10/6/09

Δαγκωτό στον κυνηγό!

Στην ουσία η ηγεσία αποτελεί μια απάντηση στην ανάγκη συλλογικής δράσης. Πώς τα μέλη μιας ομάδας αποφασίζουν τι να κάνουν, όπως και το πώς και πότε να το κάνουν; Μια προφανής λύση είναι ότι ένα άτομο αναλαμβάνει την πρωτοβουλία και προσφέρει καθοδήγηση ενώ οι υπόλοιποι συμφωνούν να ακολουθήσουν. Αν η στρατηγική αυτή προωθεί την επιβίωση, τότε το πιθανότερο είναι ότι θα εξελιχθούν ψυχολογικές προσαρμογές, τόσο για την ηγεσία όσο και για τον «οπαδισμό». Στους ανθρώπους οι προσαρμογές αυτές θα πρέπει να περιλαμβάνουν εξειδικευμένους νοητικούς μηχανισμούς για τον σχεδιασμό, την επικοινωνία, την ομαδική λήψη αποφάσεων, την αναγνώριση της ικανότητας, την κοινωνική εκμάθηση και τη διαχείριση συγκρούσεων. Παρ΄ ότι τέτοιου είδους χαρακτηριστικά συνδέονται γενικά με τον ανώτερο συλλογισμό, οι γνωσιακές προαπαιτούμενες προσαρμογές για την ηγεσία μάλλον εξελίχθηκαν πολύ προτού οι σύγχρονοι άνθρωποι εμφανιστούν στη σκηνή. Τα πρότυπα αναζήτησης τροφής πολλών εντόμων, η εκπαίδευση των ψαριών και τα πρότυπα πτήσης των πουλιών δείχνουν ότι είδη τα οποία δεν διαθέτουν σύνθετες γνωσιακές ικανότητες μπορούν να επιδεικνύουν χαρακτηριστικά ηγεσίας και οπαδισμού- ίσως χρησιμοποιώντας τον απλό κανόνα «ακολούθησε όποιον κινηθεί πρώτος». Οι στενότεροι συγγενείς μας, οι χιμπαντζήδες, χρησιμοποιούν επίσης την ηγεσία για να συντονίσουν την ομαδική κίνηση και να διατηρήσουν την ειρήνη ή να κάνουν πόλεμο.

Επιστροφή στην ισονομία
Τα στοιχεία από τα ζώα υποστηρίζουν την ιδέα ότι οι προσαρμογές για την ηγεσία και τον οπαδισμό τείνουν να εξελίσσονται στα κοινωνικά είδη. Στους ανθρώπους προχώρησαν περισσότερο χάρη στη μοναδική εξελικτική ιστορία μας, και μπορούν να χωριστούν σε τρία διαφορετικά στάδια στα οποία η φύση της ηγεσίας άλλαξε για να αντικατοπτρίσει κοινωνικές αλλαγές.

Η πρώτη και κατά πολύ μακρότερη φάση διήρκεσε από την εμφάνιση του είδους Η
omo, περίπου πριν από 2,5 εκατομμύρια χρόνια, ως το τέλος της τελευταίας Εποχής των Παγετώνων, περίπου πριν από 13.000

χρόνια. Η φυσική επιλογή ορισμένων επιτυχημένων στρατηγικών ηγεσίας και οπαδισμού κατά τη διάρκειά της μάλλον διαμόρφωσε την ξεχωριστή ανθρώπινη ψυχολογία ηγεσίας που εξακολουθούμε να έχουμε σήμερα. Σε όλη αυτή την περίοδο οι πρόγονοί μας ζούσαν μάλλον σε ημινομαδικές ομάδες κυνηγών-συλλεκτών 50-150 ατόμων με στενή σχέση μεταξύ τους. Ο τρόπος ζωής τους έμοιαζε με αυτόν των σημερινών κοινωνιών κυνηγών-συλλεκτών, όπως οι Κουνγκ Χαν της ερήμου Καλαχάρι και οι Γιανομάμι του Αμαζονίου. Στις ομάδες αυτές επικρατεί η ισονομία, χωρίς να υπάρχει ένας επίσημος ηγέτης. Υπάρχουν παρ΄ όλα αυτά οι «Μεγάλοι Ανδρες» - οι καλύτεροι κυνηγοί και πολεμιστές ή οι σοφότεροι πρεσβύτεροι, για παράδειγμα- των οποίων η επιρροή περιορίζεται στους τομείς ειδίκευσης του καθενός και, πολύ σημαντικό, παραχωρείται μόνο με την έγκριση των οπαδών. Αυτό υποδηλώνει ότι η συνεργασία μεταξύ των κατώτερων βαθμίδων επέτρεψε στους πρώτους ανθρώπους να προχωρήσουν πέρα από τις κυριαρχικές ιεραρχίες που συναντώνται σε άλλα πρωτεύοντα θηλαστικά, σε μια πολύ πιο επίπεδη, βασισμένη στο κύρος ιεραρχία με ένα πιο δημοκρατικό στυλ ηγεσίας.

Με την ανάπτυξη της γεωργίας πριν από περίπου 13.000 χρόνια οι ομάδες εγκαταστάθηκαν μόνιμα, οι πληθυσμοί αυξήθηκαν ταχέως και για πρώτη φορά στην ανθρώπινη ιστορία οι κοινότητες συσσώρευσαν πλεόνασμα πόρων. Χρειάζονταν ηγέτες για να ανακατανείμουν αυτό το πλεόνασμα και να αντιμετωπίσουν τις αυξανόμενες συγκρούσεις, τόσο στο εσωτερικό όσο και μεταξύ των ομάδων. Η εξουσία των ηγετών αυξήθηκε ανάλογα και, μαζί με αυτήν, η δυνατότητα κατάχρησής της. Οι ηγέτες μπορούσαν τώρα να απορροφήσουν πόρους και να τους χρησιμοποιήσουν για να δημιουργήσουν πολιτισμικές ελίτ, ενώ οι δυσαρεστημένοι οπαδοί ήταν λιγότερο ελεύθεροι να απομακρυνθούν από τους εκμεταλλευτές άρχοντες. Το αποτέλεσμα αυτών των αλλαγών ήταν ένα περισσότερο επισημοποιημένο, αυταρχικό στυλ ηγεσίας και η εμφάνιση των πρώτων αρχηγών και βασιλέων, καθώς και πολεμάρχων με τάσεις απόσπασης των πόρων με τη βία.

Η Βιομηχανική Επανάσταση, πριν από περίπου 250 χρόνια, άνοιξε τον δρόμο για την τελική φάση της ηγεσίας- αυτή στην οποία αναφέρονται σχεδόν αποκλειστικά οι πανεπιστημιακές μελέτες και συζητήσεις, οι οποίες τείνουν να εστιάζονται στις επιχειρήσεις και στην πολιτική. Στην αρχή αυτής της εποχής οι οπαδοί ήταν κάτι λίγο πιο πάνω από τους σκλάβους, καθώς όμως οι πολίτες και οι εργαζόμενοι απέκτησαν περισσότερη ελευθερία ώστε να ξεφύγουν από τους δεσποτικούς ηγέτες η πλάστιγγα της εξουσίας απομακρύνθηκε από τον αυταρχισμό επιστρέφοντας προς κάτι που έμοιαζε περισσότερο με την ισοπολιτική προσέγγιση της εποχής των προγόνων μας.

Το ύψος μετράει...
Τι μπορεί να μας πει η εξέλιξη για τη σύγχρονη ηγεσία; Το προγονικό περιβάλλον ίσως μας έχει εξοπλίσει με εγγενείς προτιμήσεις για ορισμένα χαρακτηριστικά στους ηγέτες μας. Κατ΄ αρχήν, τους θέλουμε να είναι ταυτοχρόνως ικανοί και φιλάγα θοι, γιατί αυτό το είδος ανθρώπων θα είναι καλύτερο στην απόκτηση πόρων και περισσότερο πρόθυμο να τους μοιραστεί. Επίσης, τείνουμε να επιλέγουμε ηγέτες με ορισμένα φυσικά χαρακτηριστικά. Αλλες θεωρίες ηγεσίας έχουν αποτύχει να εδραιώσουν τη σημασία φαινομενικά αυθαίρετων χαρακτηριστικών όπως το ύψος, η ηλικία, το βάρος και η υγεία, όλα αυτά όμως έχουν νόημα υπό την εξελικτική προοπτική. Για παράδειγμα, οι προγονικοί Μεγάλοι Ανδρες ήταν μάλλον κυριολεκτικά τέτοιοι: εξαιτίας του επιβλητικού παρουσιαστικού τους οι ψηλοί άνθρωποι θα ήταν πιο αποτελεσματικοί ειρηνοποιοί και πιο επίφοβοι αντίπαλοι. Ακόμη και σήμερα έχουμε μια ροπή προς τους ψηλότερους ηγέτες. Στους καιρούς των προγόνων οι πρεσβύτεροι ήταν πιθανότερο να έχουν εξειδικευμένες γνώσεις και στον σύγχρονο κόσμο οι πιο ηλικιωμένοι ηγέτες προτιμώνται σε καταστάσεις όπου η γνώση είναι καθοριστική, όπως στη διεύθυνση των μεγάλων εταιρειών. Οι οπαδοί φαίνονται να έχουν επίσης εξελίξει μια προτίμηση για τους σωματικά γυμνασμένους και υγιείς ηγέτες σε καταστάσεις στις οποίες η δύναμη και το σθένος έχουν σημασία. Αυτός είναι ίσως ο λόγος για τον οποίο οι σύγχρονοι ψηφοφόροι προτιμούν τους υποψήφιους που είναι υγιείς και δυναμικοί.

Γυναίκες: ηγέτιδες της ειρήνης


Σε ένα ακόμη πιο αμφιλεγόμενο ζήτημα, η εξέλιξη ίσως εξηγεί τη ροπή μας προς άνδρες ηγέτες στις περισσότερες περιστάσεις. Οταν οι άνδρες και οι γυναίκες συνεργάζονται, οι άνδρες διεκδικούν πιο γρήγορα ρόλους ηγεσίας ακόμη και όταν οι γυναίκες έχουν περισσότερα προσόντα. Επιπλέον ένα πρόσφατο πείραμα που διεξήγαγα ο ίδιος με τον Μπράιαν Σπάιζακ, συνεργάτη μου στο Πανεπιστήμιο του Κεντ, αποκάλυψε ότι οι ομάδες τείνουν να αναζητούν ηγεσία στους άνδρες όταν αντιμετωπίζουν μια απειλή από άλλη ομάδα, πιθανώς επειδή οι συγκρούσεις μεταξύ των ομάδων θα πρέπει να επιλύονταν με τη βία στο μεγαλύτερο μέρος της ανθρώπινης ιστορίας. Ωστόσο διαπιστώσαμε επίσης ότι σε καταστάσεις εσωτερικής σύγκρουσης εντός της ομάδας οι προτιμώμενοι και πιο αποτελεσματικοί ηγέτες είναι οι γυναίκες. Αυτό επιβεβαιώνεται από μια πρόσφατη μελέτη με εικονικές εκλογές, η οποία διεπίστωσε ότι οι συμμετέχοντες έτειναν να ψηφίζουν άνδρα υποψήφιο για το αξίωμα του προέδρου όταν η χώρα τους βρισκόταν σε πόλεμο, αλλά γυναίκα σε καιρό ειρήνης. Μια μακρά ιστορία συγκρούσεων μεταξύ ομάδων ίσως δημιούργησε στους άνδρες την προδιάθεση να υιοθετούν ένα ιεραρχικό στυλ ηγεσίας, ενώ μια ανάγκη για κοινωνική ενότητα ίσως εξόπλισε τις γυναίκες με ένα στυλ που προάγει περισσότερο την ισονομία, την εξατομικευμένη προσέγγιση και την έννοια της κοινότητας. Αν η κυριαρχία των ανδρών ηγετών σε πολλούς τομείς της σύγχρονης ζωής αποτελεί ένα κατάλοιπο του παρελθόντος μας, το κατάλοιπο αυτό θα αποβεί ασύμφορο σε έναν διασυνδεδεμένο κόσμο στον οποίο η έμφαση δίδεται στις διαπροσωπικές ικανότητες και στη δημιουργία δικτύων.

Αυτό αναδεικνύει μιαν άλλη σημαντική όψη της ηγεσίας που συχνά παραβλέπεται- ότι αυτό το οποίο συνιστά μια καλή ηγεσία ποικίλλει ανάλογα με την κατάσταση. Τα διαφορετικά στυλ ηγεσίας που υιοθετούνται από διάφορους οργανισμούς, κράτη και πολιτισμούς μπορούν να γίνουν κατανοητά σε έναν βαθμό αν εξετάσει κανείς τις συγκεκριμένες προκλήσεις που τίθενται από το ιδιαίτερο φυσικό και κοινωνικό περιβάλλον του καθενός. Στην Ολλανδία και στην Αυστραλία, για παράδειγμα, όπου οι σκληρές φυσικές συνθήκες αναγκάζουν τις Αρχές να συνεργαστούν στενά με τους πολίτες, υπάρχουν ισχυρές αξίες ισονομίας. Σε καταστάσεις έκτακτης ανάγκης όπως οι πόλεμοι και οι φυσικές καταστροφές οι οπαδοί πρόθυμα αποδέχονται τις αποφάσεις ενός μεμονωμένου αυταρχικού ατόμου. Πράγματι, οι αμερικανοί ψηφοφόροι τείνουν να επιλέγουν προέδρους-«γεράκια» όταν απειλούνται από πόλεμο.

Ζητείται εμπνευσμένος προϊστάμενος
Ολα αυτά υποδηλώνουν ότι η ηγεσία και ο οπαδισμός αποτελούν ευέλικτες στρατηγικές οι οποίες διαμορφώθηκαν από τις αλληλεπιδράσεις ανάμεσα σε αρχαίες εξελικτικές πιέσεις και σε σύγχρονες περιβαλλοντικές και πολιτισμικές απαιτήσεις. Παρ΄ όλα αυτά υπάρχουν μεγάλες διαφορές ανάμεσα στους σύγχρονους ρόλους ηγεσίας και στο είδος ηγεσίας στο οποίο είναι προσαρμοσμένη η ψυχολογία μας, και αυτό μπορεί να είναι προβληματικό. Κατ΄ αρχήν, οι κυνηγοίσυλλέκτες πρόγονοί μας θα είχαν στραφεί προς διαφορετικούς ηγέτες ανάλογα με τη φύση του προβλήματος που είχαν να αντιμετωπίσουν. Ωστόσο σήμερα ένα μόνο άτομο είναι συχνά υπεύθυνο για τη διοίκηση όλων των πλευρών μιας επιχείρησης. Ελάχιστοι ηγέτες έχουν το εύρος των ικανοτήτων που απαιτούνται, κάτι το οποίο μπορεί να ευθύνεται για το υψηλό ποσοστό αποτυχίας των ανώτερων μάνατζερ - στις αμερικανικές εταιρείες ανέρχεται στο 50%.

Οι μελέτες δείχνουν σε μόνιμη βάση ότι σε ποσοστό 60%-70% οι εργαζόμενοι θεωρούν ότι το πιο δύσκολο μέρος της δουλειάς τους είναι η συναλλαγή με τον άμεσο προϊστάμενό τους. Αυτό ίσως οφείλεται σε έναν βαθμό στο ότι οι ηγέτες των προγόνων μας αποκτούσαν εξουσία μόνο με την έγκριση των οπαδών, ενώ στους σύγχρονους οργανισμούς οι ηγέτες συνήθως διορίζονται από τους ανωτέρους τους και είναι υπόλογοι σε αυτούς, ενώ οι κατώτεροι σπανίως επιτρέπεται να εγκρίνουν τους προϊσταμένους τους. Επίσης η ψυχολογία μας μάς έχει εξοπλίσει έτσι ώστε να λειτουργούμε καλύτερα σε μικρές ομάδες στενά συνδεδεμένων ατόμων, κάτι το οποίο μπορεί να εξηγεί γιατί πολλοί άνθρωποι αισθάνονται αδιάφοροι για τους μεγάλους οργανισμούς και τους ηγέτες τους. Τέλος, στις κοινωνίες των προγόνων μας θα πρέπει να υπήρχαν ελάχιστες διαφορές ανάμεσα στην κοινωνική θέση των ηγετών και σε εκείνη των οπαδών. Στις Ηνωμένες Πολιτείες οι μέσοι μισθοί των διευθυντικών στελεχών των μεγάλων εταιρειών είναι 179 φορές υψηλότεροι από αυτούς των υπαλλήλων τους.

Το ευχάριστο είναι ότι οι ενδείξεις από την εξέλιξη υποδεικνύουν επίσης πιο αποτελεσματικές στρατηγικές ηγεσίας. Τα τελευταία χρόνια υπήρξε αυξανόμενο ενδιαφέρον για την ιδέα της κοινής ή κατανεμημένης ηγεσίας. Ορισμένοι οργανισμοί διαπιστώνουν ότι τα στελέχη έχουν περισσότερες πιθανότητες να επιτύχουν αν οι κατώτεροί τους έχουν συμπεριληφθεί στη διαδικασία επιλογής τους. Εν τω μεταξύ, οι αποτελεσματικές επιχειρήσεις- μεταξύ των οποίων η Τ
oyota και η Virgin- σχεδιάζουν και διαρθρώνουν την οργάνωσή τους έτσι ώστε να μοιάζει περισσότερο με τις ομάδες των κυνηγών-συλλεκτών. Για παράδειγμα, παρέχουν τη δυνατότητα λήψης αποφάσεων σε μάνατζερ ως τις χαμηλότερες βαθμίδες της αλυσίδας της διοίκησης, δημιουργώντας λειτουργικές ομάδες των 50-150 ατόμων.

Δίνοντας έμφαση στην αλληλεξάρτηση, στα κοινά συμφέροντα, στις αξίες και στους στόχους, ένας πραγματικά μετασχηματιστικός ηγέτης μπορεί να μετατρέψει τους οπαδούς από ιδιοτελή άτομα σε αφοσιωμένους κολεκτιβιστές. Δυστυχώς, τέτοιου είδους άνθρωποι είναι ελάχιστοι. Αντιθέτως, συχνά χρειάζεται να αποδεχθούμε ηγέτες των οποίων η εξουσία και η συμπεριφορά δεν συμβαδίζουν με τις προσδοκίες ηγεσίας που έχουμε εξελίξει. Αυτό μπορεί να αποξενώσει τους οπαδούς, τουλάχιστον όμως οι τελευταίοι μπορούν να κάνουν κάτι γι΄ αυτό με την ψήφο τους.

