5/7/11

Το Βήμα 26.06.2011

Το χρήμα δημιουργεί πολιτισμό

Του Γιάννη Ν. Μπασκοζου

«Yπάρχει κόσμος χωρίς χρήμα;» αναρωτιέται ο συγγραφέας. Θα ήμασταν καλύτεροι χωρίς αυτό, όπως διατείνονται ορισμένοι νεόκοποι οικονομολόγοι; Ο Φέργκιουσον αναφέρει τη φυλή Χιβάρο του Εκουαδόρ, μια από τις πολλές φυλές κυνηγών-συλλεκτών, όπου οι θάνατοι ανάμεσα στα ανδρικά μέλη της έφθαναν το 60%, λόγω της βίας που αναπτυσσόταν. Οταν η φυλή αυτή συναντούσε άλλη φυλή προτιμούσαν να πολεμήσουν μεταξύ τους για την απόκτηση δυσεύρετων πόρων (τροφή και γόνιμες γυναίκες) παρά να ανταλλάξουν προϊόντα. Οι κυνηγοί-τροφοσυλλέκτες δεν συναλλάσσονται, ούτε αποθηκεύουν, αφού καταναλώνουν την τροφή τους τη στιγμή που τη βρίσκουν. Δεν χρειάζονται χρήματα. «Μήπως κάτι ανάλογο ζητούν όσοι σήμερα επικαλούνται μια ζωή χωρίς χρήμα;» αναρωτιέται ο Φέργκιουσον.

Ο Νάιαλ Φέργκιουσον στη μελέτη του Η εξέλιξη του χρήματος (εκδόσεις Αλεξάνδρεια) υποστηρίζει ότι το χρήμα είναι η βάση κάθε προόδου, ο κινητήριος μοχλός της δημιουργίας του ανθρώπινου πολιτισμού. «Ξέρω», λέει, «ότι θυμώνετε που ο κόσμος είναι άδικος, διαφωνείτε που υπάρχει το τεράστιο χάσμα ανάμεσα στους φτωχούς και στους πλούσιους και εξοργίζεστε με τους χρυσοκάνθαρους κεφαλαιοκράτες και τραπεζίτες με μπόνους δισεκατομμυρίων». Πάντα όμως, σε όλη τη διάρκεια της ιστορίας του δυτικού πολιτισμού, υπήρχε μια εχθρότητα προς τα οικονομικά θέματα και τους πιστωτές. Για παράδειγμα, εθεωρείτο ότι όσοι βγάζουν χρήματα δανείζοντας και στηρίζοντας τις πραγματικές οικονομικές δραστηριότητες της γεωργίας είναι παράσιτα και βδέλλες. Δεν ήταν όμως απαραίτητο να υπάρξει αυτός ο δανεισμός για να προωθηθεί η γεωργία; Αναρωτιέται ακόμη: «Θα είχαμε την ανάπτυξη των τεχνών στην Αναγέννηση, θα είχαμε την Αφροδίτη του Μποτιτσέλι,αν δεν είχαμε τους Μεδίκους, τους ιταλούς τραπεζίτες, που επένδυσαν στην τέχνη και στην αρχιτεκτονική και δημιούργησαν χρήματα εφαρμόζοντας τα Μαθηματικά της Ανατολής;».

Ο Φέργκιουσον αφηγείται την ανάπτυξη του πιστωτικού θεσμού, τη δημιουργία των πρώτων τραπεζών στην Ιταλία και τον ρόλο τους στην πάταξη της τοκογλυφίας. Αν και τονίζει ότι το τραπεζικό σύστημα είναι ο πρώτος πυλώνας που δημιούργησε τον ανθρώπινο πλούτο, εν τούτοις αναφέρει τους κινδύνους που υφέρπουν. Χαρακτηριστικό παράδειγμα το Μέμφις στο Τενεσί. Υπάρχει υπερβολική κατανάλωση, ευκολία δανειοληπτική, αλλά και ευκολία πτώχευσης. Οπως περιγράφει, στον ίδιο δρόμο βρίσκεις εντυπωσιακά εμπορικά μαγαζιά, παραδίπλα γραφεία «φορολογικών συμβουλών» πρόθυμα να βοηθήσουν όσους έχουν ταμειακή στενότητα, καταστήματα που δίνουν δάνειο με ενέχυρο αυτοκίνητα, δίπλα μια εταιρεία που δέχεται υποθήκες δεύτερης σειράς, καθώς και ένα μαγαζί που δίνει προκαταβολές έναντι της μισθοδοσίας σου αλλά σου τα παίρνει με επιτόκιο 200%! Ως αποτέλεσμα, το Τενεσί έχει τις περισσότερες πτωχεύσεις, όχι επιχειρήσεων αλλά ατομικών προϋπολογισμών.

Ο δεύτερος πυλώνας του πολιτισμού του χρήματος είναι για τον συγγραφέα η εφεύρεση του ομολόγου. Ενας τρίτος πυλώνας είναι ο ασφαλιστικός, αφού όπως αναφέρει η πρόβλεψη κινδύνου δημιουργεί αξία και πάνω σε αυτή μπορεί να υποστηριχθεί οικονομική ανάπτυξη. Αλλος πυλώνας οικονομικής ανάπτυξης είναι τα ακίνητα, για τα οποία κάνει μια εκτενή μελέτη χωρίς να αποκρύπτει τους τεράστιους κινδύνους της «φούσκας», όπως αυτή που είδαμε προσφάτως στις ΗΠΑ. Το χρήμα όμως εξελίχθηκε, δημιουργήθηκε το μετοχικό κεφάλαιο των εταιρειών που μπορούσε να αγοραστεί και να πουληθεί, αργότερα τα πρώτα παράγωγα έδωσαν ευκαιρίες οικονομικής κινητικότητας, για να ακολουθήσουν τα ασύμμετρα χαρτοφυλάκια με τα κάθε είδους άυλα χρηματοοικονομικά προϊόντα που υπόσχονταν ευημερία και οικονομική πρόοδο. Η ιστορία του χρήματος από την εποχή των τοκογλύφων της Μεσοποταμίας ως την πρόσφατη κρίση γνώρισε ήττες, συρρικνώσεις, θανάτους, αλλά κατά τον Φέργκιουσον «αν και η γραμμή της οικονομικής ιστορίας έχει οδοντωτό σχήμα, η πορεία της είναι αναμφισβήτητα ανοδική». O συγγραφέας θα καταλήξει ότι το χρήμα δεν είναι «ένα τέρας που πρέπει να βάλουμε πίσω στη θέση του», όπως είπε ο πρόεδρος της Γερμανίας, αλλά οι χρηματοπιστωτικές αγορές είναι σαν τον καθρέφτη της ανθρωπότητας, αφού αποκαλύπτουν κάθε ώρα, κάθε εργάσιμης ημέρας, τον τρόπο με τον οποίο αποτιμούμε τον εαυτό μας και τους πόρους που υπάρχουν στον κόσμο γύρω μας.

Η αμφιλεγόμενη αισιοδοξία του Φέργκιουσον
Γράφοντας την ιστορία του χρήματος ο Νάιαλ Φέργκιουσον στηριγμένος στη μοδάτη «συμπεριφορική οικονομία» κατέληξε σε τρία βασικά αλλά για πολλούς, και για τον γράφοντα, αμφιλεγόμενα συμπεράσματα. Το πρώτο συμπέρασμα του συγγραφέα είναι ότι «η φτώχεια δεν είναι το αποτέλεσμα της εκμετάλλευσης των φτωχών από τους άπληστους ανθρώπους του χρήματος,αλλά έχει να κάνει με την έλλειψη χρηματοπιστωτικών θεσμών, με την απουσία τραπεζών,παρά με την παρουσία τους». Μόνον, όπως λέει, «όταν οι δανειολήπτες αποκτήσουν πρόσβαση σε ανταποδοτικά πιστωτικά δίκτυα θα μπορέσουν να ξεφύγουν από τους τοκογλύφους και το χρήμα θα διοχετευθεί από τον οκνηρό πλούσιο στον φιλόπονο φτωχό». Το δεύτερο συμπέρασμά του είναι ότι «το χρήμα ενισχύει την τάση μας να αντιδρούμε υπερβολικά και να μεταπίπτουμε από τον ενθουσιασμό στην κατάθλιψη, όταν τα πράγματα δεν πάνε καλά». Κατ΄ αυτόν «οι άνοδοι και οι πτωχεύσεις είναι προϊόντα της συγκινησιακής μας μεταβλητότητας». Πιστεύει μάλιστα ότι «οι διαχωριστικές γραμμές μεταξύ πλούσιων και φτωχών χωρών θα καταργηθούν όταν όλος ο κόσμος αποκτήσει γνώση της οικονομίας». Το τρίτο συμπέρασμά του είναι ότι, όπως ακριβώς και στη φύση, ισχύει ένας δαρβινικός νόμος για την οικονομία, κάποιες τεχνικές αποβάλλονται και κάποιες επικρατούν. Αλλά, βεβαίως, δεν θέλει να σκεφτεί ότι τις τεχνικές αυτές τις εφαρμόζουν άνθρωποι της εξουσίας του χρήματος και τις υφίστανται οι απλοί εργαζόμενοι.

Η γάτα και ο βασιλιάς
Ηταν Απρίλιος του 2009 όταν άρχισε αυτός ο ιδιόμορφος πόλεμος. Το Μetropolitan Μuseum of Μodern Αrt είχε διοργανώσει ένα συμπόσιο με θέμα την ύφεση. Το πάνελ ήταν σίγουρα εντυπωσιακό. Δίπλα στον Νάιαλ Φέργκιουσον (αριστερά) καθόταν ο Πολ Κρούγκμαν (δεξιά) και παραδίπλα ο μεγαλοεπενδυτής Τζορτζ Σόρος, καθώς και ο πρώην γερουσιαστής Μπιλ Μπράντλι. Ο Κρούγκμαν τάχθηκε υπέρ ενός δεύτερου γύρου δημοσιονομικών κινήτρων εκ μέρους του κράτους, κάτι που έκανε «τούρμπο» τον Φέργκιουσον κατηγορώντας τον Κρούγκμαν για«κακοχωνεμένο κεϊνσιανισμό»και τονίζοντας ότι η πρότασή του θα οδηγήσει σε μια ταχεία έκρηξη του ομοσπονδιακού χρέους. O Κρούγκμαν αμφισβήτησε τις ικανότητες του Φέργκιουσον, λέγοντας ότι οι απόψεις του ανήκουν«στα σκοτεινά χρόνια της οικονομίας»και δεν έχουν βάρος, αφού δεν είναι καν οικονομολόγος αλλά απλώς ένας ιστορικός. Ο Φέργκιουσον απάντησε από τη στήλη του στους «Τimes» λέγοντας ότι «μια γάτα μπορεί να κοιτάξει έναν βασιλιά στα μάτια, και μερικές φορές ένας ιστορικός μπορεί να αμφισβητήσει έναν οικονομολόγο».Εκτοτε οι κόντρες του νομπελίστα καθηγητή του Πρίνστον Πολ Κρούγκμαν και του ιστορικού Νάιαλ Φέργκιουσον, ιστορικού του Χάρβαρντ, πήραν διαστάσεις σίριαλ, καθώς ο ένας εκτόξευε τα βέλη του από τους «Τimes» και ο άλλος απαντούσε από τους «Financial Τimes» διαφωνώντας για ένα σωρό ζητήματα: την πολιτική Ομπάμα, τον πληθωρισμό, το ζήτημα του ρατσισμού, την τραπεζική πολιτική, την πολιτική ομολόγων κτλ.
Τουλάχιστον υπάρχει ένας διάλογος, ο οποίος συνεχίζεται να προκαλεί αντιδράσεις και παρεμβάσεις τρίτων, ενώ οι δύο καθηγητές με τη συμπεριφορά τους καταρρίπτουν τον καθιερωμένο καθηγητικό καθωσπρεπισμό.

Χάνουμε την ανθρωπιά μας
Σε εποχή κρίσης το νεανικό κείμενό του ο Καρλ Μαρξ προσφέρει ανάσες αυτογνωσίας και εν μέρει βάζει ένα φρένο στην ακατάσχετη ευδαιμονία του κειμένου του Νάιαλ Φέργκιουσον, αν και θεωρητικά ο Μαρξ δεν θα διαφωνούσε ότι το χρήμα παράγει πολιτισμό. Ωστόσο ο Μαρξ έχει ορισμένες ενστάσεις. Στα νεανικά του χειρόγραφα (1844), που τόσο επικρίθηκαν από τους ορθόδοξους μαρξιστές, ο Καρλ Μαρξ έθεσε τη βάση τού τι είναι ο άνθρωπος σε σχέση με το χρήμα. Στο μικρό αυτό βιβλιαράκι με τίτλο Το χρήμα χορεύει για σένα κάνει την πρώτη ίσως διεισδυτική του παρατήρηση: «Το χρήμα μπορεί να πραγματοποιήσει τα πάντα». Θα συμπληρώσει μάλιστα ότι «όσο λιγότερο τρως και πίνεις, όσο λιγότερα βιβλία αγοράζεις, όσο σπανιότερα πας στο θέατρο, στους χορούς, στα νυχτερινά κέντρα, όσο λιγότερο σκέφτεσαι, αγαπάς, όσο λιγότερο ζωγραφίζεις, γράφεις ποιήματα... τόσο περισσότερη οικονομία κάνεις, αποταμιεύεις και αυξάνεις τον θησαυρό σου, που δεν θα τον φάει ούτε ο σκόρος ούτε η σκόνη- το κεφάλαιό σου.

Οσο λιγότερο υπάρχεις, όσο λιγότερο εκφράζεσαι στη ζωή σου, τόσο περισσότερα έχεις, όμως η ζωή σου αλλοτριώνεται, κι εσύ συνεχίζεις να συσσωρεύεις και να αποθηκεύεις με την αλλοτριωμένη σου ύπαρξη». Ποιο ωραιότερο σχόλιο θα μπορούσε να γραφτεί για την περίοδο της ευδαιμονίας που περάσαμε; Ο Μαρξ θέλει να τονίσει ότι η αποξένωση από την ανθρωπιά μας έχει τη βάση στη συσσώρευση χρήματος. Το χρήμα όλα τα μπορεί αλλά δεν μπορεί να παράγει ανθρώπους. Τελικά καταλήγει στο ότι το σώμα δεν χορεύει, το χρήμα χορεύει για σένα, αλλά εσύ δεν είσαι πια εσύ.

Δεν υπάρχουν σχόλια: