που μας στοιχειώνουν; Κι αν καμιά φορά γυρνάμε το βλέμμα στα περασμένα, δεν είναι από νοσταλγία, αλλά για να μετρήσουμε αυτά που κερδίσαμε, αλλά και αυτά που χάσαμε, να συνειδητοποιήσουμε μ' άλλα λόγια τις μεγάλες μας απώλειες. Οπως, για παράδειγμα, την άυλη αξία των πραγμάτων, αυτών που δεν αξιολογούνται μόνο με χρήματα. Πώς να «κοστολογηθεί» άραγε η ανεκτίμητη αξία που έχουν οι λέξεις όταν ακουμπώντας η μία δίπλα στην άλλη, χτίζεται σιγά σιγά η ποίηση; Μπορεί στ' αλήθεια να μετρήσεις την ποιότητα σε ένα έργο τέχνης, παρεκτός από τη συγκίνηση που σου προκαλεί; Και αυτό βεβαίως δεν έχει να κάνει μόνο με την αισθητική μας απόλαυση, αλλά γενικότερα με την ιδεολογία μας, τον τρόπο που βιώνουμε τα πάντα γύρω μας και αντιμετωπίζουμε τη ζωή.
Υπάρχει όμως και μια άλλη εξήγηση της ανάγκης για συνεχώς καινούργια προϊόντα, επιτεύγματα, ιδέες... Αυτή η σχεδόν νευρωτική ανανέωση είναι η κινητήρια δύναμη του καπιταλιστικού συστήματος που έχει το γνώρισμα συνεχώς να βαφτίζει κάτι ως καινούργιο και με την ίδια αν όχι μεγαλύτερη ταχύτητα να το θεωρεί κιόλας ξεπερασμένο και άχρηστο. Αυτό που θέλγει και έχει αξία δεν είναι αυτό που έχει ουσία για τον καθένα ατομικά (και για διαφορετικούς φυσικά λόγους) ή για όλους μαζί, αλλά απλώς αυτό που παρουσιάζεται εκείνη τη δεδομένη χρονική συγκυρία ως «νεωτερικό». Οι έννοιες εφήμερο και διαρκές συστέλλονται και διαστέλλονται σε τέτοιο βαθμό που χάνουν πλέον το νόημα και τη σημασία τους.
Απαρέγκλιτος «Νόμος» της καταναλωτικής ζούγκλας είναι ότι σ' αυτήν επιβιώνει μόνον εκείνος που καταναλώνει διαρκώς. Καταναλώνω... άρα υπάρχω. Ο ψυχαναγκαστικός εθισμός στην απόκτηση του νέου ή απλώς η απόλαυση και μόνον της εικόνας του γίνεται απαράβατος κανόνας! Αυτή η εξάρτηση είναι σαν ναρκωτικό. Πρέπει οπωσδήποτε να πάρεις τη δόση σου προκειμένου να ηρεμήσεις. Και χρόνο με τον χρόνο η δόση αυτή πρέπει να αυξάνεται. Ζούμε για να καταναλώνουμε και όχι καταναλώνουμε για να ζούμε! Κι αυτό είναι κάτι που σφηνώνεται στο μυαλό κάθε ανθρώπου από την ευαίσθητη παιδική του ηλικία. Τα διαφημιστικά σλόγκαν γίνονται πλέον καθημερινό τραγούδι στα χείλη των παιδιών. Σήμερα πια τίποτε δεν μας κάνει εντύπωση, τίποτε δεν μας σοκάρει. Κι αυτό είναι το πιο επικίνδυνο!
Αυτή ακριβώς η ματαιόδοξη λογική έχει επικρατήσει και στην αρχιτεκτονική. Το «πρωτοποριακό» και ιδεώδες σήμερα είναι το απαστράπτον κτίριο-UFO που την ημέρα προκαλεί τον ήλιο και το βράδυ το φωτίζουν δυνατοί προβολείς κάνοντάς το να ξεχωρίζει πάση θυσία από τα διπλανά του μέσα στην πόλη. Η άποψη που αντίθετα αναδεικνύει το ουσιώδες που διαρκεί στον χρόνο, εκείνο δηλαδή που συνταιριάζεται με τον κάθε τόπο και τους ανθρώπους του, θεωρείται τελείως ξεπερασμένη και συντηρητική. Ακόμη και αυτό το φυσικό περιβάλλον αντιμετωπίζεται ως «διακοσμητικό φόντο» προκειμένου να αναδειχτεί η μοναδικότητα του αρχιτεκτονήματος. Η ναρκισσιστική λογική και η αυταρέσκεια έχουν διαποτίσει τα πάντα. Χλευάζουμε με περισσή ευκολία και αστόχαστα το μέτρο, εξυμνώντας το καινοφανές. Εννοιες όπως ταπεινότητα, αυτοσυγκράτηση, σεμνότητα, ήθος είναι άγνωστες και περιφρονημένες από πολλούς αστέρες της σύγχρονης αρχιτεκτονικής.
Η κομπορρημοσύνη και η μέθη έσπρωξαν άλλους να κτίσουν στο Ντουμπάι τεχνητούς παραδείσους στην άμμο, ακόμη και μέσα στη θάλασσα, προκαλώντας τη φύση, σ' έναν ακατανόητο αγώνα δρόμου για το ποιος θα παρουσιάσει την πιο «εκκεντρική» δημιουργία. Ισως το πιο κραυγαλέο και χονδροειδές παράδειγμα αχαλίνωτου καταναλωτισμού και οίησης που ορθώνεται στο πουθενά, με τους πιο εξευτελιστικούς όρους ανθρώπινης εργασίας από τις στρατιές σύγχρονων δούλων-εργατών. Σήμερα το Ντουμπάι καταρρέει όχι μόνον υπό το βάρος των οικονομικών του χρεών, αλλά επειδή υποχώρησε το σαθρό κοινωνικό και ηθικό έδαφος πάνω στο οποίο εδραζόταν.
Στην Απω Ανατολή πάλι, καταστρέφονται εν ριπή οφθαλμού τεράστιες περιοχές παλαιών πόλεων, προκειμένου να υψωθούν πανύψηλοι κρυστάλλινοι ουρανοξύστες που θα διαλαλήσουν την οικονομική ευρωστία των αναπτυσσόμενων ασιατικών χωρών, μιμούμενες κι αυτές το δυτικό πρότυπο. Κατασκευάζουμε κτίρια που πριν καλά καλά ολοκληρωθούν βιαζόμαστε να τα ανακηρύξουμε σε σύγχρονα θαύματα της αρχιτεκτονικής. Οι «Ναοί» και τα «Μνημεία» των ημερών μας είναι τα κτίρια που αποδίδουν χρήμα και φήμη όχι μόνο στους ιδιοκτήτες τους, αλλά και σε ολόκληρα κράτη. Πανίσχυρα ιδιωτικά ιδρύματα, οργανισμοί και μουσεία έχουν οδηγήσει σε άκρατη εμπορευματοποίηση την τέχνη και την αρχιτεκτονική, μετρώντας την αξία τους (μόνο) σε χρήμα, ελέγχοντας και επιβάλλοντας με όλα τα μέσα, απ' άκρη σ' άκρη της Γης, τα πολιτιστικά πρότυπα που επιθυμούν.
Μας περιβάλλει μια ψεύτικη φούσκα. Μια φούσκα που έχει διογκωθεί σε τέτοιο βαθμό ώστε να είναι σε όλους πια ορατό ότι κινδυνεύει από στιγμή σε στιγμή να εκραγεί, διαλύοντας τα σκηνικά της εικονικής ευδαιμονίας μας. Ο αρχιτεκτονικός χώρος χάνει την πανάρχαια υπόστασή του ως χώρος πρωτίστως ζωής. Τείνει να μετατραπεί αποκλειστικά (αν κάτι τέτοιο δεν έχει ήδη συντελεστεί) σε καταναλωτικό αντικείμενο με ποσοτικά και γεωμετρικά μόνο χαρακτηριστικά. Γίνεται έτσι στεγνός, ανοίκειος, αβίωτος. Οι καταναλωτές όμως συνεχίζουν να έχουν ανάγκη από αυτό που φαίνεται εξωπραγματικό, αυτό που θα απογειώσει τη φαντασίωσή τους, αυτό που μοιάζει να βρίσκεται έξω από τόπο και χρόνο, έξω εν τέλει από τη ζωή. Η «ευτυχία» πλέον ολοένα και περισσότερο απομακρύνεται, σαν να βρίσκεται σ' έναν άλλο κόσμο, μακριά από τον δικό μας κι εμείς απλώνουμε μάταια τα χέρια μας για να τον πιάσουμε. Τα απλά καθημερινά πράγματα, τα εφήμερα και αιώνια, δεν συγκινούν πια κανέναν.
Το μοντέλο της συνεχούς ανάπτυξης που υπόσχεται η ελεύθερη αγορά επιφέρει, ως γνωστόν, ανυπολόγιστες και μη αναστρέψιμες καταστροφές στο φυσικό περιβάλλον. Αναρωτηθήκαμε ποτέ μην τυχόν αυτό το ανεξέλεγκτο καταναλωτικό μοντέλο ζωής είναι βαθύτατα αυτοκαταστροφικό; Μην τυχόν, δηλαδή, οδηγούμαστε με μαθηματική ακρίβεια σ' έναν κόσμο ζοφερό, εφιαλτικό, που δεν έχουν περιγράψει ούτε οι πιο ευφάνταστοι Αμερικανοί σκηνοθέτες ταινιών καταστροφής; Ή για να θυμηθούμε τα λόγια του Σεφέρη: «Στην αρχαία τραγωδία, την οργανωμένη με τόση ακρίβεια, ο άνθρωπος που ξεπερνά το μέτρο πρέπει να τιμωρηθεί από τις Ερινύες».
Μήπως την ύβριν διαδέχεται η Νέμεσις;
* Καθηγητής Αρχιτεκτονικής ΕΜΠ


Βαρβάρα Τερζάκη
Άρθρο ΤΑΣΗ ΠΑΠΑΪΩΑΝΝΟΥ*-εφ. Ελευθεροτυπία, 29-03-2010