ΓΙΑΤΙ ΓΙΝΟΜΑΣΤΕ ΟΠΑΔΟΙ
Η εξέταση της ηγεσίας από την εξελικτική πλευρά φέρνει στο επίκεντρο τους οπαδούς. Η ψυχολογία του οπαδού συνήθως παραμελείται, είναι όμως πιο ενδιαφέρουσα από αυτή της ηγεσίας. Οι περισσότεροι προοριζόμαστε να είμαστε οπαδοί, παρ΄ όλα αυτά τώρα μόλις αρχίζουμε να κατανοούμε τι κάνει έναν καλό οπαδό και πώς οι οπαδοί επηρεάζουν τους ηγέτες. Ενα βασικό αίνιγμα είναι ποιο είναι το κίνητρο των οπαδών. Γιατί οι άνθρωποι συμφωνούν να υποταχθούν όταν αυτό τους βάζει σε μειονεκτική θέση σε σχέση με τους ηγέτες από την άποψη της εξουσίας, του κύρους και των πόρων;

Η απόφαση να είναι κανείς οπαδός μπορεί απλώς να είναι ορθολογιστική: αν το κόστος του ανταγωνισμού για ανώτερη θέση είναι μεγαλύτερο από τα οφέλη, τότε αυτός που αποφασίζει να γίνει οπαδός εξοικονομεί χρόνο και ενέργεια που μπορούν να χρησιμοποιηθούν αποτελεσματικότερα αλλού. Επίσης οι οπαδοί μπορούν να βελτιώσουν τη θέση τους σε σχέση με τους ηγέτες με τη συλλογική δράση. Μια άλλη ιδέα είναι ότι η υπακοή προς τους ηγέτες και η παρατήρησή τους επιτρέπει στους οπαδούς να προετοιμαστούν οι ίδιοι για τη μελλοντική ηγεσία. Τέλος, τα μειονεκτήματα του οπαδισμού αντισταθμίζονται από τα οφέλη τού να ανήκει κανείς σε μια καλά καθοδηγούμενη ομάδα. Ετσι ίσως η φυσική επιλογή στο ομαδικό επίπεδο εξηγεί την ηγεσία.

Η σχέση μεταξύ οπαδών και ηγετών είναι εγγενώς αμφιλεγόμενη επειδή πάντα υπάρχει ο κίνδυνος οι ηγέτες να προσπαθήσουν να εξαναγκάσουν ή να εκμεταλλευθούν τους οπαδούς τους και οι οπαδοί να συνωμοτήσουν για να απαλλαγούν από τους ηγέτες τους. Η ένταση αυτή μάλλον δημιούργησε μια εξελικτική κούρσα εξοπλισμών όσον αφορά τις στρατηγικές που χρησιμοποιούνται για την απόκτηση του ελέγχου. Παρ΄ όλα αυτά οι έρευνες δείχνουν ότι οι άνθρωποι υιοθετούν πρόθυμα συμπεριφορά ηγέτη/οπαδού σε καταστάσεις που αντικατοπτρίζουν προβλήματα προσαρμογής, όπως οι εσωτερικές συγκρούσεις σε μια ομάδα ή οι εξωτερικές απειλές.

Υπάρχουν ωστόσο καταστάσεις στις οποίες η ηγεσία δεν είναι απαραίτητη και μάλιστα γίνεται απεχθής στους οπαδούς. Πειράματα δείχνουν ότι η μη απαραίτητη ηγεσία μπορεί να υπονομεύσει τις επιδόσεις μιας ομάδας. Το μάθημα για τις επιχειρήσεις και τους πολιτικούς εδώ είναι ότι, όταν έχουν να αντιμετωπίσουν σχετικά απλά ή συνήθη προβλήματα συντονισμού, οι άνθρωποι συνήθως τα καταφέρνουν καλύτερα όταν αφήνονται να ενεργήσουν μόνοι τους.

Ο κ. Μ
ark van Vugt είναι εξελικτικός κοινωνικός βιολόγος στο Πανεπιστήμιο του Κεντ της Βρετανίας.

Βαρβάρα Τερζάκη

Άρθρο Mark Van Vugt - εφ. Το Βήμα, 07-06-2009

Δεν υπάρχουν σχόλια: